Оқушылардың адамгершілік тәрбиесі халық педагогикасында

 

Кіріспе.

Республика білім және ғылым қызметкерлерінің ІІ съезінде Елбасы Н.Ә. Назарбаев білім және ғылым саласында түйінді мәселелерді шешудің төте жолдарын ұсынып, тәрбиенің үш өзекті бағытын айқындайды:

- Бүгінгі жастар осы  заманның сыншысы да, тарихшысы  да болатындықтан жастармен жүйелі  жұмыс жүргізуіне баса назар  аударды;

- Қазақстанда жүріп жатқан осы ауқымды өзгерістерге байланысты педагогикалық кадрлар дайындау жүйесін құру қажеттігін көрсетті, ең алдымен бүгінгі мұғалім кәсіби білімімен, шеберлігімен қатар, жастарға өзінің бойындағы адалдық, адамдық, тазалық, гуманистік және өз Отанын сүйе білу, ең жоғарғы адамгершілік қасиет сапаларымен ықпал жасай отырып тәрбиелеуі керектігіне мән беру қажеттігін айтты;

- Жастарды адамгершілікке  тәрбиелеу сапасын көтеруге негіз  болатын проблема – ол білім  және тәрбие беру саласындағы  ғылымның дамуымен байланысты. Бүгінгі  таңда реформаның тиянақты жедел  жүзеге асырылуы мұғалім, тәрбиеші, оқушылардың адамгершілік тәрбиесі  туралы ғылыми – теориялық  білімі болу керектігін және  өзін-өзі дамытудың субъектісіне  айналу қажеттігіне назар аударды [1].

Бүгінгі таңда адамзаттың тарихи дамуы мен ғылыми-техникалық процестің жеделдеуіне сәйкес жеке адамның шығармашылық, рухани, адамгершілік және салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру негізгі көкейтесті проблеманың бірі болып отыр. Осыған байланысты оқушылар адамгершілік тәрбие беру мемлекеттік, әлеуметтік маңызға ие педагогикалық тұрғыдан зерттеуді қажет ететін мәселе. Ұлттық рухани мұра арқылы оқушының рухани деңгейін арттырып, адамгершілікке тәрбиелеуге алғашқы қадамдар жасала бастады. Республика тарихында тұңғыш рет « Қазақстан  Республикасының гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы» (1994 жыл) қабылданып, онда ана тілі арқылы имандылық, адамгершілік тәрбие беру міндетіне ерекше мән берілген.[2]                                                   Адамгершілік тәрбие мәселелері көптеген педагог ғылымдардың (Я.А.Коменский, И.Г.Гербарт, А.Н.Кочетев, А.С.Макаренко т.б.) еңбектерінде кеңінен қарастырылған  [3].

Аталған зерттеулерде мектеп оқушыларына адамгершілік тәрбие беру мәселелері бойынша маңызды тұжырымдар бар. Алайда бастауыш мектеп оқушыларына адамгершілік тәрбие беруде мақал – мәтелдерді пайдалану мәселесі педагогикалық еңбектерде әлі де жете көрініс таппаған.  Осындай қарама – қайшылықтар зерттеу мәселенің көкейтестілігін көрсетіп, дипломдық жұмыс тақырыбын «Кіші мектеп оқушыларына халық педагогикасы негізінде адамгершілік тәрбие берудің педагогикалық шарттары» деп  анықтап таңдауға мүмкіндік берді.

Зерттеу объектісі – бастауыш мектептегі тұтас педагогикалық процесс.

Зерттеу пәні – бастауыш мектеп оқушыларына адамгершілік тәрбие беруде халықтық педагогикадағы мақал – мәтелдерді оқу – тәрбие процесінде пайдалану барысы.

Зерттеу мақсаты – мақал – мәтелдердің адамгершілік  тәрбиеге байланысты педагогикалық маңызын айқындап, оларды мазмұндық бірлікте,  пәнішілік, пәнаралық байланыста, сабақтан тыс уақытта пайдаланудың амал-жолдарын анықтау.

Зерттеу болжамы. Егер, мақал-мәтелдерді адамгершілік тәрбие беру бағытында мазмұндық бірлікте, пәнішілік, пәнаралық байланыста, сабақтан тыс уақытты түрде пайдалансақ, бастауыш мектеп оқушыларына терең де жүйелі адамгершілік тәрбие беруге болады.

Зерттеудің міндеттері:

1. Оқушыларға мақал-мәтелдер арқылы адамгершілік тәрбие беруге арналған педагогикалық әдебиеттерге ғылыми-теориялық талдау;
2. Қазақ мақал-мәтелдеріне мазмұндық сипаттама бере отырып, олардың педагогикалық міндеттерін анықтау;
3. Адамгершілік тәрбие беру міндетіне орай мақал – мәтелдерді жүйелеу, саралау;
4. Қазақ мақал-мәтелдерін бастауыш мектеп оқушыларына адамгершілік тәрбие беруде пайдаланудың шарттарын айқындау;

5.Зерттеу әдістері: педагогикалық бақылау, сауалнама, тест, әдебиеттерді теориялық талдау.

 

              

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

I.ОҚУШЫЛАРДЫҢ АДАМГЕРШІЛІК  ТӘРБИЕСІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДА ХАЛЫҚ ПЕДАГОГИКАСЫН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1.1Оқушылардың адамгершілік тәрбиесін қалыптастыру халық педагогикасы пайдаланудың ғылыми негіздері.

Халықтық педагогика арқылы оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеуге байланысты біршама теориялық практикалық тәжірибе жинақтау қажет. Ол үшін бастауыш сынып мұғалімдері тәрбиенің басты ұстанымдарын – жалпы адамзаттың құндылықтарды және тұлғаны қалыптастыру, өз халқының мәдениетін, әдебиетін, тілін, салт-дәстүрін, тарихын, өнерін сүю арқылы басқа халықтардың да тілі мен мәдениетіне салт-дәстүріне құрметпен қарайтын нағыз мәдениетті адам қалыптастыруы тиіс. Міне, осы ұстанымдардың жүзеге асуы. Осы тұрғыдан келгенде біз дипломдық жұмысымыздың тақырыбын “Ана тілі сабақтарында кіші мектеп жасындағы оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеуде қазақ халық ертегілерін пайдалану жолдары”- деп анықтап алдық.

Өркениетті қоғам мен құқылы мемлекеттің қалыптасуы өскелең ұрпақтың рухани байлығы мен мәдениеттілігін, еркін ойлау қабілеті мен шығармашылығын, кәсіби біліктілігі мен білімділігін керек ететіні белгілі.

Қазіргі таңда жалпы білім беретін мектептердің дамуында он өзгерістер байқалады. Мұнда іс – әрекет пен қарым – қатынас сияқты негізгі күштердің өзара ұтымды байланысы арқылы саналы адамгершілік көзқарастың қалыптасуына мүмкіндік беріліп отыр.

Педагогика тарихында бастауыш мектеп оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеу қоғамының әр түрлі кезеңдерінде де зерттеу нысаны болды. А.Я.Коменский балалар мен жастар мінезінде өзін – өзі билеу, кішіпейілдік, сыпайылық, ізгілік сапаларды тәрбиелеуді талап етті. Ол мектеп тәртібі жөнінде жан – жақты жаңа пікірлер айтты. Оның еңбегінің маңыздылығы сонда, ол – орта ғасырлық мектептің жазалау тәртібіне қарсы болды, сонымен бірге, мұғалім оқушыларының тиісті мектеп тәртібін талап ете білуі керек деген тұжырым айтты[4,5].

Абай адамгершілік, әдептік нормалары жайында көптеген пікірлер қалдырды.Оның бірінші қоятын талабы - мораль жағынан ұстамды, таза болу, сыпайы мінезді, жақсы құлықты, әділетшіл, шыншыл болу. Әдепсіз, арсыз, байлаусыз, сұрамсаң, өсекші, өтірікші, алдамшы, кеселді сияқты жаман мінездер мен әдеттерден, жарамсыз қылықтардан сақтанып, өзін одан жоғары санап, ондай қылықтарды бойына лайықсыз көрсе ғана, адам парасатты болады . Абайдың қоятын екінші талабы - тұрақтылық, "Қылам дегенін қыларлық, тұрам дегеніне тұрарлық, мінезде азғырылмайтын ақылды, арды сақтарлық беріктігі, қайраты бар болсын" дейді. 
Үшінші талабы - әділетшілдік. Әлеуметтік міндеті - дүниені белсене құрушы адамның бірі болып, халқы, Отаны үшін қызмет істеуі. 
Ақын мейірімділік қасиетке терең мән береді (төртінші қара сөзі) . 
Қазақ халқы - мөдени бай мұрасы, өзіне біткен табиғи ерекшелігі бар, сергек ой, сезімтал жүрек, дәстүрлі тәрбие, әдіс-тәсілдері бар халық. Қазақ топырағында туып, білім алған, кейінгі ұрпаққа өшпес мұра қалдырған ұлы тұлғалар: Әбу Насыр әл-Фараби, Жүсіп Баласағұн, Махмұт Қашқари, Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, А.Байтұрсынов, С.Торайғыров, М.Сералин, М.Әуезов, С.Мұқанов, С.Көбеев, Б.Момышұлы, М.Ғабдуллин, тағы басқа ойшыл ғалымдар мен ақындар ғылымның әр саласы мен әдебиеттің, мәдениеттің дамуына игі ықпал жасады.[6].

И.Г.Гербардтың дәлелдеуінше адамгершілік тәрбиесінің мақсаты – мінез – құлықты қалыптастыру. Бұл тәрбие, баланың әр саналы қызығушылықтар мен адамгершілік елестетулеріне негізделіп оқу арқылы жүргізіледі. Ал, А.И.Кочетев зерттеулері негізінен педагогикалық жағдайды педагогикалық процестің бастапқы элементі өсімдік «клеткасы» деп түсіндірді. И.Г.Пестолиции еңбек адамгершілік үйретеді, балалардың бір бірімен өзара және олардың ересектермен дұрыс қарым – қатынаста болуын қалыптастырады деп санады. Адамгершіліктің негізі мінез-құлық нормалары мен ережелерінен тұрады. Олар адамдардың іс-қылықтарынан, мінез-құлықтарынан көрінеді, моральдық өзара қарым-қатынастарды басқарады. Отанға деген сүйіспеншілік, қоғам игілігі үшін адам еңбек ету, өзара көмек, сондай-ақ қоғамға тән адамгершіліктің өзге де формалары, бұл-сананың, сезімдердің, мінез-құлық пен өзара қарым-қатынастың бөлінбес элементтері, олардың негізінде қоғамымыздың қоғамдық-экономикалық құндылықтары жатады.[7].

Соңғы жылдары ұлттық негізінде білім мен тәрбие беру міндетіне сай республикамызда жаңа тұжырымдамалар мен бағдарламалар қабылданды. Онда ұлттық әдет – ғұрып, салт – дәстүр, яғни, халықтың рухани игілігін пайдалану басты нзарда болуы көзделіп отыр. Халықтық педагогика жас ұрпақтың қазақтың рухани, материалдық мәдениетін толық меңгерген, тарихын, әдер – ғұрпы, салт – сана, дәстүр, тәлім – тәрбие, адамгершілік қасиеттерін бойына сіңіріп, елін, жерін, ұлтын сүйетін азамат болып өсуін қамтамасыз етуі тиіс.

Халықтық педагогика – тәрбиенің басты және қайнар бұлағы, ол тәрбие жөніндегі халықтың білімі мн тәжірибесі. Бұл салада қазақ халқының тәлім – тәрбие мұрасына ерекше мән беріп зерттелген: А.Янушкиевич, В.В.Радлов, Г.Потанин, В.Затаевич, А.А.Деваев есімдерін атауға болады. Соңғы жылдары арнайы халықтық педагогиканы зерттеушілер қатары Г.Н.Волков, Е.Н.Ханбиков, А.З.Измаилов, С.Сафаров т.б толығуды.[8]

Салт-дәстүр;

-Қазақ халқының және  басқа туысқан халықтардың ұлттық  салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптармен  терең танысу;

-Арнайы этнографиялық  топтар құру, жорықтарға шығып  жергілікті жердің,ауылың дәстүрлері, салттары туралы маңызды этнофольклорлық   деректер жинау;

-Мектептегі тарихи-этнографиялық  мұражайға үлес қосу.Қазақ халқының  салт-дәстүрлері[9].

Қазақстап Республикасы бойынша халықтық педагогиканың жалпы педагогика, психология, философия ғылымдарындағы алатын орнын, оның тарихы даму жолын, ғылыми тұрғыдан мәні, мақсатын, мазмұнын ашуда елеулі үлес қосқан ғалымдар: Х.Қ.Жарықбаев, С.Қалиев, Қ.Сисенбаев, Х.Арғынбаев, С.Ұзақбаева, А.Мұханбаева. т.б еңбектерін атап өтуге болады.[10]. 
Сенім – әрбір  іс – әрекеттің, мінез – құлықта адамның бағыт бағдарын, прициптілігін айқындайды. Сондықтан адамгершілік тәрбиесінде адамгершілік ереже нормалары туралы түсінік ұғымдардың негізіндегі адамгершілік сенімнің орны ерекше.

Жеке адамның  адамгершілік сенім дәрежесі оның мінез – құлқы мен іс – әрекетін анықтайды. Алайда бұл процесс әрдайым тұра бермейді. Сондықтан, тұрақты  сенімді қалыптастыру қазіргі мектептің аса маңызды міндеті.

Ал, біздің зерттеу еңбегіміздегі қаралып отырған адамгершілік тәрбиесі дегеніміз – оқушылардың бойында мінез – құлықтың белгілі бір сипаттарын қалыптастыру және олардың өздерінің де бір – біріне, отбасына, басқа адамдарға мемлекетке, Отанға деген қатынасын анықтайтын мінез нормалары мен ережелерін дарыту жөніндегі тәрбиешілердің арнаулы мақсат көздеген қызметі болып табылады.

Адамгершілік тәрбиесі жан – жақты тәрбиенің аса маңызды бөлігі болуымен қатар, ол адамгершілік – қоғамдық дамудың жемісі, әрі қоғам өміріндегі өзгерістерге байланысты дамып жетіліп отыратын маңызды құбылыс.

Адамгершілік тәрбиесінің  міндеттері: оқушыларға адамгершілік тәрбие беру. Адамгершілікке тәрбиелеудің маңызды педагогикалық міндеттері оқушылардың белсенді өмірлік позициясын, қоғамдық борышқа саналы көзқарасын, сөз бен істің бірлігін, адамгершілік  құнды негізден ауытқушыларға жол бермеуді қалыптастыру болып табылады.

Адамгершілік тәрбиесінің өзекті міндеті – өзі өмір сүріп отырған кезеңдегі қоғамның алдында тұрған мақсат мүддесіне сай адамгершілік қасиеттердің тұтастығын тәрбиелеу.

Ал, адамгершілік тәрбиесінің мазмұнын шешетін көрсеткіш – салауатты өмір салтын орнықтыру.  

Адамгершілік қасиеттің өзекті мәселесі – қайырымдылық, достық. Халық ұғымында жақсылық пен жамандық достық пен қастың адамгершілік қасиетінің екі түрлі белгісі ретінде егіздің сыңарындай қатар салыстыра суреттеген.

Жас ұрпақты адамгершілік рухында тәрбиелеу – жоғарыда айтылған мінез- құлықтың дағдыларын ережелеріне үйретеді. Адамгершілікке үйретудің негізгі жолы -  оқу процесі мен оқушылардың күнделікті өмірін, іс-әрекетін тиімді тәрбие шараларын ұйымдастыру. Оқушылардың адамгершілік туралы түсінігі мол болғанымен тәжірибеде іс-әрекеті, тәртібі біліміне сәйкес келмейтін жағдайлар кездеседі.  Олар жақсы, жаман әдеттерді білгенімен, оны өз өміріне сәйкестендіре, тәртібінде іске асыра алмайды. Өйткені, ережені есте сақтау оңай да, оны іске асыру қиын.

Сондықтан адамгершілік жайында түсінік білім берумен қатар дұрыс тәртібін, іс-әрекетін ұйымдастыруды көздейді. Адамгершілік тәрбиесінің мазмұнына үлкенді сыйлау, беделін мойындау, еңбек адамдарын құрметтеу, қамқорлық жасау, адалдыққа, шыншылдыққа, қарапайымдылыққа, мақсаттылыққа, шешімділікке, табандылыққа, белсенділікке, батылдыққа, ұстамдылыққа, ұйымшылдыққа тәрбиелеу де жатады.

Адамгершілік тәрбиесі күрделі де қайшылыққа толы процесс. Сондықтан, адамгершілікке баулу дегеніміз- ол адамдардың үлкен бе, кіші ме, әрбір істеген ісін, сөйлеген сөзін, өзгелермен қарым – қатынасын ақылға салып, ар – ұят таразысынан өткізіп, біліммен ұштастырып, ең әділ, ең дұрыс жолын таңдап ала білуі[11] .

Жазушы әрі педагог Л.Толстой «Балаларды адамгершілікке тәрбиелеу түгелдей игі өнеге саяды. Өзіңіз жақсылап өмір сүріңіз тым құрыса жақсылап өмір сүруге талаптаныңыз, өмірді неғұрлым жақсырақ өткізсең, соғұрлым балаларыңызды жақсы тәрбиелейсіз» - дейді. Қазақ халқы да педагогикалық қағиданы парасатты мақал - мәтелдер арқылы шебер  бейнелеп тұжырымдаған. оған мынадай сөздер дәлел: "Ұядан не көрсең, ұшқанда соны ілерсің» немесе «Өнеге күші өлшеусіз», бұған қоса  «Жақсы атты тай жағалайды» я болмаса «жақсы бала қонаққа үйір». Адамзат тарихы дәлелдегендей «Адамның күні адаммен», «Кісі болар баланың кісіменен ісі бар, кісі болмас баланың кісіменен несі бар», «жақсыдан  да ауысады, жаманнан да ауысады.» Халық даналығы бойынша балаларға игі жақсылықты көп көрсетіп, соған бой ұсындыру керек. Адамгершілік үлгісін өрнектейтін мына бір мақал ата аналар үшін аса құнды:»Ұлың өссе, ұлы үлгілімен ауылдас бол».