Пәннің міндеттері мен мақсаты. Оның ғылым жүйесінде алатын орны

 

Ұсынылған әдебиеттер:

1 ҚР заңы «О чрезвычайных ситуациях природного и техногенного характера» 5 шілде 1996 ж.

2 ҚР заңы «Об аварийно-спасательных службах и статусе спасателей» 27 наурыз 1997 ж.

3 ҚР заңы «О гражданской обороне»  7 мамыр 1997 ж.

4 С.В. Белов, А.В.  Ильницкая, А.Ф. Козяков, Л.Л.  Морозова. Безопасность жизнедеятельности. Москва: Высшая школа, 1999. - 448 б.

5 Безопасность жизнедеятельности:  Конспект лекций под ред. О.Н.  Русака. Санкт-Петербург: 1992. - 100 б.

 

СӨЖ орындау үшін бақылау  сұрақтары (тақырып 3) [1, 2, 3, 6, 7]

1. ҚР Азаматтық Қорғаныстың талаптары.

2. Азаматтық Қорғаныстың қалыптасуы мен құрылоым принциптері.

3. АҚ бойынша шараларды жүзеге асыру мен ұйымдастыруға жауапты адам немесе ұйым.

 

Тақырып 3. Зиянды және қауіпті факторлердің түрлері

 

Дәріс жоспары

1. Қауіпті өндірістік және тұрмыстық факторлер.

2. Адам ағзасына зиянды  заттардың келу жолдары мен  түрлері.

3. Кәсіби улану. Профилактикалық шаралар.

 

Зиянды заттар адам организміне  тигізетін әсеріне байланысты МемСТ 12.1.007-76

тағайындалып,төмендегідей кластарға бөлінеді:

1. Төтенше қауіпті (сынап,қорғасын).

2. Жоғары қауіпті (күкірт  қышқылы, хлор).

3. Қауіптілігі орташа (темекі,шай).

4. Қауіптілігі төмен (аммяк, ацетон).

Жұмыс орындарында ауаны  қауіпті жағдайға келтіруге арналған шаралар арасындағы

маңыздысы ҚШШ(қауіпсіз шоғырлану шегі) деп аталады

   Адамның тыныс  алу жолдары арқылы өте зиянды газдар мен булардан бүкіл

организм уланады,немесе организмнің жеке бөлігі улануы мүмкін.

Сондықтан, зиянды газдардың  әсерінен төмендетілетін шараларды жете зерттеуден

бұрын, сол газдардың және зиянды булардың түсу жолдары мен оюлығын анықтау

қажет.Жұмыс аймағында  газдар мен булардың қоюлығын төмендететін шараларға

мыналар жатады:механикаландыру, автоматтар қолдану, технологиялық  процестерді 

герметизациялау(технологиялық  жабдықтардың ауамен қатынасы

болмауы),жергілікті жайларда ауаны  сорып шығытын жабдықтар  қолдану және

жалпы желдеткішті тиімді пайдалану(өндіріс процестерінің рационализациялау).

    Егер жұмыс  аймағында ауа зиянды газдармен,булармен  ластанса,оның мөлшері

ҚШШ-сынан асып кетсе,қорғану амалдарын қолданған жөн.Мысалы,универсалды

респираторларды,противогаздарды,арнайы киімдерді пайдалана білу керек.Ауа 

кеңістігіне баға беру әдістерінің  кең тарағандары  тек экспрестік және

лабораториялық.Лабораториялық әдіс өте дәл,бірақ өте көп еңбек жұмсауды талап

етеді.

    Экспрестіік  әдіс өте жылдамдықпен зиянды газдар мен булардың қоюлығын

(концентрация) анықтайды.Ол  үшін тексеруге арналған ауаны  индикаторлық 

порошогы бар түтікшеден сорып өткізеді.Зиянды ауаның әсерінен түтікшедегі

индикаторлық порошок өз түсін басқа бояуға өзгертеді.Түсі басқа бояуға өзгерген

ин,дикаторлық порошок, түтікшенің ұзындығы сол зиянды ауның қоюлығына  және

ауа сору уақытына тікелей  қатынаста болып табылады.

Бұл зиянды газдардың  қоюлығын экспрес әдіспен анықтау үшін УГ-2 деп аталатын

газоанализатор қолданылады.

Адамның психофизиологиалық мүмкіндігін іске асыру.

Адамның жұмыс қабілеті жұмыс күнінде бірнеше рет өзгеріске ұшырайды, атап

айтқанда –фазалық.

Фазалар

1.Жұмысқа үйрену (қалыптасу)

2.Жұм ыс қабілеттілігінің  тұрақтылығы

3.Жұмыс қабілетінің  төмендеуі

1.Бұл жұмыс басталғандағы  фаза яғни  ұзақтығы – 1,5 сағат

2.Еңбек өнімділігінің жоғарылауы ұзақтығы 2,25 сағат

3.Шаршағанда пайда  болатын фаза.

     Жұмыс қабілетінің өзгеруі жұмыс түріне тікелей байланысты.Жұмыс қабілетінің

тұрақтылығын тек қана адам-машина-ортаны үйлестіру,жұмыс,

демалыс  режимдерін сақтау.Оның ең бірден-бір жолы коллективтегі  ішкі жағдайлардың

дұрыс болуы.Аталған жағдайдың  дұрыс болмауы стресс,жарақатқа  және аварияға әкеліп

соғуы мүмкін.

        Жұмыс қауіпсіздігіне әсер ететін  психологиялық фактор: ықылас (назар 

аудару),сезіну, еске сақтау,ойлау,жұмыс  қабілеттілігі,қабылдау,шаршау (қажу).

Зиянды газдар көбінесе адамның демалыс органдары арқылы түсіп қана

тарайды.Сондықтан да ауа бассейнінің барлық уақытта таза ұстауға арналған дер кезіндегі

шаралар еңбек қорғаудың  негізгі мақсаты болып табылады.

        Таза да кебу ауа бірнеше  газдардың қосындыларынан тұрады,мысалы: азот (70%),

кислород (21%), көмірқышқыл газы  және басқа активті (1%) және күкірт (1%) газдардың

қосындылары.

      Ал, өндіріс жағдайларында көбіне ауа адам денсаулығына зиянды булар және

газдармен ластайды.Мысалы, малшылар жүріп-тұратын жерлерінде ауа аммякпен,күкіртті

сутегі және басқа  да зиянды газдармен ластайды. Сонымен қатар кейбір зиянды булар мен

газдар қопарылыс беретін  қоспа құруы да мүмкін.Мысалы,аммяк,бензин және басқалар.

  Қауіпті және зиянды өндірістік факторлардың кері әсерлері томендегідей салдарға әкеліп

соқтырады:

- Қауіпті факторлар сәтсіз оқиғаларға, ал зиянды кәсіби ауруларға.

 

Ұсынылған әдебиеттер

1. Русак О. Н., Малаян К. Р., Занько  Н. Г. Безопасность жизнедеятельности. / Под ред. О. Н. Русака. –  СПб.: Баспа «Лань», Москва: ООО «Омега-Л» 2004 г. – 448б.

2. Крючек Н. А., Латчук В. Н, Мирнов С. К. Безопасность и защита населения в чрезвычайных ситуациях: Учебник для населения / Под общ. Ред. Г. Н. Кириллова. – Москва: Баспа НЦ ЭНАС, 2003.-264 б.

3. Гринин А.С., Новиков  В.Н. Безопасность жизнедеятельности: Оқу пособиясы. М.:ФАИР – ПРЕСС, 2002.-288б.

4. Денисов В.В., Денисова  И.А., Гутенев В.В., Монтвилла О.И.  Безопасность жизнедеятельности. Защита населения и территории при ЧС: Уч. пособие - М.:ИКЦ  «МарТ», Ростов н/д: Баспа орталығы «МарТ», 2003.-608 б.

 

Тема 4. Радиациялық және химиялық қауіптіліктер

 

Дәріс жоспары

1. Адам ағзасына иондық  сәулеленулердің әсері.

2. Радиациялық қауіпсіздіктің  негізгі принциптері. Дозиметриялық  бақылаулар мен радиациялық барлаудың  құралдары. 

3. Химиялық  қауіпті нысандардағы авариялардың  түрлері. Химиялық барлау құралдары.

 

    Радиоактивтік  ластану адам және оның өмір  сүру ортасы үшін ерекші қауіп  төндіреді. Бүл ионизирлік радиацияның  тірі организмдерге интенсивті  және тұрақты зиянды әсер етуіне  байланасты, ал бүл радиацияның  көздері қоршаған ортада кең таралған. Радиоактивтік атом нөмірінің альфа, -бета және гамма – сәулеленізмен қоса жүретін массалық санның өзгеруіне әкелетін ядросының өздігінен пайда болатын ыдырау. Альфа-сәулелену-протондар мен нейтрондардан құралған ауыр бөлшектердің тасқыны. Ол қағаз бетімен тоқталатылады және адамның терісінен өте алмайды. Бірақ егер ол организмнің ішіне отып кетсе, өте қауіпті болып кетеді. Бета-сәулеленудің өтудің аса жоғары қабілеттілігі бар және адам терісіне 1-2 см-ге өтеді. Гамма – сәулеленуді тек қалын қорғасын және бетон плитасы ғана тоқтата алады.

   Радиоактивтік  ластану адамның тамақ тізбегінің  және қоршаған ортаның экосистемалық  деңгейінде бақыланады. Бұл үшін  ионизирлік сәулеленуді тіркеунің  арнайы тәсілдері және дозиметрлердің  типтері өнделген. Жалпы радиоактивтілік сияқты жеке радионуклидтер де анықталады. Бета-сәулеленетін радионуклидтердің құрамын бағалануының маңыздылығын Чернобілдін апаті көрсетті. Қазіргі уақытта сәулелену дозасының алдын ала берілген шамасына жету кезінде іске айырлатын цифрлік индекациясы және сиганлизациясыбар арнайы қолдану үшінқолайлы дозиметрлер шығарылады. Мұндай қалта дозиметрлері радиациясы жоғары участкілерді айқындауға ғана емес, сонымен қатар тигізетін сәулелену дозасын реттеуге де мүмкіндігін береді. Радиоактивті апаттар кезіндегі радиациялық қорғау және шұғыл жәрдем сұрақтары бойынша арнайы анықтамалары және оқу құралдары бар.

Максималді жіберілетін  сәулеленудің дозасы радиациондық қауіпсіздік  нормалары бойынша анықталады, ал құрылыс материалдар, жинайтқыштардың табиғатты радиацияның нәтижелі салыстырмалы активтилігі – МӨСТ (ГОСТ) бойынша.қазіргі заманғы деңгейінде радиациялық қауіпті қамтамасыз етудің негізгі қиыншылықтардың бірі- сәулеленудің аз дозасының проблемасы болып табылады.

Ластанылған территориясындағы радиациялық жағдайды бағалау үшін нұсқау (инструкция) және методикалық ережелер жетілдірілген. Пәтерлеудің жерлік тәсілдері сияқты, арнайы ұйымдармен және болімшелерімен жүргізілетін дистанциондық тәсілдері де (аэро-, автогамма-спектрометриясы, жүріс гамма-түсіру және т.б.) қолданылады.

Қоршаған ортаға АЭС-дан  және басқа техногендік көздерінен радионуклидтердің түсуін бағалау  және болжау дамыған елдерде кезектегі  миграцияның сенімді модельдерін  және бақыланатын территориясындағы  радионуклидтердің шөгінділерін жетілдіруімен регионалды радиоэкологиялық бақылаудың жүйесін дәлелдеуі бойынша арнайы программалар өндіріледі және іске асырылады.

Мұндай модельдерді  өндіруінің қажеттілігі тіпті радионуклидтердің  үлкен емес шамасының тұрақты  жиналу зонасына ұзақ ендіруі қатты радиоактивті ластануға әкелу мүмкінділігімен байланысты.

Дозиметриялық бақылаудың құралдары екі тобына болінеді

1. дозаның қуатын сандық өлшеуге арналған дозиметрлер;

2. радиоактивті ластануды тез табу үшін қолданылатын радиометрлер немесе сәулеленудің индикаторлары.

ДРГЗ-04 дозиметрі энергетикалық 0,03-3,0 МэВ диапазонында гамма және рентгендік сәулеленуді өлшеу үшін қолданылады. Құралдардың шкаласы микрорентген/сек (мкР/с) градуирленген.

ДКС-0,4 дозиметрі энергетикалық 0,5-3,0 МэВ диапазонында гамма және бетта сәулеленуді өлшеу үшін қолданалады.

Өнеркәсіп халық үшін арналған тұрмыстық дозиметрлерді  шығарады, мысалы «Мастер-1» тұрмыстық  дозиметр, «Сосна» дозиметр- радиометрі.

 

Ұсынылған әдебиеттер

1. Русак О. Н., Малаян К. Р., Занько  Н. Г. Безопасность жизнедеятельности. / Под ред. О. Н. Русака. – СПб.: Баспа «Лань», Москва: ООО «Омега-Л» 2004 ж. – 448 бет.

2. Крючек Н. А., Латчук В. Н,  Мирнов С. К. Безопасность и  защита населения в чрезвычайных ситуациях: Учебник для населения / Под общ. Ред. Г. Н. Кириллова. – Москва: Баспа НЦ ЭНАС, 2003.-264 бет.

3. Гринин А.С., Новиков  В.Н. Безопасность жизнедеятельности: Оқу пособиясы. М.:ФАИР – ПРЕСС, 2002.-288б.

4. Денисов В.В., Денисова  И.А., Гутенев В.В., Монтвилла О.И.  Безопасность жизнедеятельности. Защита населения и территории при ЧС: Оқу пособиясы - М.:ИКЦ «МарТ», Ростов н/д: баспа орталығы «МарТ», 2003.-608 б.

 

Тақырып 5. Қазіргі уақыттағы техносфера мен техносфера қауіпсіздігінің күйі

Дәріс жоспары

1. Өндірістік орта факторлерінің түрлері.

2. Әлеументтік орта мен техносфера, биосфера индустриалды қоғамындағы адам байланысының құрылымдық сызбасы.

 

1. Ғылыми- техникалық үрдіс адамзатқа үлкен өзгеріс алып келгенмен адам және қоршаған ортаға ешбір жаңалық әкелмеді. Фиизкалық және химиялық тіршілік ету ортасының техногенділігі артты, өмір ритмі жеделдете бастады, психологиялық еңбек пен әр түрлі кәсіби тұрмыстық топтардың жағдайлары өзгерді.

Айқын техногенді өзгерістер ортаның сапалы және сандық сипаттамасы  өндірістік ортада байқалады. Өндірістің дамуы адамның тіршілік әрекеті үшін оның зиянды және қауіпті факторлер деңгейінің жоғарлауымен және оның сандық өсуімен байқалады.

Мысалы, материалдары плазмалы өңдеудің прогресивті қолданылуы мен  енгізілуі электромагнитті өрістен, шу деңгейінің жоғарлығынан, улы аэрозольден, электр желісінің жоғарғы қысым әсерінен қорғану құралдарын қажет ету жағдайын туғызады. Жеңіл көлік шығару транспорт мәселелерін шешкенімен, бірақ  ол жолдағы жоғарғы жарақаттану деңгейіне алып келді, ол улы ластанудан табиғат ортасы мен адамның қорғанысы бойынша қиын шешімі жоқ мәселелерге әкеліп соқты.

Өндірісте техникалық құрылғылардың  санын, жүйесін, технологияларын пайдалану  жұмыскерлердің денсаулығына әсер ететін жағымсыз факторлер санының өсуіне алып келді. Өндірістік-шаруашылық қызметтің  көлемі әсерінен өндірістік ортада, биосферада жағымсыз жағдайлар пайда болып жатыр оның экологиялық сипаттамасы адам потологиясына әсер етуде.

2. Табиғи ортаға антропогенді  дамудың әсері аумақты сипаттағы  мәселеге айналып отыр. Бұл әсер  зиянды ластаушы заттардың қалдықтары ұлғаюы мен атмосферада улы қоспалардың концентрациясының жоғарлауымен ғана шектелмейді. Сонымен қатар табиғи орта мен адамға қышқыл жаңбыр түрінде, бу түрінде, озон қабатвнвң бұзылуы түріндегі екінші түрдегі жағымсыз әсер ету бойынша байқалады.

Атмосфераның ластануының  жасанды және табиғи түрлерге ие.

Атмосфераның басты  және аса қауіпті ластануы көзі болып  өндірістік, транспорттық, және тұрмыстық  қалдықтар табылады. Бұлардың әр көз  ластануларының үлесінен ауаның ластануы оның орнына байланысты қатты айырмашылығы бар.

Құрылымы мен сипаты бойынша атмосфераға әсер ету  ерекшеліктері ережеге сәйкес механикалық  және химиялық болып бөлінеді.

Атмосфералық ластанулар атмосфераға қатысты алғашқы  және нәтижеге байланысты екінші болып  бөлінеді. Атмосфераға түсетін күкірт газы күкірт ангидридін қышқылдандырады, олар су буымен байланысқа түсіп күкірт қышқылының тамшыларын түзеді. Күкірт ангидридінің аммиакпен байланысынан аммоний сульфатының криталдары түзіледі.

Қышқылды тұнбалар – күкірт және азот қышқылдары, олар күкірт диоксиді мен азоттың судағы ерітіндісінен түзіледі және ол жаңбыр, тұман, қар, және шаңмен бірге жер бетіне түседі.

Ауалы ортаның құрамындағы канцерогенді заттарды зерттеу нәтижелері, адамдарда  қатерлі ісік ауруларының пайда  болуы канцерогендерді аз мөлшерде ұзақ уақыт пайдалануына байланысты болатындығын көрсетті.  

Фотохимиялық тұман - белгілі бір жағдайда жүретін  фотохимиялық реакциялардың нәтижесінде  яғни, атмосферада азот оксидінің, көмірсутектердің және басқа да ластағыштардың жоғары концентрациясы болғанда, қарқынды күн радиациясы және жер бетіндегі ауаның өте әлсіз алмасуы болған жағдайда пайда болады. Инверсияның пайда болуына алып келетін тұрақты желсіз ауа райы әсер етуші заттардың жоғары концентрациясын құру үшін қажет.