Дарынды балалардың психологиялық ерекшеліктерін теориялық талдау

Балалардың дарындылығын дамытудағы бұл құралдың мәні, ең алдымен, зерттеушілік ізденістің жаратылыстан бөлінбейтін құбылыс екендігімен түсіндіріледі. Білуге деген құштарлық, бақылауға тырысушылық, тәжірибеден өткізуге дайын тұру, әлем туралы жаңа мәлімет саналады. Ендеше зерттеушілік, ізденушілік – бала табиғатына тән құбылыс. Бұл белсенділік оның жеке дамуына, өзіндік көзқарасының қалыптасуына игі ықпал етеді.

Педагогикалық үрдісте балалардың дарынын ашуда оқушы мен мүғалімнің ынтымақтастығы шешуші рөл атқарады.

Жеке тұлғаны дамытып қалыптастыру үшін олардың өзгермелі әрекеттерін айналадағы нақты құбылыстар мен таныс объектілерді зерттеумен байланыстырудың маңызы зор.

Зерттеу білігі мен дағдысы ғылыммен ғана айналысатын адмдарға ғана емес, сондай-ақ әр адамның түрлі саладағы қызметіне қажет. Шығармашылық ізденушілік кез келген кәсіппен тікелей байланысты. Зерттеу ісі қазіргі кезде аясы тар мамандандырылған қызмет емес, ғылыми  қызметкерлердің белгілі топтарына ғана тән емес, сондай-ақ бүгінгі заман адамының өмір сүру тәсіліне енген, кәсіби шеберлігін дамытуда өзіндік көзқарасына сәйкес қызмет болып табылады.

Баланы ізденушілікке баулу, оған зерттеу дағдысы мен білігін игерту бүгінгі білім беру саласының маңызды міндеті болып саналады. Егер әр оқушының жеке тұлға ретінде қалыптасуының қамтамасыз ету қажет болса,

онда баланың қабілетін түрлі әрекетте көрсету үшін зерттеуге дайындау қажет.

Ғылыми зерттеу дегеніміз – ғылыми әдіс-тәсілдерді қолдана отырып, белгілі бір нысан жөнінде жаңа білім қалыптастырумен аяқталатын жүйелі және арнайы мақсатқа көзделген нысандармен танысу. Оның негңзңнде адам әрекетінің ең қиын түрі – ғалымның таным қызметі. Танымдық әрекет оқушы үшін еске түсіру мент өзгерту деп аталатын тәсіл арқылы жүзеге асырылады. Интеллектуалдық және шығармашылық қабілеті жоғары балалардың өз бетімен білім алу мүмкіндігі болуы тиіс. Яғни, мұндай оқытуды бала өзі анықтайды, өзі басөарады, өзі жүзеге асырады.

Дарынды балаларды оқытуда зерттеу әдісін қолдану қажеттілігі олардың табиғи қызығуының жоғарылығымен, қоршаған ортасына деген құштарлығының басымдығымен түсіндіріледі. Оқушының өзіндік зерттеу ірекеті оның өзіндік талабын қанағаттандыруға ықпал етеді. Оқушылар қоршаған ортамен таныса отырып, өзіндік зерттеу әрекетінің көмегімен жаңа білімді дайын күйінде емес, өзі ашады.

Қазіргі кезде қоғамдық-әлеуметтік өмірдің барлық саласында түбірлі өзгерістердің болуына байланысты білім жүйесінде де, оның мазмұны мен оқыту әдістемесінде де біршама жаңарулар болып жатыр.

Адамның айналасын танып білуде жануарлардан айырмашылығы ортаға бейімделуінде емес, оған шығармашылықпен қарауында. Шығармашылық зерттеушілік ізденіс адам үшін екі түрлі көзқараспен маңызды: бір жағынан, жаңа өнімге қол жеткізуінде, екінші жағынан, ізденіс үрдісінің мәнділігінде. Адам шығармашылық нәтижесіне ғана қанағаттанып қоймай, шығармашылық пен зерттеу ізденушілігінің өзінен де ләззат алуға қабілетті.

Психологтар зерттеу тәртібін тұлғаның дамуы мен өзін-өзі дамытуында маңызды деп көрсетеді. Шынында да ізденушілік белсенділігі төмендеген сайын адам қолынан еш нәрсе келмейтін сияқты үрейтуғызатын жағдайға тап болуы мүмкін. Сонымен қатар ізденушілік талабы басылып қалған баланың  мінез-құлқы өзгеріп, айналасындағы жағымсыз қылықтарға бой  алдыруы ғажап емес.

Зерттеу – дарынды балаларды оқытудың негізі. Онсыз баланың әлеуетті қабілетін ашу, дамыту мүмкін емес.

Мұғалім оқушыны дамыту үшін баланың дамуын педагогикалық тұрғыдан дұрыс басқара білуі керек. Дарынды баланы таңдай келе дарындылардың өзге оқушылардан өзгешелігің бірден байқауға болады. Бұл оқушыларды таңдау барысында мына ерекшеліктерге назар аудару қажет.

1. Дарынды бала өзгеше ойлайды және шапшаң ойлайды. Яғни. Көп көлемде білім меңгереді және оларды ұмытпайды. Түсінік танымы өте жоғары.
2. Дарынды баланың ішкі сезімі жағынан өзгешелігі: сезімтал, толыққанды. Ал ықылас қойған нәрсесін әр жерде негізгі мәселе етіп қояды.

3. Дарынды баланың физикалық тұрғыдан ерекшелігі: дамудағы шапшаңдылық, жиі-жиі ойға берілу, қиял күшінің басымдылығы.
4. Әлеуметтік тұрғыдан ерекшелігі:  адамгершілік сезімдерінің ерте дамып, жоғары моралдық қасиеттерге ие болуы, достық сезімінің басым түсуі.
5. Дарынды балаларды тәрбиелеудің бір түрі – сыныптан тыс жұмыстар.

Дарынды баланың білімдерін тереңдету барысында істелінетін жұмыстардың бірі – үйірме

2.2 Шығармашылық дарындылықты дамыту жағдайлары мен мүмкіндіктері

Дарындылықтың дамуын зерттеуде балалардың шығармашылық мүмкіндіктері мен ақыл-ой дамуы жоғары деңгейде анықталатын жалпы дарындылықтың және нақты әрекет (музыка, спорт, т.б.) түрінде байқалатын арнайы дарындылықтың анықталуы өте маңызды. Дарындылық қабілетін көрсете білген балалар одан әрі оны үнемі жарияламай, Н.Лейтес бағалағандай "өспелі дарындылыққа" және шартты түрде белгілі бір іс-әректке бағыттай алады.

Шығармашылығы жоғары, дарынды балаларға білім беруді, әр ғылымның бүгінгі даму дәрежесіне сәйкес жүргізу, бір жағынан қоғамға талантты мамандар даярлау тиімді болса, екінші жағынан, ерекше қабілетті балалардың жеке өзіндік интеллектуалдық дамуын қанағаттандыруды қамтамасыз етеді.Шығармашылық дарындылықтың ең маңызды психологиялық анықтауышы ретінде ақыл-ой коэффициентінің негізіндегі сандық және сапалық өсудің жоғары пайызын (1-2%) қоса есептегендегі көрсеткіші белгіленеді (IQ). Сонымен қатар шығармашыл дарынды балалар қатарына белгілі бір іс-әрекеттер арқылы аса жарқын жетістіктер көрсете білген бүлдіршіндерді де жатқызуға болады.

Көптеген психологтар анықтаған дарындылықтың ықтимал теориясы дарынды балалардың санатын анықтауды кеңейтуге мүмкіндік береді. Осыған байланысты дарынды балаларды оқыту жолында жетістіктерге жету үшін белгілі бір мөлшерде жағдай жасалады. Оқытудың мақсатқа сай болуы бағдарлама бойынша 1-2 пайыз "вундеркинд" балаларды ғана емес, өз жасына сәйкес орташа деңгейден жоғары даму деңгейіне көтеріле алатын балалардың 15-25% құрайтындығы тәжірибелер арқылы дәлелденген. Шетелдік және отандық ақпарат көздеріне сүйенсек, Е.Щебланова атап көрсеткендей, ұлттық оқыту жүйесі мұндай балалардың қабілетін толық ашу үшін арнайы бағдарламалар мен олардың психологиялық ерекшеліктерін ескеретін оқыту тәсілдерінің аумағын кеңейтуі шарт.

Дарындылықтың маңыздылығы мен прагматикалық-гуманистік бағдарға сай, баланың жеке тұлғалық қасиетін жаңа деңгейге көтеретін, ұлттық оқыту шартының іс-әректеті түріндегі "дарындылық тұжырымдамалары" психологтар дайындаған құжатта "Дарынды бала дегеніміз – айрықша жетістіктермен ерекшеленетін және іс-әрекет барысында сондай жетістіктерге ұмтылатын баланы айтамыз" делінген.

Дарынды балалармен жүргізілетін жұмыс жалпы білім беретін мектеп бағдарламасынан ерекше өздерінің жеке тұлғалық қасиетін ашып көрсете алуын қамтамасыз ететін бағдарламалар негізінде оқытылуы қажет. Сондықтан дарындылыққа берілген шетел зерттеушілерінің анықтамаларында оларды оқытудың арнайы бағдарламасының қажеттігі туралы мәліметтер берілген. Мысалы, Барбара Кларк "Дарынды балалар деп – қандай ортада болсын кез келген істі жоғары деңгейде атқара алатын, күнделікті қарапайым мектеп бағдарламасынан өзгеше оқыту бағдарламасын қажет ететін балаларды атайды. Бұл оқыту олардың қабілеттерінің төмендеуін емес, керісінше одан әрі дамуын, өсу ықтималдығын қамтамасыз етеді" дейді.

Дарындылықты зерттеген Дж.Рензулли дарынды балалардың дамуы негізінде ақыл-ойларының жұмыс жасау ерекшеліктері мен биологиялық жетілуіне ерекше назар аударылмайтындығын айтады. Оның пікірі бойынша, дарындылық адамға мінез-құлықтың үш негізгі "кластерінің" өзара байланысы арқылы беріледі: орта деңгейдің жалпы мүмкіндіктері, жоғары деңгейдің "тапсырмаға беріктілігі" және үшінші деңгейдің шығармашылық мүмкіндіктері. Дж.Рензулли "Шығармашылық дарындылық белгілері байқалатын балалар стандарттты оқыту бағдарламасынан тыс кеңейтілген деңгейде оқыту мүмкіндіктерін қажет етеді" деп көрсетеді.

Соңғы онжылдықтағы зерттеушілер талант пен дарындылықтың өзінен өзі пайда болып, жол табатындығы туралы пікірлердің қателігін көрсетті. Дарынды балаларды оқытып, ерекше көңіл бөлмесек, оларды жоғалтып алу қаупі пайда болады. Дарындылықты ашудың қажетті шарттары туралы А.Владимиров "Бізге туғаннан берілген дарын өңделмеген алмазға ұқсайды. Жаңа ғана "Сібір кеңінен" алынған мөлдір, қатты тас тәріздес (бірақ алмаз қаншалықты тамаша болса да, маржан тас екеуінің айырмашылығы жер мен көктің айырмашылығындай). Маржан тас деп – ерен еңбекті қажет ететің тегістелген алмазды айтамыз" деп жазды.

1-2 пайыз  вундеркиндтерді ғана есептеп  қана қоймай, жасы бойынша іріктелген  балалардың 25 пайызыншымаа жуығының  тұлғалық дамуын қамтамасыз ете  алатын шығармашылық дарындылық  қабілетін дамыту үшін білім  мен ғылым салаларында зерттеу  жаңалықтарын енгізу қажет. Өйткені

дарындылықтың сирек кездесетін туындылары мен көптеген шығармашылық еңбектері арқасында пайда болған мүмкіндіктер мен қажеттіліктер болып саналады. Осы жайды Л.Выготский былай деп тұжырымдайды: "Жеке туындылардың өзімен бірге әлеуметтік коэффициенті болады. Бұл жағдайда ешқандай туынды жеке болмайды. Оның құрамында азғантай болса да жасырын бірлік болады".

Демек талантты балаларды арнайы оқыту немесе бағдарламалар тиімділігін арттыру үшін дарынды балалар үшін жасалған бағдарламалар нағыз "зертхана" және оқытудың алдын алу тәжірибесі болып табылады. Аталған зерттеулер нәтижесін дәстүрлі оқыту үрдісінде қолдануға болады. "Дарындылар үшін көптеген арнайы бағдарламалар түйіні болып табылатын еңбектерді қабылдау барлық оқушыларды дамыту мақсатында оқу үрдісіне қосылуы маңызды"  дейді Дж.Рензулли. Демек, дарынды балаларға арналған бағдарлама – балалардың көпшілігі үшін жарқын болашақ бағдары болып табылады деп есептеуге болады.

Бағдарламалардың тиімділігі балалардың мүмкіндіктері мен талаптарына сәйкес келумен тығыз байланысты. Егер мектептегі оқыту негізін құрайтын танымдық іс-әрекет балалардың когнитивтік мінез-құлқына сай келмесе, онда баланың жоғары деңгейде дамуына қол жеткізу ерекше қажеттіліктермен айқындалады десек, онда бұл оларды оқытудың арнайы бағдарламалары керек екендігін дәлелдейді.

Дарынды балалардың психологиялық ерекшеліктері немесе "дарындылық белгілері" психологтар арасындағы пікірталастардың негізі болып келеді. Талантты балалардың өмірінде және іс-әрекетінде байқалатын ерекшелік белгілері де айқындалған. Мұндай белгілерді балалардың іс-әрекет ерекшеліктерін бақылаған кезде байқауға болады. Шығармашылық дарындылықтың белгілері әр түрлі болатындығы қиындық туғызады және олар әлеуметтік ортамен тығыз байланысты.

Қазіргі кезде дарынды балалардың ерекшеліктері мен бейімділігін және мінез-құлқын сипаттайтын бірнеше тізімдер бар. Мысалы, әлемге әйгілі Б.Кларктың кітабында дәл осындай бес тізім бар. Олар баланың ойлау, шығармашылық қабілеттерін және өнер саласындағы (ән, би, драма, т.б.) қабілетін сипаттайды. Баланың шығармашылық дарындылығының сараптамаларыды атап айтуға болады:

• Зерттеу кезінде білімге ерекше құштарлық танытатын жоғары қажеттілік;
• Ақыл-ойдың жоғары қажеттілігі;
• Тек кешегі мен бүгінгі ғана емес, болашақ абстрактылы идеялар мен теорияларға қызығушылық;

• Белгілі бір іс-әрекетке, кәсіпке аса қызығу таныту, бір іспен шұғылдану;
• Өз бетімен белгілі бір мақсатқа жетуге табандылық көрсете білу;
• Абстрактылы-логикалық ойлаудың жоғары деңгейін таныту;
• Стандартты емес идеялар мен мәселені шешудің жаңа тәсілдерін таба білу қабілеті;
• Тапсырмаларды өз бетімен ойлай және шеше білуге ұмтылу.

Ғылыми әдебиеттерде көптеген дарынды балаларға берілген сараптамаларды кездестіруге болады. Бұл сипаттама мұғалімдерге дарынды балалармен, соның ішіінде дарындылықты теңестірумен жұмыс кезінде нақты көмек болып табылады.

Дарынды балалардың мінез-құлық ерекшеліктерін қарастыра отырып олардың арасындағы жекелеген айырмашылықтарға көңіл аударуымыз қажет. Бұл айырмашылықтар балалардың қай бағытқа қызығатынына, ақыл-ойының даму қарқынына, яғни дарындылық қасиеттерінің дамуына байланысты. Дарынды балалардың жекелеген айырмашылықтары олардың жас ерекшеліктеріне қарамайды. Тәжірибе бойынша дарынды баланы көріп білмей, оның мүмкіндіктері мен қабілеттіліктері  жайында ешқандай нақты тұжырым жасауға болмайды. Мектеп табалдырығын аттаған 6-7 жасар баладан белгілі бір білім мен дағды ерекшеліктерін күтуге болады. Мысалы, әріптерді білуі және 20-ға дейін санай білуі, жұмбақ пен ертегілерге деген қызығуы, т.б., яғни дарындылық белгісі әр жастағы бала ерекшелігіне сай түрлі сипатта болуы мүмкін.

Білім саласындағы реформалар қайта қарау мен жаңа тапсырмалар қоюдан басталатындығы белгілі, бұл бағыттар көбіне әлеуметтік сұраныстар арқылы анықталады. Бұл мақсаттар дарынды балаларды оқыту үшін ғана емес, сонымен қатар өзге балаларды да оқытуға пайдаланылады. Әлеуметтік сұраныс бойынша ертеңгі күні қоғам алдындағы мәселелерді шешу, ғылым мен мәдениетіміздің, экономикалық жағдайымыздың дамуы, болашақ үмітіміздің ақталуы, ең алдымен, осы шығармашыл дарынды балаларға жасалған қамқорлықпен тығыз байланысты.