Курс лекций по"Экологии"

  Қалалар – адам қоғамы үшін жоғарғы формадаға ұйымдастырылған кеңістік.

 

Өз білімін  тексеруге арналған бақылау сұрақтары:

                           1. Халық денсаулығының жай-күйін өлшеуге арналған негізгі көрсеткіштері қандай?

                  2. Қазақстанда туу деңгейінің статистикалық көрсеткіштері қандай?

3. Урбанизация дегеніміз не?

                  4. Әлем қалаларының экологиялық жағдайлары қандай?

5. Аэрация, инсоляция дегеніміз не?

 

ЭКОЛОГИЯ ЖӘНЕ ТҰРАҚТЫ  ДАМУ

    Лекция – 13

 

Тақырыбы: Табиғатты қорғау және тұрақты даму

 

Әдебиеттер:

1.Коробкин В.И., Предельский Л.В. Экология. Изд.5-е, доп. и переработ. изд. «Феникс, 2003. -576 с.

2.Акимова Т.А., Хаскин В.В. Экология: Учебник для вузов. М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2000. -566 с.

3.Воронский В.А. Экология: Словарь-справочник. Феникс. 1996. – 574 с.

4.Саданов А.К., Сванбаева З.С. Экология –Алматы: «Агроуниверситет,  1999.

5.Бейсенова Ә., Самақова А., ЕсполовТ., Шілдебаев Ж. Экология және табиғатты тиімді пайдалану.   Оқулық. – Алматы: «Ғылыми баспа орталығы, 2004. -328 б.

 6. Асқарова У.Б. Экология және қоршаған ортаны қорғау: Алматы, 2007.-312б.

      7. Дрейер О.К., Лось В.А. Экология и устойчивое развитие, М., «УРАО» 1997.

       8. Тонкопий М.С. Табиғат пайдалану экономикасы. Алматы: Экономика, 2000-475б.

       9. Упушев  Е.М. Экология, табиғат пайдалану,  экономика. Алматы: ғылым, 2002.-328б.

 

Қоршаған  ортаны қорғау д/з – табиғат пен адамның өзара қарым-қатынастағы атмосфералық ауаны суды, жер мен оның қойнауын, жануарлар мен өсімдіктер дүниесін т.б. табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану, сауықтыру, сапасын жақсарту, молықтыру. Бұл іс-әрекеттердің бәрі мемлекеттер заңы мен тиісмті нормативтік құқықтық актілермен, азаматтармен қоғамдық бірлестіктердің белсенді араласуымен, мемлекеттік және мемлекетаралық келісімдер мен, конвенсиялармен реттеліп жүзеге асырылады.

Қоршаған  ортаны қорғаудың негізгі принциптері:

• халықтың денсаулығына, өміріне, еңбегі мен демалысына қолайлы түрде қоршаған табиғи ортаны сақтау мен қалпына келтіру;
• қазіргі және болашақ ұрпақтардың салауатты өмір сүруіне қажетті қоршаған ортаны сақтау үшін әлеуметтік экономикалық проблемаларды шешіп отыру;
• экологиялық аймақтарда экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету шараларын кеңінен қолданумен қатар, бұзылған табиғи жүйелерді қалпына келтіру;
• табиғи ресурстарды толық тиімді түрде пайдалану және молықтыру;
• қоршаған ортаны қорғауға экономикалық жағынан ынталандыру және табиғат ресурстарын пайдаланғаны үшін  ақы төлеуді енгізу;
• биологиялық алунтүрлілікті, ғылыми және мәдени маңызы бар сирек объектілерді, ерекше құнды табиғи аймақтарды сақтауды қамтамасыз ету;
• қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарды реттеп, олардың орындалуына мемлекеттік тұрғыдан бақылау орнату;
• табиғатқа нұқсан келтіруге жол бермеу;
• халықтың, қоғамдық ұйымдардың, бірлестіктер мен жергілікті басқару органдарының  қоршаған ортаны қорғау саласына белсенді түрде және демократиялық жолмен қатысу;
• халықаралық құқық негізінде қоршаған ортаны қорғау саласындағы халықаралық ынтымақтастық принциптерін  сақтау негізінде  жүзеге асырылады.

Азаматтардың  экологиялық құқығы:

• қоршаған табиғи ортадағы зиянды факторлардың әсерінен денсаулықтарын қорғауға;
• экологиялық жағдай туралы толық, дұрыс ақпарат алуға, таратуға, кәсіпорындардың, құрылыстардың және өзге объектілердің адам денсаулығына теріс ықпал ететін шаруашылық және басқа да қызметін шектеуді, тоқтатуды талап етуге;
• экологиялық заңның бұзылуынан келтірілген залалдың өтелуін талап етуге;

Азаматтардың  экологиялық міндеттері:

• қоршаған  табиғи ортаны таза сақтауға, табиғи байланыстарды ұтымсды пайдалану мен молықтыру жөніндегі жұмысшыларды және заңдарды, ережелерді орындауға;
• жеткеншек ұрпаққа экологиялық тәрбие, білім беруге жәрдемдесу мен қатар өзінің экологиялық білім  деңгейін арттыруға;
• т.б. да заңда қарастырылған міндеттердің бәрін орындауға.

                

Қорғалатын табиғи аймақтар және нысаналар

Қазақстандағы қорықтар:

1. Ақсу-Жабағылы - 1926 ж. Оңтүстік Қазақстан;
2. Наурызым - 1934ж. Қостанай облысы;
3. Барсакелмес -1939ж. Арал теңізінде;
4. Қорғалжын -1968 ж. Ақмола облысы;
5. Марқакөл -1979 ж. Шығыс Қазақстан обл,
6. Үстүрт қорығы -1984ж, Маңғыстау облысы;

       7.    Алматы -1934ж, Іле Алатауы;

       8.    Батыс – Алтай -1992ж, Шығыс   Қазақстан облысы;

       9.    Алакөл -1998ж, Алматы облысы;

      10.  Қаратау - 1998ж, Кентау қаласы;

 

Экологиялық идеология  және мәдениет

           Әр адамның жеке тұлға ретінде айналадағы құбылыстарға өзінің көзқарасы болады, яғни идеологиясы бар. Ол - өзінің талап тілегіне, арына, санасына тікелей байланысты. Бірақ, өмірде, практикада мемлекет немесе қоғам үшін де идиология қажет. Бұл негізгі массаны билеп – төстеу үшін, ел ішіндегі қылмыскерлермен және сыртқы агрессорлармен күресу үшін де маңызды. Сондықтан, идеологины осы дүниеде бірлесіп өмір сүру үшін, ортақ мақсаттар үшін біріктіретін көзқарастар жүйесі юеп түсінген дұрыс.

          Идеологияның қандай түрлері бар және экологиялық идеология деген не? Идеология -  жаппай көзқарастар жүйесі ретінде идеялардың жинақтығына негізделген және бүкіл қоғамды немесе оның бір бөлігін біріктіруге бағытталған. Кімнің кіммен бірлескеніне байланысты ол таптарға, кластарға бөлініп, социалистік, коммунистік, ұлттық, діни, фашистік, этикалық, тоталитарлық түрінде де кездеседі. Сщңғысына Сократтың, Платонның, Конфуцийдің идеяларын жатқызуға болады.

          Экологиялық идеология да осылардың қатарында; мұның бір ерекшелігі, жаңашылдығы – ол таптық, ұлттық, діни немесе т.б. көзқарастардан жоғары және жалпы адамзаттық, жалпы әлемдік құндылықтарға негізделген, әрі табиғат пен адам үшін біртұтас. Философиялық бағыттармен тамырлас етіп, оны экософия, ноософия, витасофия деп атау ұсынылып та жүр.

            Экологиялық қозғалыстардың ғылыми  жаратылыстық базасы ретінде  синергетика және Вернадскийдің  биосфера туралы мазмұнды, мән  – мағыналы қазыналарға айналып  отыр. (Ахимс, Дао).

             Экологиялық идеологияның принциптерін қарастырып көрелік. Біріншіден, бұл – адамзат іс - әрекетінің барлық сферасында, табиғатқа жасалған өзгерістерге оның реакциясына есепке алу. Табиғаттың орнына емес, табиғатпен бірге іс - әрекет атқарылуы тиіс. Бұл принцип табиғат құқықтары концепциясына еніп отыр. Бұл қағида бойынша дүниедегі барлық тіршілік түрлері бірдей дәрежеде. Адамзат табиғатты жасаушы және өзгертушіден, оның бір бөлігіне ғана айналуы шарт, яғни антропоцентризм орнына экоцентризм келуі тиіс.

              Мәдениеттің дамуы тұрғысынан оны үш кезеңге бөлуге болады:

• біртұтас мәдениеттің мифологиялық кезеңі;
• әр түрлі салаларға бөлшектенген мәдениет кезеңі;
• экологиялық мәдениет кезеңі.

 

Қорықтар мен  демалыс орындарын қорғау

 

Ғылыми мәні бар белгілі бір  жер қорық ретінде ұйымдастырылып, қорғауға алынады. Ал табиғаттың әсем жерлері халықтың демалысы үшін пайдаланылады. Қорықтардың ландшафты қорғауда үлкен мәні бар. Қорық ұйымдастырудың негізгі принциптері:

1. Қорық үшін бұрын пайдаланылмаған табиғаттың бірегей орындары бөлінеді.
2. Онда кездесетін басқа табиғи байлықтар, сирек кездесетін хайуанаттар мен өсімдіктер қорғалады.
3. Қорықтар табиғи географиялық аймақтардың үлгісі болады.
4. Ондағы табиғи құбылыстар сол қалпында өзгермей жүргізіледі.
5. Ең алдымен жойылып кету қаупі  төніп тұрған табиғи орындар қорыққа айналдырады. 

 

Өз білімін  тексеруге арналған бақылау сұрақтары:

1.Қазақстанның ерекше қорғалатын аймақтарының мақсат міндеттерін ата?

2.Ақсу жабағылы қорығын  сипатта.

3.Алматы қорығында қорғалатын негізгі нысандар?

4.Барсакелмес қорығы қайда орналасқан?

5.Наурызым қорығы қашан құрылды?

6.Қорғалжын қорығының ерекшелігі?

7.Марқакөл қорығын сипатта.

8.Үстірт қорығы туралы мәлімет.

9.Батыс Алтай қорығының ерекшелігі

10.Алакөл қорығының сипатта.

11.Экологиялық идеология және мәдениет ұғымы.

 

ЭКОЛОГИЯ ЖӘНЕ ТҰРАҚТЫ  ДАМУ

    Лекция – 14

 

Тақырыбы: Экологиялық мониторинг, ұйымдастыру принциптері

 

Әдебиеттер:

1.Коробкин В.И., Предельский Л.В. Экология. Изд.5-е, доп. и переработ. изд. «Феникс, 2003. -576 с.

2.Акимова Т.А., Хаскин В.В. Экология: Учебник для вузов. М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2000. -566 с.

3.Воронский В.А. Экология: Словарь-справочник. Феникс. 1996. – 574 с.

4.Саданов А.К., Сванбаева З.С. Экология –Алматы: «Агроуниверситет,  1999.

5.Бейсенова Ә., Самақова А., ЕсполовТ., Шілдебаев Ж. Экология және табиғатты тиімді пайдалану.   Оқулық. – Алматы: «Ғылыми баспа орталығы, 2004. -328 б.

 6. Асқарова У.Б. Экология және қоршаған ортаны қорғау: Алматы, 2007.-312б.

      7. Дрейер О.К., Лось В.А. Экология и устойчивое развитие, М., «УРАО» 1997.

       8. Тонкопий М.С. Табиғат пайдалану экономикасы. Алматы: Экономика, 2000-475б.

       9. Упушев  Е.М. Экология, табиғат пайдалану,  экономика. Алматы: ғылым, 2002.-328б.

 

Антропогендік әсерлер және экологиялық болжау

Әлемдік экологиялық  проблемаларды шешу үшін ең алдымен оның пайда болу себептерін білу қажет. Экологиялық проблемаларды шешудің тиімді жолдарын  анықтау ортаны сауықтырудың біден-бір бағыты болмақ..

Қалыптасқан экологиялық  мәселелерді шешудің негізгі  ғылыми бағыттары мен оны жетілдіру  жолдары  мыналар:

• экологиялық білімді жетілдіру;
• экологиялық сараптама;
• экологиялық мониторинг;
• экологиялық маркетинг;
• экологиялық бизнес;
• экологиялық нарық;
• экологиялық менеджмент болып табылады.

Экологиялық мониторинг – табиғи құбылыстардың және антропогендік іс-әрекеттердің әсерінен қоршаған орта жағдайының  өзгеруін бақылау, бағалау, тексеру, және болжау жүйелері.

«Мониторинг» - ( латын тілі -monitor – сақтандырушы, қадағалаушы) қазір бұл термин бақылау деген ұғымда қолданылады.

Биосфераның абиотикалық  құрамының антропогендік өзгеруін және осы өзгерістерге биоталардың жауабын, сонымен қатар, антропогендік әсерлердің  арасында кезектегі экожүйелерде болатиын өзерістерді өлшеуге, бағалауға, болжауға экологиялық мониторингтің информациялық жүйесі жасалады.

Антропогенді әсердің экологиялық мониторингінің негізгі міндеттері:

• антропогендік әсер тигізетін көздерді бақылау;
• антропогендік әсер факторларын бақылау;
• антропогендік факторлардың әсерінен табиғи ортада жүретін процестерді және оның жағдайының өзгеруін бақылау;
• табиғи ортаның физикалық жағдайын бағалау;
• антропогендік факторлар әсерінен табиғи ортада болатын өзгерістерді болжау және болжамдалған табиғи ортаның жағдайын бағалау.

Экологиялық мониторинг үш сатыдан тұрады:

• бақылау;
• бағалау;
• болатын өзгерістерді болжау.

Мониторинг  объектілері:

• атмосфера;
• атмосфералық жауын-шашын;
• құрғақ жердің беткі сулары;
• мұхит пен теңіздер;
• жер асты сулары;
• криосфера (климаттық жүйені құрушылар).

Мониторинг  жүйелері:

• ғаламдық (биосфералық);
• базалық (фондық) – жалпыбиосфералық, табиғи құбылыстарды бақылау;
• ұлттық – бір мемлекет шегінде арнайы құрылған органдар арқылы жүргізілетін мониторинг;
• аймақтық – халықшаруашылығын қарқынды  игеру барысында ірі аудандардың көлеміндегі құбылыстар;
• жергілікті- елді мекендерге, өнеркәсіп орталықтарында, кәсіпорындарда  қоршаған ортаның сапалық өзгеруіне бақылау;
• импактық – ерекше қауіпті зоналар;

Мониторинг  жүйесін қолданылатын  тәсілдерге сүйене отырып  топтастыруға да болады:

• химиялық мониторинг;
• физикалық мониторинг;
• биологиялық мониторинг;
• экобиохимиялық мониторинг;
• дистанциялық мониторинг;
• құрама экологиялық мониторинг.

Қоршаған  ортаның құрама экологиялық мониторингы  мынадай түрде атқарылады:

• бақылау объектісін белгілеу;
• бақылауға белгіленген объектіні тексеру;
• бақылау объектісіне информацмиялық модель құрастыру;
• өлшеуді жоспарлау;
• бақылау объектісінің жағдайын бағалау және оның информациялық моделін ұқсастыру;
• бақылаудағы объектінің жағдайының өзгеруіне  болжам жасау;
• мәліметтерді қолдануға ыңғайлы түрде дайындап қолданушыларға тапсыру.