Пәннің міндеттері мен мақсаты. Оның ғылым жүйесінде алатын орны

Техникалық  процестердің спецификациясы

Техникалық  процестердің спецификациясың зерттей  білу, құрал жабдықтардың жарылу мүмкіндігін (мысалы, қысым астындағы жұмыс істейтін ыдыстар) өртер пайда болатын негізгі себептерін, процесте пайдаланатын қатты әсер ететін, улы және радиоактивті заттардың мөлшерін бағалау керек. Сонымен қаттар төтенше жағдайдағы өндірісті тоқтатудың жылдам және апатсыз тәсілін жетілдіру керек.

Техникалық  жүйелердің және объектілердің жұмыс  істеу тұрақтылығын жоғартудың жолдары.

Әртүрлі төтенше  жағдайларында электрлік құрылыстар және желістер әртүрлі бұзуларды  және қиратуларды алып келуі мүмкін. Олардың нағыз осалдау бөлімдері жерлік құрылыстар (электрлі станциялары, қосалқы станциялары, трансформаторлық станциялар), сонымен қатар электр берілістердің ауа желістері болып табылады. Қазіргі заманғы ірі энергиялық жүйелерде жүйенің жұмыс қабілеттілігін толығымен сақтап отырып, бұзылған электр кездерін ләзде сөндіруге қабілеттілігі бар әртүрлі автоматты құралдар қолданылады.

Электр энергиямен қамтамасыз ету жүйесінің тұрақтылығын жоғарлату үшін ең біріншіден электр берілістердің ауа желістерін кабелді (жер астындағы) желістерге ауыстыру түтынушылардың қамтамасыз үшін резервтік желістерді қолдану, объектілердің суырмалы электр генераторлар, электр қозғаланатын автономды резервтік кездерін алдын ала ескерту керек.

Ұсынылған әдебиеттер

1. Русак О. Н., Малаян К. Р., Занько Н. Г. Безопасность жизнедеятельности. / Под ред. О. Н. Русака. – СПб.: Издательство «Лань», Москва: ООО «Омега-Л» 2004 г. – 448с.

2. Крючек Н. А., Латчук В. Н,  Мирнов С. К. Безопасность и  защита населения в чрезвычайных ситуациях: Учебник для населения / Под общ. Ред. Г. Н. Кириллова. – Москва: баспа НЦ ЭНАС, 2003.-264 б.

3. Гринин А.С., Новиков  В.Н. Безопасность жизнедеятельности: Оқу пособиясы. М.:ФАИР – ПРЕСС, 2002.-288б.

4. Денисов В.В., Денисова  И.А., Гутенев В.В., Монтвилла О.И.  Безопасность жизнедеятельности. Защита населения и территории при ЧС: Уч. пособие - М.:ИКЦ  «МарТ», Ростов н/д: «МарТ» баспасы, 2003.-608б.

 

Тақырып 9. Төтенше жағдай кезіндегі жергілікті халықты қорғаудың әдістері мен негізгі принциптері

Дәріс жоспары

1. Қазіргі  заманғы құрадар мен төтенше жағдайлардан қорғау бойынша шаралар.

2. Бейбіт және  соғыс уақытындағы жергілікті  халықты инженерлік қорғау. Ғимараттарды қорғаудың түрлері.

3. Жергілікті  халықты қауіпсіз жерге орналастыру  бойынша шаралар ұйымдастыру.

4. Төтенше жағдайлар кезіндегі алғашқы көмек.

5. Әлеументтік сипаттағы  төтенше жағдайлар. Төтенше жағдайлардың  психологиялық аспектілері.

 

1. Төтенше жағдай кезіндегі халықтың қауіпсіздігін қамтамасыз ету бойынша негізгі шараларға келісілер жатады: төтенше жағдайлардың сандарларының мүмкінділігін бағалау және болжау; сондай жағдайлардың пайда болу мүмкінділігін төмендетуіне және болдырмауына, сонымен қатар олардың сандарларың төмендетуіне бағытталған шаларды жасау. Одан басқа, халықты төтенше жағдай кезіндегі жасайтын іс-әрекеттерге оқып үйрету және оларды қорғаудың эффективті тәсілдерін жетілдіру өте манызды болып табылады.

Төтенше жағдайды жобалау – стихиялық апаттар  қараудың нәтижесінде жасалынатын  жағдайларды шамамен білудің  және бағалаудың тәсілі болып табылады. Әр түрлі төтенше жағдай даму кезінде пайда болатын жағдайларды жобалау үшін математикалық тәсілдері қолданылады (математикалық модельдеу).

Тұрақты жүргізілетін шараларға ғимараттарды және құрылыстарды түрғызу кезіндегі мотажды-құрылыс  жұмысының сапасына тұрақты бақылау, төтенше жағдайдың пайда болуы туралы хабарлайтын берік жүйесін жасау, қорғау баспаналардың құрылысы, халықты және қорғау құралдарымен қамтамасыз ету (мысалы, противогаздар), төтенше жағдайдағы халықты қимыл жасаудың ережелеріне оқыту, қауіпті жағдайлардың сандарларын жоспарларын жетілдіру және олардың финансін және материалдарың қамтамасыз ету және т.б. жатады.

  Төтенше  жағдай кезіндегі халықты қорғаудың  тәсілдері келесі: көшіру, қорғаныш  құрылыстарда паналау (баспаналарда), және қорғау құралдарын пайдалану.

Көшіру дегеніміз  халықты төтенше жағдай кезіндегі  зақымдау отауынан шығару.

Қорғаныш  құрылыстар – төтенше жағдайлармен шақырылған әр түрлі физикалық, химиялық және биологиялық қауіпті және зиянды факторлардың әсер етуінен қорғау үшін арналған арнайы өнделген инженерлік құрылыстар болып табылатын қорғаныш құрылыстар жауынгерлік әрекет кезіндегі және де радиоактивті мен ұлы химиялық заттардың, сонымен қатар бактериологиялық спектрлердін (вирустар, микроорганизмдер) қорғаныш ортаны түсіруімен қоса техногендік апаттар кезіндегі халықты қорғау үшін пайдалануы мүмкін.

  Халықтың  дербес қорғауының құралдары  организмнің ішіне теріге және  киімге жоғарыда жазылған, сонымен қатар бактериологиялық агенттердің тиюды щығару үшін арналған. Бұл дем алудың құралдары (респираторлар, противогаздар), арнайы қорғаныш киім және аяқ-киім.

  Жеке қорғаныш  медициналық құралдары профилактика  және төтенше жағдай кезіндегі  халыққа алғашқы жәрдем көрсету үшін арналған. Оларға адамның организміне ұлы заттардың (антидоты) немесе ионизирлік сәулеленіздің (радиопротекторлар), әсер етуін әлсіздендіретін және сақтандыратын заттарды ,бактерияларға қарсы заттар (антибиотиктер, вакциналар және т.б.), сонымен қатар жарым жартылай өнделген заттар жатады.        Қазақстанда қалыптасқан ТЖ алдын алу және оларды жою саласындағы мемлекеттiк басқару жүйесi республиканың заңнамалық және өзге де нормативтiк құқықтық актiлерiмен бекiтiлдi. Осы актiлермен Қазақстан Республикасының орталық және жергiлiктi атқарушы органдарының (олардың құзыретiне сәйкес) ТЖМЖ-дағы белгiлi бiр рөлi белгiлендi. ТЖ-ның алдын алу саласындағы мемлекеттiк саясатты қалыптастыруды қамтамасыз ететiн, сондай-ақ барлық орталық және жергiлiктi атқарушы органдардың, ұйымдар мен мекемелердiң iрi ауқымдағы авариялардың, апаттар мен дүлей зiлзалалардың алдын алу мен оларды жоюға бағытталған күш-жiгерiн ұйымдастырушы және үйлестiрушi мемлекеттiк орган ретiнде Министрлiк осы жүйенiң орталық өзегi болып табылады.

      Сонымен  қатар Қазақстан Республикасының  заңнамасында жергiлiктi сипаттағы ТЖ-дан халықты және аумақты қорғау бойынша шаралардағы басты рөл жергілiктi атқарушы органдарға бөлiнген. Мемлекеттiк басқару өкiлеттiктерiнiң ара-жiгiнiң ажыратылуына байланысты жергiлiктi атқарушы органдар 2005 жылдан бастап жұмылдыру дайындығы жөнiндегi басқарманың, АҚ-ның құрылымдарын және авариялар мен дүлей зiлзалалардың алдын алу және жою ұйымдарын құрды. Алайда бiрқатар себептерге орай бұл құрылымдардың қазiргi уақытқа дейiн тиiстi аумақтарда ТЖ алдын алу және оларды жою бойынша мiндеттердi сапалы iске асыру үшiн жеткiлiктi мaтериалдық-техникалық, ақпараттық және әдiснамалық базасы, қызметкерлердiң қажеттi штаты жоқ. ТЖ-ның алдын алу мен оларды жоюға арналған жергiлiктi атқарушы органдардың жыл сайынғы резервi жеткiлiксiз көлемде қалыптасады.

      Азаматтардың  көп бөлiгi өздерi тұратын жерлердегi  ықтимал авариялар мен апаттардың  алдын алуда енжарлық және  керенаулық танытады. Жергiлiктi қоғамдастықтардың  әлеуетi авариялық-құтқару жұмыстарын  және ТЖ салдарын жоюды жедел  жүргiзу үшiн пайдаланылмайды.

      Жоғарыда  баяндалғандардың барлығы Министрлiктi, басқа да орталық атқарушы  органдарды жергiлiктi сипаттағы ТЖ алдын алу мен оларды жоюға тiкелей қатысуға мәжбүр етедi, бұл авариялардан, апаттардан және дүлей зiлзаладан халықты және аумақты қорғау жөнiнде қабылданған шаралардың жеделдiгi мен тиiмдiлiгiн төмендетедi, оларды өткiзуге қаржы шығындарын арттырады. Бұл Министрлiктiң, басқа да орталық атқарушы органдардың өздерiне бекiтiлген мемлекеттiк стратегиялық басқару функцияларын орындауына белгiлi бiр залал келтiредi 

Ұсынылған әдебиеттер

1. Русак О. Н., Малаян К. Р., Занько  Н. Г. Безопасность жизнедеятельности. / Под ред. О. Н. Русака. –  СПб.: баспа «Лань», Москва: ООО «Омега-Л» 2004 ж. – 448б.

2. Крючек Н. А., Латчук В. Н,  Мирнов С. К. Безопасность и защита населения в чрезвычайных ситуациях: Учебник для населения / Под общ. Ред. Г. Н. Кириллова. – Москва: Изд-во НЦ ЭНАС, 2003.-264 б.

3. Гринин А.С., Новиков  В.Н. Безопасность жизнедеятельности:  Уч.пособие. М.:ФАИР – ПРЕСС, 2002.-288б.

4. Денисов В.В., Денисова И.А., Гутенев В.В., Монтвилла О.И. Безопасность жизнедеятельности. Защита населения и территории при ЧС: Уч. пособие - М.:ИКЦ  «МарТ», Ростов н/д: Издательский центр «МарТ», 2003.-608б.

 

Тақырып 10. Жаппай жою қаруынан қорғану

Дәріс жоспары

1. Жою қаруын  қолдану кезіндегі төтенше жағдайлар.

2. Химиялық  қаруды қолданудағы төтенше жағдайлар.

3. Бактериологиялық  қаруды қолдану кезіндегі төтенше  жағдайлар.

4.Төтенше жағдайлар  кезіндегі халықтың орналасуы  мен оларға мекеме қарастыруды ұйымдастыру. Қорғаныс ғимараттары, уақытша орналасу орындары.

 

1. Ядерлі қару дегеніміз ішкі энергияны пайдалынылатын оқ-дәрілердің жиынтығы, ол ядерлі жарылыс кезінде булардың реакцияға түсуі. Оның зақым келтіретін  факторлері: екпінді толқын, жарықтық сәулелену, кірме радиация, радиоактивті зақымдану мен электромагнитті импульс. Ядролық қару  жарылыс кезінде ядролық реакцияның жүруінің нәтижесінде болатын ішкі ядролық қуатты пайдалануға негізделіп жасалған қаруды айтады. Ол барлық белгілі зақымдау құралының ішіндегі ең қуаттысы. Ядролық жарылысының қуаты тротилдік эквивалентпен өлшенеді.

Ядролық жарылыс ауада, жер (су) беттерінде және жер (су) астарында  болуы мүмкін. Оның талқандау факторына  соққы толқын, жарықты сәуле бөлу, өткір радиация, төңіректі радиоактивті ластау және электрлік магниттік импульс жатады.

      Электрлік магниттік импульс жарылыстан кенін электрлік және магниттік алаңның пайда болуына әсер етеді. Бұндай алаңның көлемі бірнеше мыңдаған шаршы километр аумақ болуы мүмкін, ол жарылыстың қуатына тікелей байланысты. Электрлік магниттік импульс үлкен антеналы өте сезімтал электрондық элементтерді күйдіріп жібереді, приборларды, конденсаторларды, ваакумды қондырғыларды және т.с.с. электрондық қондырғыларды істен шығарады.

2. Бұл улағыш улағыш заттар мен оларды қолдану құралдары. Улағыш заттар деп ұрыстық қолдануда адам күшін жаппай шығынға ұшыратуға арналған токсинді химиялық қосындыларды айтады. Улағыш заттар химиялық химиялық қарудың негізін құрайды да, шетелдік мемлекеттер армияларының қару-жарағына кіреді.

Адам организміне әсерінің сипатына қарай УЗ былай сараланады: 

1) жүйке жансыздандыратын; 

2)теріні іріңдеткіш;

3) жалпы улы әсерлі;

4) психохимиялық;

5) тітіркендіргіш;

Зақымдаушы әрекетінің басталуының жылдамдығына қарай  УЗ өлтіретін,саптан шығаратын және қысқа уақытқа шығаратын УЗ болып бөлінеді. Ұрыстық қолдану сәтінде УЗ бу тәрізді (газ), аэрозольдық (түтін, тұман, сіркіреу) не сұйық-тамшы күйінде болуы мүмкін. Олар адамдарды тыныс органдары, кілегей қабықтар және тері қабаттары арқылы, ал зақымдалған өнімдер мен суды тұтынғанда асқазан – ішек жолы арқылы зақымдайды. Ондаған жылдар бойында химиялық қаруды қолдануға тиым салмақ әрекеттер талай рет жасалды. Бірқатар халықаралық конвенциялар мен шарттар осыған бағытталды. 1993 ж. қаңтарда Парижде химиялық қаруды талдап – жасауға тиым салу және оны құрту туралы Халықаралық конвенция жасалды. Сөйтсе де Жер шарында ол әзірше өте көп. Демек, оның қолданылу мүмкіндігі де жойылған жоқ. 

3. Бактериологиялық (биологиялық) қару деп терлеткі (потогенные) микроорганизмдерді, олардың шығаратын улары және жеткізетін құралдарының жиынтығын айтады.

    Бұл қарудің  қауіптілігі – приборлардың жиынтығынан  іздеп табудың қиындығы. Ал олардың  әсерін анықтау үшін, сол қару  қолданылған жерден, судан, ауадан заттар алынып, арнайы жабдықталған зертханада талдау жасап қана анықтауға болады. Оған көп уақыт кетеді, ол жаппай улану басталғанда әрбір минут, секунд қымбат.

Ядролық қарудың ауа толқынының соққысынан, тек осы күшті есептеп салынған баспана немесе панахана (убежище) ғана сақтай алады.

   Жарықтық сәулеленуден  кез келген жарық өткізбейтін  бөгет қорғай алады: ағаштың  көлеңкесі, үйдің тасасы.Жауын,  тұман, қар оның әсерін азайтады. Жаз кезінде оның әсерінен  өрт болуы ықтимал.

  Өткір радиация - әр  түрлі нәрселерден өткенде гамма сәулелері әлсірейді, неғұрлым кедергі көп болса, соғырлым ол әлсірей береді. Мысалы, ашық траншея – 3 есе азайтады; жабық траншея – 7-10 есе азайтады; бір қабатты ағаш үй – 10-15 есе; Жер астындағы үй – 7-15 есе (земляка), арнай дайындалған жер асты үйі – 400 есе; Көп қабатты үй подвалы – 100-400 есе; арнай салынхан баспахана – 1000 есе; темір бетоннан салынған баспана, шахта, тау қуысы – түгел қорғайды еш зиянсыз.

   Радиоактивті ластану – жарылыс болған жердегі топырақ, шаң жоғары көтеріліп жетмен ыққа қарай жылжи береді де, жол бойы жерге түсіп ластайды. Ол 3  зонадан тұрады:

• қауіпті зона;
• күшті ластанған зонасы;
• аздау ластанған зонасы.
• Ластау мөлшеріне байланысты:
• жарылыс түрінен (бомбаның);
• оның күшінен (неше мегатонна);
• жарылыс болғаннан кейінгі өткен уақыттан;
• эпицентрден қашықтығынан;
• жер бетінің рельефінен (таулы, жазық дала т.с.) убежище), радиацияға қарсы панаханалар (РҚП) және қарапайым панаханалар жатады.

    Арнайы қорғану  құрылымы бұл соғыс және бейбіт  уақыттағы ядролық және химиялық қауіп қатерде пайдаланатын герметикалық қорғау құрылымы. Арнайы қорғану құрылымында паналайтын адамдар тері мен тыныс жолдарын қорғайтын құралдарды пайдаланбайды. Радиацияға қарсы панахана бұл адамдарды жедел сәуле мен радиоактивті заттар және биологиялық аэрозольдерден қорғайтын құрылым. Қарапайым панахана бұл жер қабатындағы саңлау, арық, траншея, арнайы қазылған үңгір (землянка). Бұларды жасауға көп уақыт кетпейді және оларда адамдар тиімді қорғана алады.

    Қорғаныс құрылымдары  қызметіне, орналасу уақытына, қорғану қасиетіне және  сиымдылығына байланысты топталады (Сурет 4 ).

Қызметіне байланысты қорғаныс құрылымы жалпы және арнайы болып  бөлінеді. Жалпы қызметтегі қорғаныс құрылымы қаладағы халықты қорғау үшін, ал арнайы қызметтегі құрылымы басқару органдары қызметіндегі қызметкерлер, байланыс және хабарлау жүйелері және емдеу мекемелерінің қызметкерлерін  олардың құралдарымен қоса қорғау үшін пайдаланады. Себебі бұл органдар тоқтаусыз жұмыс жасау керек.