әлеуметтік жұмыстарды ұйымдастыру

Елдегі мемлекеттік сақтандыру жүйесі жеке сақтандыру жүйелерімен толықтырылады, оның екі түрі бар – жұмыс орны бойынша ұжымдық және индивидуалдық.

Елдің көптеген жұмыскерлері үшін маңызды  мәні бар. Жеке зейнетақымен қамсыздандыру  жүйесімен  40 миллионға жуық жұмысшылар мен қызметкерлер, кәсіподақтар, ұйымдаспаған жұмыскерлер мен қызметкерлер жарналарынан жиналады. Жеке зейнетақының мемлекеттіктен айырмашылығы, ол жұмысшыларға бір фирмада үздіксіз 10 жылдық стажы бар жұмыскерлерге төленеді, ал мемлекеттік зейнетақы – жұмыс орнына байланысты емес.  

АҚШ-та сонымен қатар қосымша төлемдер (демалысқа төлеу, жұмыссыздық бойынша қосымша жәрдем ақылар, білімін жалғастыру үшін және заң қызметтері үшін субсидиялар) кеңінен таралған.

АҚШ-та басқа елдермен ортақ сонымен қатар жеке әр түрлі  халық категорияларымен әлеуметтік жұмыстың тәсілдері және түрлерін атап кетуге болады.

Қамсыздандырудың белгілі бір  үлесін елдің жергілікті органдарында алады. Шефтік көмек берілуі, еріктілер  үшін жұмыс және т.б. Басқа елдердегі  сияқты АҚШ-та да үйде қарттарға көмек көрсету түрі тәжірибелену үстінде. Соңғы жылдары интернат үйлерінде, күндізгі ауруханалар, кезеңдік  емдеу курстары сияқты жаңа қызмет көрсету түрлері жиі тәжірибеленуде.

Ерекше көңіл қарттар  мен мүгедектерді тұрмыспен-баспанамен қамсыздандыруға бөлінуде. Американдық ғалымдар зерттемелері көрсеткендей, 30 млн. халықтың 1/4 –бөлігі 65 және одан жоғары жастағы халықтар әлсіз.Үйге түскі ас әкелу, жуындыру, шаш қысқарту, киімдерін ауыстыру, жуу, көлік қызметтері,  гимнастика, пәтер жөндеу, мәдени шаралар ұйымдастыру және т.б. Қарттарға көмек көрсету түрлері тәжірибеленуде. Сонымен қоса мүгедектер үшін бейімделу, дайындығы (түрлі техникалық және басқада заттарды қолдануды үйрету, пәтердің арнайы қондырғыларын қолдануды үйрету, транспорттық қызметтер және т.б.) қарастырылған.

Басқа  мемлекеттердегі сияқты, АҚШ-та да қарт адамдарды әлеуметтік қамсыздандыру мәселелері бар. Осылайша, ХХ-шы жүзжылдықтың, 80-ші жылдарының бас  кезінде үкімет зерттеулері көрсеткендей, әрбір үшінші қарттар үйін қажетті қауіпсіздік пен сапа стандарттарына сай болмай шықты. Мұның себептерінің бірі: көптеген қарттар үйі жеке иеліктерде орналасқан. Сондықтан мемлекет олардың қажеттіліктерін лицензиялау мен инспекциялауға  (тексеруге) мәжбүр.

Американдық зерттеушілер көрсеткендей, тағы бір мәселе – қарт американдықтар (халықтың 12%) денсаулығына  барлық ұлттық шығынның үштен бірі кететіндігі. Ал 30 миллионнан астам жасырақ азаматтардың  денсаулық қамсыздандырулары жоқ. Сондықтан аға буын өкілдері не кететін шығынды (ол шын мәнінде қажет) тағы да көбейтуге талпыныс ұрпақтар арасындағы тартысты тереңдетуі мүмкін, ал бұған жол беруге болмайды.

Елде балалармен жүргізілетін әлеуметтік жұмыста қызықтар аз емес. Әлеуметтік көмектің арнайы мекемелері балаларға (аз қамтамасыз етілген жанұяларға тегін) мынадай қызметтер көрсетеді: ата-аналарды кәсіби оқытуға арнайы топтар ұйымдастыру, жұмысқа тұруға көмек көрсету; күндізгі және кешкі уақытта жұмыс істейтін ата-аналардың балаларына қарауды қамтамасыз ету; қалалық  денсаулық орталықтарында, тұрмыс құрмаған аналарға қызмет көрсетуді ұйымдастыру; зорлық-зомбылыққа  ұшыраған балаларды қорғау қызметін құру және инспекциялау, асырап алушы жанұямен жұмыс, баланың жаңа жанұяға бейімделуін бақылау; балалардың білім алуларына әлеуметтік көмек көрсету ата-аналарына үй шаруашылығын жүргізуге көмек көрсету қызметтерін дамыту және т.б.  Мұндай қызметтер белгілі  ақыға басқа жанұяларға да көрсетіледі. Төтенше жағдайларда қызмет орындары жанұя табысының  деңгейіне  қарамай, балаларға қамқорлық жасауды міндетіне алады. Балалар әлеуметтік қызметі міндетіне жетім балаларды асырап алу мәселелері де кіреді.

Әлеуметтік қызмет ақылы  кемдерге психиатриялық ауруханалар мен  интернат үйлерімен қатар, мамандандырылған стационарлық пен диспансерлік (емханаларда) және де амбулаториялық көмек көрсетеді.. Әсіресе, кәмелетке толмағандар мен жұмысқа ерекше көңіл бөлінеді.

АҚШ-та, басқа жа батыс мемлекеттеріндегідей, үйлері жоқ және үйлерінен қашып  кеткен балалармен мынадай жұмыс  жүргізіледі: баспаналар (жетімхана) мен жатақханалар қызмет жасайды;  жеке және топта кеңес беру жұмыстары жүргізіледі, баланы жанұяға қайтару мақсатында ата-аналармен сұхбат жасау; балалармен қайта табысқан жанұяларға көмек көрсетіледі, және т.б. Сондай-ақ, жас қашқындарға тегін қызмет көрсететін, сенім телефондары» жұмыс жасайды.

Кәмелетке толмаған заң бұзушылар  мен «тәуекелшілер тобы» жасөспірімдерімен  әлеуметтік жұмыс бірқатар бағдарламалар  негізінде құрылады: полицияның базалық  бағдарламасы (олар, негізінен, кәмелетке  толмағандарды тарту мақсатында полициялық атлетикалық клубтары қызметін қарастырады); кәмелетке толмағандар істері соттарының базалық бағдарламасы (олар, ең бастысы, меңзелгендерді ақтауды көздейді); мектептердің базалық бағдарламасы. Соңғысы екі топқа бөлінеді: қалыпты және қиын, сотталған жасөспірімдерге бағдарламалары.

1967 жылы құрылған жастардың әлеуметтік  қызмет бюросы делдал қызметін  атқарады және қызмет көрсету  ұйымдары жұмыстарын кәмелетке  толмағандар сұраныстарына сәйкес  келетіндігін білу мақсатында  бақылау жасайды. Мұндай кейбір бюролар (мысалы, Калифорнияда және басқа штаттарда) өздері қызмет көрсетеді.

АҚШ-та түзету мекемелерінің екі  категориясы бар: жабық бостандықтан айыру орны және жабық тәрбие мекемелері. Жасөспірім шартты түрде сотталған  кезеңінде оған тәлімгер тағайындалады.Қамауға алу орындарында да әлеуметтік жұмыс жүргізіледі.

Егер толық емес жанұямен  әлеуметтік жұмысты алсақ, онда мемлекеттегі «әріптессіз  ата-аналар» ұйымына біріккен қолдау топтары мен өзара көмек топтарының кеңінен дамуын адамды біріктіреді, олардың көбі- (65%) қоғамның орта қабатындағы ажырасқан әйелдер. Әлеуметтік-аймақтық қоғамдастық деңгейіндегі қолдау топтары 12-15 адамнан тұрады. Көрсетілген топтар жұмыстарының басты бағыты – педагогикалық тәжірибе алмасу, демалыс күндері мен демалыстарды өткізуге көмек көрсету, түрлі мәселелерді шешуде заңгерлік көмекті ұйымдастыру және т.б.

Америка  қоғамының маңызды мәселелерінің  бірі мемлекеттік нәсілдік пен аз ұлттықты (этникалық азшылық) әлеуметтік қорғау  болып қала бермек. Бұған әлеуметтік өмірдің төмендегі сатысында тұрғандар жатады, олар, негізінен алғанда, қара нәсілді американдықтар,  латиноамерикандық және азиаттық американдықтар. Халықаралық конференцияда (ГАСБУ, ақпен 1993ж.) көрсетілгендей тәуелсіздікті жариялаған уақыттан бері экономикалық өмірдің «бағаналы жолынан» жүйелі кемсіту (дискриминация) мен бөлектеу, әсіресе, негрлерді бөлектеу  мен кемсіту бар. Көпшілік қаранәсілділердің өмір сүру жағдайы ерлер, сонымен қатар сәбилер мен балалар арасында өлімнің көбеюіне алып кепледі. ХХ –шы жүзжылдықтың 90-шы жылдарына қарай,  осы топ тұрғындарындағы жалғыз басты аналар  жанұясының  үлесі  анағұрлым  өсті – 1960ж.  22% -дан 1990 ж. 44%-ға  дейін. Әрине, ақ нәсілділер  арасында жалғыз басты аналар саны да өсті,  бірақ  олар негізінен  ажырасу  салдарының  нәтижесі болды. Ал  қара нәсілді  аналардың  балаларын  жалғыз  тәрбиелеуінің себебі,  көбіне,  олардың некесіз  тууларымен байланысты боды.

Нәсілдік, ұлттық және  религиялық  азшылықтарда кеңінен таралған  кедейлік  және  жұмыссыздық өте жағымсыз  жағымен отбасы  құрылымына  осы топтардағы  балалар жағдайына әсер етуде.  Отбасының бұзылуы,  жұмыссыздық әсерінен  алған стресс, маскүнемдік,  психикалық ауру, өзін-өзі өлтіру,  қашқындық,  жасөспірімдер жүктілігі,  жезөкшелік және т.б. сияқты  теріс көріністерге түрткі болды.

Ұлттық  азшылықпен тәжірибелік  жұмыс «қос тәсіл» тұжырымына негізделуі оның мәні, бір жағынан, ірі қоғам  құрылымына сәйкес құндылықтарды,  көзқарастар мен мінез-құлық  ерекшеліктерін  саналы,  ал екінші жағынан,  оларды клиенттің жақын отбасылық және  қоғамдық  ортасына қатысты аналогиялық  мінезімен салыстыру.

АҚШ-тағы ұлттық топтармен әлеуметтік жұмыс тәжірибесі, біріншіден,  жалпы  әлеуметтік жұмысқа  тән  құндылықтардан,  екіншіден,  ұлттық шындылықты  түсінуден,  үшіншіден,  кәсіби  тұрғыдан  жақындаудан,  төртіншіден,  тәжірибеден  құралады.  Басқаша  айтқанда, бұл  тұжырымдар  ұлттық  шынайылықтарға деген әлеуметтік  жұмыстың  негізі мен  әдістерін  үйренудің  қажеттілігін  білдіреді.

Америка Құрама Штатында мемелекеттік қолдау халықтың  ең  кедей топтарына арналған бағдарлама деңгейінде іске асырылады, сондықтан бұл елде мемлекеттік емес құрылымдарда қайырымдылық бастапқы деңгейде көптеп дамыған.

Көптеген қазіргі  зерттеушілер  үшін  әлеуметтік жұмыстың мәнісін айқындауда  АҚШ әлеуметтік  қызметкерлерінің  ұлттық  ассоциациясы  берген анықтамасына  жақын: әлеуметтік жұмыс – жеке адамға, топқа немесе  қауымға берілетін көмек немесе олардың әлеуметтік  қызмет етуге қабілеттілігін  қайта өркендету және осы  мақсаттарға жетуге  жақсы  қоғамдық  шарттарды  құруға  бағытталған  кәсіби қызмет.

Америка Құрама Штатында әлеуметтік жұмысты, халықтың өнегелілігінің әлеуметтік негізіне қызмет ететін мамандықпен байланыстырады. Әлеуметтік жұмыс саласы үнемі жылдан-жылға кеңіп келеді, дегенмен, бүгінде АҚШ әлеуметтік жұмыскерлер қызметі көптеген салаларды қамтиды. Олар- мемлекеттік денсаулық сақтау ұйымдары, мектептер, денсаулық күту орталықтары, бала мен отбасын қорғау агенттіктері, психологиялық денсаулық орталықтары, бизнес және өндіріс реттеу орталықтары мен жеке іс-тәжірибе. Әлеуметтік қызметкерлер – ұлтына, әлеуметтік-экономикалық деңгейіне және нәсіліне қарамай балаларды және одан үлкен жастағы адамдарға қызмет көрсетеді.

АҚШ– тағы түрлі әлеуметтік  жұмыс тәжірибесі көптеген қызмет түрлерін қамтиды.

АҚШ- тағы әлеуметтік жұмыстың түрлі  нұсқадағы тәжірибесі оны қолдануда түрліше көрініс табатын қызметтің көптеген түрлерін қамтиды. Әлеуметтік жұмыстың түрлі нұсқалылығы мен кешенділігі көптеген анықтамасы бар деп топшылауға болады.

Кез келген әлеуметтік қызмет негізінде  келесі төрт тұжырымдық облысты  қамтитын құрамдық элементтер тұрады: мамандықтың мақсаты және арнаулары; құндылықтар жүйесі, тәжірибелік бағыттың этикасы мен философиясы; тәжірибелік бағыттар этикасын білу; жұмысқа қолданылатын әдістер мен тәсілдер.

АҚШ- тағы әлеуметтік қызметкерлер Ұлттық Ассоциациясы, мысалы, олар әрбір адамның  өмірінің жақсаруы үшін адамдар, жеке тұлғалар және қоғам арасындағы өзара  пайдалы  өзара әрекетті  қалыптастыру немесе көмектесу мақсатында қызметкерлердің тағайындалғанын бақылайды. Әлеуметтік қызметкер қоршаған ортадағы жағдайға сәйкес әрекет ете отырып, әрбір тұлғаның ұмтылысы мен қорларының, мүмкіндіктерінің іске асуына барынша себепші болуы тиіс және халықтың жалпыадамдық қызметтерін олардың бақытсыздықтарын немесе қиындықтарын  жеңілдету мақсатында көмектесуі қажет. Клиент жеке адам, отбасы, топ, қоғам немесе ұйым болуы мүмкін.

Келтірілген анықтамадан шығатыны, кәсіби қызмет өзіне жеке адамдардың, топтардың немесе ұжымдардың функционалды өмір сүруі үшін олардың қабілеттіліктеріне дем беруге көмектесу мен әрбір адамның өмір сүру сапасын оның әлеуметтік және жеке (физикалық) ортамен байланысын қалпына келтіру жолы арқылы жақсарту көмектерін кірістіреді.  Әлеуметтік жұмыстың ажырағысыз сипаты- әрбіреудің өзінің іске асыру жағдайымен анықталатын әлеуметтік әділдікті қамтамасыз ету.

Барлық қоғамда қазіргі кейбір әлеуметтік ілімдерден белгілі болғандай, адамдар мүмкіндігінше өздерінің  және өздерін қоршаған ортаның әлеуметтік тұрмысының жақсаруына жәрдем беруге тиіс, бұл барлық социумға пайдасын тигізеді. Жеке тұлға мен оны қоршаған орта арсындағы өзара қарым-қатынас жеке бастың мәртебесін, даралығын бекітуі тиіс. Адамдар иманды және әділетті болуы қажет

Қорыта айтқанда, әлеуметтік жұмыскерлердің қызметі мынадай:

  - дамдарға жеке бас мәселелерін шешу қабілеті мен олардың компоненттілігін кеңейтуге көмектесу;

-   адамдарға өз мүмкіндіктерін  іске асыруға көмектесу;

-   адамдардың қайымдылығын  ынталандыру;

-   жекелеген адамдар мен олардың қоршаған ортамен  өзара байланысына жәрдем беру;

-  ұйымдар, әлеуметтік, экономикалық, саяси институттар мен қоғам  мүшелерінің өзара әсеріне ықпал  ету;

-    әлеуметтік саясат пен  қоршаған ортаны қорғау саясатына  ықпал ету.

Бұл қызметтерді жүзеге асыру үшін, әлеуметтік жұмыскер көптеген адамдармен қарым-қатынас жасайды; оған клиенттердің әлеуметтік қалыптасуына жағдай жасауына көмектесетін білім  мен тәжірибелік жігер керек.

АҚШ- та кәсіби әлеуметтік жұмысқа  студенттік немесе аспиранттық жоғарғы білім  деңгейінде оқытылады. Студенттік деңгейдегі оқу жоспарының мақсаты студентті келесі деңгейге өтуге  мамандық алуға дайындау. Студенттердің агенттіктер мен ұйымдарда жаттығуға, тәжірибелі мамандардың бақылауында болуға мүмкіндіктері бар. Кез келген пән бойынша негізгі студенттік дайындық аяқталған соң, студенттер мамандықтары бойынша аспиранттық білім мақсаты- адамды ерікті практик, тәжірибелі маман етіп шығаруға дайындау. Аспиранттық білім әдетте екі жылға созылады. Бірінші жыл мамандық тәжірибесі мен теориясын тереңдетіп оқытуға арналады. Екінші жыл әдіс бойынша мамандандыру мен олардың тәжірибе жүзінде апробациялау (ресми рұқсат) үшін қолданылады.

Кейбір кәсіпкерлер  ары қарай мамандануды таңдайды. Әлеуметтік жұмыс бойынша докторлық диплом дайындауға мүмкіндік бар. Докторлық бағдарламалар үшін ресми стандарттар жоқ. Докторлық оқыту кәсіби тәжірибелі адамды зерттеу қызметі үшін мол мүмкіндіктер бере отырып, ары қарай мамандандыруға және басқа колледждер мен университеттерде оқуға дайындайды.