География Брестской области - климат, воды, почвы, растительный и животный мир

2.4. КЛІМАТ

Кліматычныя ўмовы  Брэсцкай вобласці з'яўляюцца вядучым  фактарам, які вызначае занальнае  размеркаванне і дыферэнцыяцыю  прыродных і гаспадарчых аб'ектаў. Клімат Брэсцкай вобласці характарызуецца  як умерана-кантынентальны, няўстойліва  вільготны, што заснавана на класіфікацыі клімату Б.П.Алісава. Вобласць знаходзіцца ва ўмераным кліматычным поясе, дзе часцей за ўсё паўтараюцца паветраныя масы ўмераных шырот. Вобласць размешчана ў даволі шырокай пераходнай зоне, дзе чаргуюцца ўмераныя масы марскога і кантынентальнага тыпу, чым тлумачыцца няўстойлівасць надвор'я.

КЛІМАТАЎТВАРАЮЧЫЯ ФАКТАРЫ.

На фарміраванне клімату вобласці ўплываюць сонечная радыяцыя, цыркуляцыя атмасферы і характар падсцілаючай паверхні, з якіх найбольш значную  ролю адыгрывае атмасферная цыркуляцыя. Яе панаванне ў зімовы час вядзе да парушэння шыротнага хода матэаэлементаў. У летні час актыўнасць атмасфернай цыркуляцыі змяншаецца, а роля сонечнай радыяцыі ў кліматаўтварэнні павялічваецца. Гэта вядзе да больш выразнай шыротнай занальнасці клімату.

Гадавы прыход сумарнай сонечнай радыяцыі каля 4014 МДж/м², які мала змяняецца па тэрыторыі вобласці. Месячныя велічыні сумарнай сонеч-най радыяцыі звязаны з вышынёй Сонца над гарызонтам, таму найбольшую яе колькасць паверхня атрымлівае ў чэрвені, а найменшую ў снежні (у 11 разоў меней, чым ў чэрвені). Увогуле, 46,5% гадавога прыходу сумарнай сонечнай радыяцыі прыпадае на тры месяцы цёплага сезону; май, чэрвень, ліпень, А на лістапад, снежань і студзень разам - толькі каля 6 %. Да таго ж трэба дадаць, што і склад сумарнай сонечнай радыяцыі змяняецца на працягу года: у летнія месяцы на 53,4% яна складаецца з прамой радыяцьгі, а зімой – на 73,2% з рассеянай па прычыне ўзрастання воблачнасці.

Трапіўшая да зямной паверхні сумарная сонечная радыяцыя часткова губляецца: адбіваецца і ідзе на эфектыўнае выпраменьванне зямной паверхняй. Розніца паміж  сумарнай радыяцыяй, альбеда і эфектыўным выпраменьваннем утварае радыяцыйны баланс, які ў Брэсцкай вобласці складае 1740-1800 МДж/м². Аналіз матэрыялаў акцінаметрычных назіранняў у Беларусі паказвае, што радыяцыйны баланс на Брэстчыне найбольшы ў рэспубліцы. У вобласці адзначаецца нязначнае павелічэнне радыяцыйнага балансу з паўночнага ўсходу на паўднёвы захад.

На працягу двух месяцаў у  Брэсце (снежань, студзень) і трох у  Пінску (з лістапада па студзень) радыяцыйны баланс адмоўны, зямная паверхня страчвае цяпло і адбываецца радыяцыйнае ахалоджванне паветра і глебы. У астатнія месяцы радыяцыйны баланс на тэрыторыі вобласці станоўчы. Пры гэтым цяпло, атрыманае зямной паверхняй, ідзе на награванне паветра, глебы і выпарэнне вільгаці. У наваколлі Брэста ў сярэднім 75% радыяцыйнага баланса траціцца на выпарэнне, 23% – на награванне прыземнага слоя паветра і каля 2% ідзе ў глебу.

Другім фактарам, які вызначае фарміраванне тэмпературнага рэжыму паветра з'яўляецца цыркуляцыя атмасферы. Размеркаванне  барычнага поля і цэнтраў дзеяння  атмасферы над заходняй часткай Еўразіі і прыля-гаючымі акіянамі вызначае асаблівасці пераносу паветраных мас.

На працягу ўсяго года пераважаючыя заходнія патокі паветраных мас прыносяць  на тэрыторыю вобласці марское ўмеранае паветра з Атлантыкі. Пры іншых  напрамках ветру паступаюць кантынентальныя ўмераныя, трапічныя альбо арктычныя паветраныя масы, якія адыгрываюць меншую ролю ў фарміраванні клімату Брэсцкай вобласці.

Зімой атмасферны ціск максімальны, каля 1016 мбар. Адзначаецца яго нязначнае  павелічэнне на паўднёвы ўсход, ізабары ідуць з паўднёвага захаду на ўсход. У гэтую пару года пры ўзаемадзеянні адгалінавання Азіяцкага максімума – восі Ваейкава, Ісландскага мінімума і Азорскага максімума над Антлантыкай, над тэрыторыяй Брэсцкай вобласці праходзяць серыі заходніх і паўночна-заходніх цыклонаў, якія суправаджаюцца заходнімі і паўднёва-заходнімі вятрамі. У летнюю пару атмасферны ціск крыху памяншаецца і адзначаецца яго нязначнае зніжэнне з захаду на ўсход,  чым вызначаецца перавага вятроў заходніх і паўночна-заходніх напрамкаў. Са зменай вятроў розных напрамкаў звязана чаргаванне розных тыпаў паветраных мас і няўстойлівасць надвор'я.

3 вятрамі заходніх напрамкаў  прыходзіць марское ўмеранае  паветра, якое паўтараецца ў  50-60% выпадкаў, пераважна зімою і  прыносіць адлігі, павелічэнне вільготнасці паветра, туманы і ападкі. Летам яно таксама вільготнае, але халаднаватае, прычым хутчэй трансфармуецца ў кантынентальнае паветра ўмераных шырот, з якім звязана сухое надвор'е, цёплае летам і халоднае зімой. Кантынентальнае ўмеранае паветра можа паступаць у Брэсцкую вобласць з вятрамі ўсходніх напрамкаў і прыносіць сухое надвор'е, цёплае летам і халоднае зімой. Арктычнае паветра заўсёды паступае з вятрамі паўночнай чвэрці і прыносіць пахаладанне, замаразкі вясною і ўвосень. Трапічнае паветра, часцей марскога паходжання, выклікае пацяпленне. Яго сярэдняя паўтаральнасць 20-25%, пераважна летам.

ЭЛЕМЕНТЫ КЛІМАТУ.

Тэмпература паветра – найважнейшы  элемент надвор'я і клімату, які  характарызуе цеплавы рэжым атмасферы. Сярэднегадавая тэмпература паветра ў вобласці змяншаецца з паўднёвага захаду на паўночны ўсход ад 7,4°С у Брэсце да 6,1°С у Баранавічах. У тым жа напрамку змяншаецца і працягласць цёплага перыяду ад 259-260 да 243-244 сутак. У 53% гадоў самы халодны месяц года – студзень і ў 63% гадоў самы цёплы месяц – ліпень, але сярэднемесячныя максімумы і мінімумы тэмператур паветра ў 20-30% гадоў спазняюцца на месяц, што сведчыць аб пераходным характары клімата Брэсцкай вобласці ад марскога да кантынентальнага. Пры аддаленні ад Атлантычнага акіяна на тэрыторыі вобласці на ўсход павялічваецца і сярэднегадавая амплітуда тэмператур паветра ад 23,2°С у Брэсце і Высокім да 23,8°С у Пінску і 24,1°С у Баранавічах.

Ход зімовых ізатэрм пад уплывам  марскіх умераных паветраных мас  блізкі да мерыдыянальнага. У летні час пры ўзмацненні ролі сонечнай радыяцыі, ізатэрмы набываюць шыротны ход (мал. 2.7). У асобныя гады тэмпературы паветра дасягаюць анамальных велічынь; да +37°С у Брэсце і на паўднёвым усходзе вобласці ў ліпені - жніўні і -37, 38°С на поўначы вобласці ў студзені - лютым. Аднак, у 68% гадоў сяраднемесячныя тэмпературы паветра на Брэстчыне былі блізкімі да сярэдніх шматгадовых паказчыкаў. Вялікае значэнне для росту і развіцця сельскагаспадарчых культур мае забяспечанасць іх цяплом, якая характарызуецца працягласцю перыяду з тэмпературамі паветра вышэй 0, +5, +10 і +15°С і сумамі сярэднесутачных тэмператур паветра вышэй +5, +10 і +15°С. Гэтыя паказчыкі павялічваюцца ў напрамку з паўночнага ўсходу на паўднёвы захад вобласці (дадатак). Такім чынам. найбольшымі рэсурсамі цяпла валодаюць паўднёва-заходнія раёны вобласці: Брэсцкі, Маларыцкі, што дазваляе вырошчваць там больш патрабавальныя да цяпла сельскагаспадарчыя культуры. 3 цыркуляцыяй атмасферы і тэмпературным рэжымам звязана вільготнасць паветра, воблачнасць і атмасферныя ападкі. Перавага марскога ўмеранага паветра з Атлантыкі на працягу года абумоўлівае параўнальна высокую вільготнасць паветра. На працягу года яна на ўсёй тэрыторыі Брэсцкай вобласці адносна высокая і складае 69-89%. У зімовы час яна вышэй на паўночным захадзе, а ў летні – на ўсходзе вобласці. Сутачны і гадавы ход абсалютнай вільготнасці паралельны ходу тэмпературы паветра, а сутачны і гадавы ход адноснай вільготнасці супрацьлеглы ходу тэмпературы паветра (мал.2.8.)

Воблачнасць цесна звязана з атмасфернай цыркуляцыяй і адноснай вільготнасцю паветра. Пры ўзмацненні цыкланічнай дзейнасці, пачынаючы з восені воблачнасць павялічваецца, дасягаючы максімума 8,3-8,8 балаў у канцы восені – пачатку зімы, што адпавядае гадавому ходу адноснай вілыотнасці. У маі – чэрвені воблачнасць зніжаецца да 5,9-6,1 бала. Сярэднегадавая воблачнасць на тэрыторыі вобласці некалькі памяншаецца з паўночнага захаду і паўночнага ўсходу на поўдзень (мал.2.9.).

Велічыня і размеркаванне атмасферных  ападкаў на тэрыторыі вобласці вызначаюцца цыкланічнай дзейнасцю і рэльефам зямной паверхні. Таму гадавая колькасць атмасферных ападкаў павялічваецца ад 520 мм на захадзе ў раёне г.Высокае да 629 мм на ўзвышанай раўніне Загараддзя і 645 мм на наветраных схілах Навагрудскага ўзвышша і Капыльскай грады (мал.2.11). У адрозненні ад іншых абласцей Беларусі на Брэстчыне найбольшая доля ападкаў, якія выпадаюць у вадкім стане (78%). У розныя гады велічыня гадавой колькасці ападкаў можа значна мяняцца. Аднак верагоднасць значных адхіленняў ад сярэдняй колькасці вепьмі малая. Так, у Брэсце гадавая колькасць ападкаў ад 435 мм да 690 мм пры сярэдняй 548 мм паўтараецца ў 90% гадоў. Гэта азначае, што толькі адзін год з дзесяці можа быць больш сухім ці больш вільготным. Прычым часцей на Брэстчыне, як і ў Беларусі, паўтараюцца вільготныя гады.

3 гадавой колькасці ападкаў  прыкладна 70% выпадае ў цёплы  перыяд года (красавік – кастрычнік). Аналіз гадавога ходу колькасці  ападкаў на метэастанцыях Брэстчыны  (табл.2.2) паказвае, што максімум іх на захадзе вобласці прыходзіцца на чэрвень, на ўсходзе вобласці - на ліпень. Трэба адзначыць, што паўтаральнасць мінімумаў і максімумаў выпадзення ападкаў даволі высокая: у 76% гадоў максімум выпадзення ападкаў прыходзіцца на чэрвень-жнівень, у 40% мінімальная месячная колькасць ападкаў нрыходзіцца на студзень-сакавік. Аднак у сувязі з большай працягласцю і меншай інтэнсіўнасцю восеньскіх і зімовых ападкаў найбольшая колькасць дзён з ападкамі ў большасці раёнаў вобласці назіраецца ў красавіку і верасні – кастрычніку. Такім чынам, вільгаць у глебе назапашваецца ў асноўным у час працяглых імжыстых дажджоў і снегараставання.

Табліца 2.2.

ГАДАВЫ ХОД АПАДКАЎ НА МЕТЭАСТАНЦЫЯХ

БРЭСЦКАЙ ВОБЛАСЦІ

Мал. 2.9  Колькасць пахмурных  дзён па агульнай воблачнасці за год.

ХАРАКТАРЫСТЫКА ПОР ГОДА.

Сезоннасць з'яўляецца адной з галоўных асаблівасцей клімату Брэсцкай вобласці. Т'эрміны надыходу той ці іншай пары года звязаны з устанаўленнем пэўных сярэднесутачных тэмператур, якімі вызначаюцца сезонныя змены ў прыроде.

Пачаткам зімы лічыцца ўмоўная дата пераходу сярэднесутачнай тэмпературы паветра праз 0°С у бок паніжэння. Гэта адбываецца 19-21 лістапада ў Баранавіцкім. Ляхавіцкім, Ганцавіцкім раёнах і на тыдзень пазней (26-28 лістапада) ў Брэсцкім, Маларыцкім раёнах (дадатак). Такім чынам, працягласць зімы на Брэстчыне памяншаецца ад 120-121 дня на паўночным усходзе да 105-106 дзён на паўднёвым захадзе. Прыход сумарнай сонечнай радыяцыі зімой скарачаецца ў 4-11 разоў у параўнанні з чэрвенем. У зімовыя месяцы паўсюдна па вобласці рассеяная сонечная радыяцыя ў 2,6-2,7 разы перавышае прамую. Пры гэтым сярэднемесячныя велічыні радыяцыйнага балансу адмоўныя ў Брэсце ў снежні-студзені пры нулявым радыяцыйным балансе ў лістападзе і лютым, а на ўсходзе вобласці радыяцыйны баланс з лістапада па люты адмоўны.

У зімовы час у атмасферы над тэрыторыяй Брэстчыны ўзмацняюцца цыркуляцыйныя працэсы. Пераважаюць умераныя марскія паветраныя масы з Атлантыкі і Міжземнага мора, але яны часта змяняюцца халоднымі арктычнымі ці кантынентальнымі паветранымі масамі. Таму характэрнай рысай надвор'я зімовага часу на Брэстчыне з'яўляецца няўстойлівасць. Адлігі магчымы ў любы зімовы месяц на ўсёй тэрыторыі вобласці, але сярэдняя колькасць дзён з адлігамі памяншаецца за снежань-люты ад 50 і болей у паўднёва-заходніх раёнах да 35-40 у паўночна-усходніх раёнах (мал.2.10).

Сярэднемесячныя тэмпературы паветра  ва ўсе зімовыя месяцы ад-моўныя. Мінімума яны дасягаюць у студзені ад –4,4°С у Брэсце да –6,1°С у Баранавічах, радзей у лютым ці снежні.

Нягледзячы на тое, што люты –  апошні месяц зімы, ён халаднейшы за снежань, першы зімовы месяц. Снежаньскія тэмпературы змяняюцца ў вобласці ад –2,5 да –4,0°С, а лютаўскія ад –3,5 да –5,5°С. Ніжэйшыя тэмпературы паветра ў другой палове зімы, ход ізатэрм на тэрыторыі вобласці сведчаць аб пераходным характары клімата вобласці ад марскога да кантынентальнага.

Параўнальна высокія тэмпературы  паветра вызначаюць невялікую глыбіню  прамярзання глебы. Яна дасягае  ў сярэднім 40см пад канец зімы. У гады са значным снегавым покрывам глыбіня прамярзання глебы памяншаецца да 15-20 см. а ў маласнежныя зімы глеба прамярзае да 90-ІООсм. Аднак, на глыбіню прамярзання глебы ўплывае і шэраг іншых фак-тараў, з якіх трэба вылучыць вільготнасць глебы і яе цеплаёмістасць. Таму глыбіня прамярзання глебы ў Брэсцкай вобласці вагаецца ў значных межах у розныя па метэаўмовах гады і на розных тыпах глебаў. Разам з тым на працягу аднаго зімовага сезону для аднаго тыпу глебаў вызначаецца наступная заканамернасць: глыбіня прамярзання павялічваецца, а сярэднемесячная тэмпература на паверхні глебы паніжаецца з паўднёвага захаду на паўночны ўсход. Устойлівае снегавое покрыва ў Брэсцкай вобласці усталёўваецца з паўночнага ўсходу (3-я дэкада снежня) на паўднёвы захад (першыя дні студзеня). У гэтым жа накірунку змяняюцца ўвогуле і працягласць яго залягання, і сярэдняя з максімальных вышынь снегавога покрыва (мал.2.12), і, адпаведна, запасы вільгаці ў снегавым покрыве. Вышыня снегавога покрыва змяняецца ў значных межах у залежнасці ад мясцовых умоў і залежыць ад характару падсцілаючай паверхні: больш снега назапашваецца на іржышчы, ворыве, наветраных схілах узвышшаў. У асобныя цёплыя зімы ўстойлівае снегавое покрыва на Брэстчыне ўтвараецца толькі ў канцы студзеня – пачатку лютага. Разбураецца снегавое покрыва ў канцы зімы 5-15 сакавіка яшчэ да пераходу сярэднясутачнай тэмпературы паветра праз 0°С. Адзін раз у 10-20 гадоў на Баранаўшчыне і кожны трэці год у Брэсцкім і Маларыцкім раёнах устойлівае снегавое покрыва наогул не ўтвараецца.