Бірлескен қызметке қатысудың қазіргі таңдағы жетілдіру жолдары

Шарттық келісімнің дэлелі, мысалы, кэсіпкерлер арасындағы шарт немесе олардың арасындағы келіссөздер хаттамасы болуы мүмкін. Кейбір жағдайларда келісім жарғыға немесе бірлескен қызметтің басқа да қүрылтай қүжаттарына қосылады. Нысаны қандай екеніне қарамастан, шарттық келісім, эдетте, жазбаша нысанда рэсімделеді және мына мэселелерге:

а) бірлескен   қызмет   есептілігі   бойынша   қызметке,   үзақтыққа   жэне

міндеттеме л ерге; Ь) директорлар кеңесін немесе бірлескен  қызметті басқарудың баламалы

органын тағайындауға жэне кэсіпкерлердің дауыс беру қүқықтарына; с) кәсіпкерлердің капиталға төлеген жарналарына; й) кэсіпкерлер арасында өндіріс көлемін, кірісті, шығысты немесе бірлескен

қызмет нэтижелерін  бөлуге қатысты болады.

Шарттық келісім бірлескен қызметке бірлескен бақылау орнатады. Мүндай талап бірлескен кэсіпкерлердің бір де бірінің бүл қызметке жеке-дара бақылау орнатуға мүмкіндігі болмайтынына кепілдік береді. Шарттық келісім бір кәсіпкерді бірлескен қызметтің жетекшісі немесе басқарушысы етіп белгілей алады. Жетекші бірлескен қызметке бақылау жасай алмайды, ал шарттық келісімге сэйкес кәсіпкерлер келіскен және функционер ретінде оған табысталған қаржы жэне операция саясатының шеңберінде іс-қимыл жасайды. Егер жетекші экономикалық қызметтің қаржы жэне операция саясатын басқару жөніндегі өкілдіктерге ие болса, ол ондай қызметті бақылайды жэне ол бірлескен қызмет емес, ал оның еншілес үйымы болып табылады.

 

1.3 Бірлескен қызметке  қатысудың түрлері

Бірлескен үйымдар бірлесіп бақыланатын активтердің, бірлесіп бақыланатын қызметтің немесе бірлесіп бақыланатын кэсіпорындардың нысанын қабылдауы мүмкін.

БІРЛЕСЕ БАҚЫЛАНАТЫН  АКТИВТЕР

Бірлескен қызметтің  кейбір түрлері бірлескен бақылау  болуын, көп ретте - бірлескен қызмет мақсатында салынған немесе алынған және бірлескен қызмет мақсаттарына жетуге арналған бір немесе бірнеше активтерді кэсіпкерлердің бірлесе иеленуін көздейді. Кэсіпкерлер ол активтерді пайда табу үшін пайдаланады. Әрбір кэсіпкер активтермен өндірілген өнімнен үлес алуына болады жэне эрбір кэсіпкер шығыстардың келісілген бөлігін өз мойнына алады.

Бірлескен қызметтің  мүндай түрлері корпорация, серіктестік  немесе өзге ү_йым, немесе кэсіпкерлердің өздерінен бөлек қаржы қүрылымын  қүруды қажет етпейді. Әрбір кэсіпкер болашақтағы экономикалық пайдалар үлесін бірлесе бақыланатын активтегі өз үлесі арқылы бақылайды.

Мүнай мен газ өндіру саласындағы көптеген компаниялар, сондай-ақ минералдық шикізат өндіретін  компаниялар бірлесе бақыланатын  активтерді пайдаланады. Мысалы, бірқатар мүнай компаниялары мүнай қүбырын бірлесе бақылай және пайдалана алады. Әрбір кәсіпкер мүнай қүбырын өз өнімін тасымалдау үшін пайдаланады, ал оның орнына сол мүнай қүбырын пайдалануға жүмсалатын шығыстардың келісілген бөлігін өз мойнына алады. Бірлесе бақыланатын активтің басқа мысалы - екі үйым мүлікті бірлесе бақылайды, алынатын жалдау ақысының бір бөлігі әрқайсысына тиесілі жэне де шығыстардың тиісті бөлігін әрқайсысы өз мойнына алады.

Бірлесе бақыланатын  активтерге қатысу үлесі жөнінде  кэсіпкер өзінің қаржы есептілігінде:

(а)активтердің    сипатына    сэйкес    сараланған    бірлесе бақыланатын активтердегі өз үлесін;

(э)өзі қабылдаған кез  келген міндеттемені;

(б)бірлескен қызмет  жөнінде басқа да кэсіпкерлермен  қатар кез келген міндеттемедегі  өз үлесін;

(в)бірлескен қызмет  нэтижесінде  өндірілген  өнімдегі өз үлесін, бірлескен қызметке    байланысты жұмсалған кез келген

8

 

шығыстағы  өз  үлесімен  бірге,  сатудан  немесе  пайдаланудан алынған кез келген табысты;

(г)бірлескен қызметке  қатысудағы өз үлесі жөнінде,  мысалы, кэсіпкердің активтердегі үлесінің қаржыландырылуына, өндірілген өнімдегі өз үлесін сатуға байланысты ол жүмсаған кез келген шығыстарды мойындауға міндетті.

Бірлесе бақыланатын  активтерге қатысудағы өз үлесі жөнінде  эрбір кэсіпкер:

о инвестициялар  сияқты емес, ал бірлесе бақыланатын, активтердің сипатына сэйкес сараланатын активтердегі өз үлесін. Мысалы, бірлесе бақыланатын мүнай қүбырының үлесі негізгі күрал ретінде сараланады;

о мысалы, активтердегі өз үлесін қаржыландыру жөнінде ол қабылдаған кез келген міндеттемелерді;

о бірлескен қызмет жөнінде  басқа кэсіпкерлермен бірге қабылданған  кез келген міндеттемелердегі өз үлесін;

о бірлескен қызмет нәтижесінде  өндірілген өнімдегі өз үлесін, бірлескен  қызметке байланысты жүмсалған кез  келген шығыстағы өз үлесімен бірге, сатудан немесе пайдаланудан алынған кез келген табысты;

о бірлескен қызметке қатысудағы өз үлесі жөнінде, кэсіпкердің  активтердегі үлесін қаржыландыруға жэне өндірілген өнімдегі өз үлесін сатуға байланысты ол жүмсаған кез келген шығыстарды өзінің есеп жазбаларына қосады және қаржы есептілігінде мойындайды.

Активтер, міндеттемелер, кірістер мен шығыстар кэсіпкердің  қаржы есептілігінде мойындалғандықтан, ол шоғырландырылған есептілікті үхынған кезде бүл баптарға түзетулер немесе шоғырландырудың басқа рэсімдері қажет етілмейді.

Бірлесе бақыланатын  активтерді есепке алу тәртібі бірлескен  қызметтің мазмүны мен экономикалық мэнін жэне эдетте, заңдылық нысанын көрсетеді. Бірлескен қызметтің өзіне арналған жекелеген есептілік жазбалар кэсіпкерлер бірігіп жүмсаған және, түптеп келгенде, қатысудың келісілген үлестеріне сәйкес олардың арасында бөлінген шығыстармен шектелуі мүмкін. Бірлескен қызметтің қаржы есептілігінің жасалмауы да мүмкін, дегенмен кәсіпкерлер бірлескен қызметтің тиімділігін бағалауларына мүмкіндік беретін басқару шоттарын дайындай алады.

Бірлескен қызметтің  кейбір түрлері бірлескен бақылауды  жэне жиірек бірлескен қызмет мақсатында енгізілген немесе сатып алынған  жэне бірлескен қызметтің мақсаттарына арналған бір немесе бірнеше активтерге бірлескен қызметке қатысушылардың бірлескен меншігін қамтиды.

 

Бірлесіп бақыланатын  активтердегі өзінің қатысу үлесіне  қатысты бірлескен қызметке қатысушы өзінің қаржылық есептілігінде мыналарды тануға тиіс:

1. активтердің     сипатына     сэйкес     сыныпталатын     бірлесіп 
   бақыланатын активтердегі өзінің үлесін;
2. олар қабылдаған міндеттемелерді;
3. бірлескен қызметке басқа да қатысушылармен бірлесіп бірлескен 
   қызметке қатысты үшыраған кез келген міндеттемелердің өзінің үлесін;
4. бірлескен қызметтен алынған өнімнің өзінің үлесін бірлескен 
   қызметке үшыраған шығыстардың өзінің үлесімен бірге сатудан немесе 
   пайдаланудан түскен кірісті; және
5. ол бірлескен қызметке өзінің қатысу үлесіне қатысты жүмсаған 
   шығыстарды.

БІРЛЕСЕ БАҚЫЛАНАТЫН  ОПЕРАЦИЯЛАР

Бірлескен қызметтің  кейбір түрлерінің операциялары корпорация, серіктестік немесе өзге ұйым, немесе бірлескен кэсіпкерлерден бөлек қаржы қүрылымын қүруды емес, ал кэсіпкерлердің активтері мен өзге де ресурстарын пайдалануды көздейді. Әрбір кэсіпкер өзінің негізгі қүралдарын пайдаланады жэне өз қорларын жасайды. Оның сондай-ақ өз шығыстары мен міндеттемелері болады, ол өз міндеттемелері болып саналатын өзінің қаржыландыру көзін алады. Бірлескен қызметті кэсіпкердің жалдамалы қызметкерлері оның өзінің сондай қызметімен қатарластыра жүзеге асыра алады. Бірлескен қызметті тағайындау туралы келісімде эдетте бірлесе өндірілген өнімді сатудан түскен түсім және кез келген бірлесе жүмсалған шығыстар кэсіпкерлер арасында өз көмегімен бөлінетін қүрал көзделеді.

Екі немесе одан көп кэсіпкер нақты өнімді, мысалы, үшақты жасау, оны сату жэне тарату үшін өз операцияларын, ресурстары мен тәжірибесін біріктіретін жағдай бірлесе бақыланатын қызметінің мысалы бола алады. Әрбір кэсіпкер өндірістік процестегі өз бөлігін жүзеге асырады. Әрбір кэсіпкер өз шығынын жүмсайды жэне ұшақты сатудан түсетін түсімнен өз үлесін алады, ал бүл үлес шарттық келісімге сэйкес анықталады.

Бірлесе бақыланатын  активтерге өзінің қатысу үлесі жөнінде  эрбір кэсіпкер өзінің қаржы есептілігінің  жекелеген нысандарында мыналарды:

1. өзі бақылайтын активтер мен бар міндеттемелерді;
2. жүмсалған   шығыстарды   жэне   бірлескен   қызметпен   өндірілген 
   тауарларды сату немесе қызметтер көрсету нэтижесінде кірістерден 
   алатын өз үлесін мойындауға міндетті.

Активтер, міндеттемелер, кірістер мен шығыстар кэсіпкердің қаржы есептілігінде   мойындалғандықтан,   ол   шоғырландырылған   есептілікті

і 10

 

ұсынған кезде  бүл баптарға түзетулер немесе   шоғырландырудың басқа рэсімдері қажет етілмейді.

Бірлескен қызметтің  өзі үшін жекелеген есеп жазбаларының қажет етілмеуі, сол сияқты қаржы есептілігінің жасалмауы мүмкін. Алайда кәсіпкерлер бірлескен қызмет нэтижелерін бағалау үшін басқару шоттарын әзірлей алады.

БІРЛЕСЕ БАҚЫЛАНАТЫН  КӘСІПОРЫНДАР

Бірлесіп бақыланатын  кэсіпорын - бү_л бірлескен қызметке қатысушының эрбір қатысушысында өзінің қатысу үлесі бар корпорация, серіктестік немесе өзге де ұйым құруды болжайтын бірлескен қызмет. Кэсіпорын қызметті бірлескен қызметке қатысушылар арасындағы шарттық келісім кэсіпорынның экономикалық қызметін бірлесіп бақылауды белгілейтінді қоспағанда, дэл басқа да үйымдар сияқты жүргізеді.

Бірлесе бақыланатын  үйым - корпорация, серіктестік немесе эрбір кәсіпкерлерде өзінің қатысу үлесі бар басқа үйым қүруды көздейтін  бірлескен қызмет. Ондай үйым, кәсіпкерлер  арасындағы шарттық келісім оның экономикалық қызметіне бірлескен бақылау орнататыннан басқа жағдайларда, өзге ұйымдар сияқты жүмыс істейді.

Бірлесе бақыланатын  ұйымдар келесі сипатқа ие: онда бірлескен қызмет қатысушысы өзінің қатысу үлесі бар акционерлік  қоғам, серіктестік немесе өзге үйымдастырушылық-құқықтық нысанда қүрылатын бірлескен қызмет жэне ол

1. бірлескен қызмет активтерін бақылайды жэне міндеттемелер бойынша 
   шығыстар мен жауапкершілікті өткереді;
2. өз атынан келісімге отыра алады жэне бірлескен қызмет мақсаттары 
   үшін қаржы ала алады;
3. өзінің дербес есеп кітапшасын жүргізеді және өзге үйымдар сияқты 
   қаржылық есептілікті қалыптастырады.

Бірлескен қызметтің  эрбір қатысушысы бірлесе бақыланатын  үйым қызметінің табыс жэне нэтижеден  үлесін алуға қүқылы.

Бірлесе бақыланатын  үйым дербес бухгалтерлік есеп жүргізеді жэне кез келген өзге үйымдар сияқты қаржылық есептілікті қалыптастырады. Әрбір қатысушымен салынған мүлік бірлесе бақыланатын ұйымдағы инвестиция ретінде қатысушының қаржылық есептілігінде көрініс табады.

Бірлесе бақыланатын кэсіпорын бірлескен қызметтің активтерін бақылайды, міндеттемелер қабылдайды, шығындар жүмсайды жэне пайда алады. Ол өз атынан бірлескен қызмет мүдделерінде шарттар жасайды жэне қаржы алады. Әрбір кэсіпкер бірлесе бақыланатын ұйым пайдасының бір бөлігін алуға қүқылы, алайда кейбір бірлесе бақыланатын үйымдар бірлескен қызмет нэтижесінде алынған өнімнің бөлінуін көздейді.

11

 

Бірлесе бақыланатын  кэсіпорынға тэн мысал - екі ұйым нақты саладағы өз қызметін тиісті активтері мен міндеттемелерін  бірлесе бақыланатын үйымға беру жолымен біріктіретін жағдай. Оның басқа бір мысалы - үйым басқа елдің үкіметімен немесе басқа агенттігімен ынтымақтаса отырып, сол үйымның, үкіметтің немесе агенттіктің бірлескен бақылауында болатын жеке компания құру жолымен өз ісін сол елде бастайтын жағдай.

Көптеген бірлесе бақыланатын  ұйымдар іс жүзінде бірлесе бақыланатын операциялар немесе бірлесе бақыланатын активтер деп аталатын бірлескен ұйымдарға ұқсас. Мысалы, кэсіпкерлер мү_най қүбыры сияқты бірлесе бақыланатын активті салықты немесе басқа да себептерді басшылыққа ала отырып бірлесе бақыланатын ұйымға аудара алады. Кэсіпкерлер бірлесе пайдаланылатын активтерді бірлесе бақыланатын ұйымға нақ солайша енгізе алады. Кейбір бірлесе бақыланатын операцияларда қызметтің нақты аспектілерін жүзеге асыру үшін, мысалы, өнімді әзірлеу, өткізу, тарату немесе тауарды сатудан кейін қызметпен қамту үшін бірлесе бақыланатын үйым құру көзделеді.

Бірлесе бақыланатын  үйым өзінің меншікті бухгалтерлік жазбаларын жүргізеді, басқа үйымдар сияқты, Халықаралық қаржы есептілігінің стандарттарына сэйкес қаржы есептілігін эзірлейді жэне үсынады.

Әрбір кэсіпкер эдетте бірлесе бақыланатын компанияға ақша қаражатын немесе басқа ресурстар салады. Бүл салымдар кәсіпкердің есепке алу жазбаларына жазылады жэне оның қаржы есептілігінде бірлесе бақыланатын үйымға инвестиция ретінде мойындалады.

12

 

2. Бірлескен қызметке  қатысудың бухгалтерлік есебі

2.1 Бірлескен қызметке  қатысудың қаржылық есептілігін  есепке алу тәртібі

Кәсіпкердің шоғырландырылған қаржы есептілігі тепе-тең шоғырландыру жэне үлесті қатысу әдісі бойынша есепке алынады.

Тепе-тең шоғырландыру. Кәсіпкер бірлесе бақыланатын кэсіпорынға өзінің қатысу үлесін 38-параграфта айтылған тепе-тең шоғырландыру әдісін немесе баламалы эдісті пайдалана мойындауға міндетті.Тепе-тең шоғырландыру әдісін пайдалану кезінде есептіліктің төменде көрсетілген екі форматтың бірі қолданылуға тиіс.

Инвестор рөлінде болатын  кэсіпкер бірлесе бақыланатын ұйымға қатысу үлесін тепе-тең шоғырландыруға арналған есептіліктің екі форматының бірін, еншілес ұйымдарға инвестицияларының бар-жоғына қарамастан, пайдалана отырып мойындайды немесе өзінің қаржы есептілігін шоғырландырылған қаржы есептілігі ретінде үсынады.

Кэсіпкердің бірлесе  бақыланатын компанияға қатысу үлесін мойындай отырып, бірлескен қызметтің нақты қүрылымын немесе нысанын емес, ал бар келісімнің мэні мен экономикалық эділдігін көрсетуі маңызды. Бірлесе бақыланатын үйымда кәсіпкер болашақтағы экономикалық тиімділіктердегі өз үлесін сол ұйымның активтері мен міндеттемелеріне қатысу үлесімен бақылайды. Осы мэн мен экономикалық эділдік кэсіпкердің шоғырландырылған қаржы есептілігінде, ол бірлесе бақыланатын үйымның активтеріне, міндеттемелеріне, кірісі мен шығысына тепе-тең шоғырландыруға арналған, 34-параграфта айтылған екі форматтың бірін пайдалана қатысу үлесін мойындаған кезде көрсетіледі. Ол дегеніміз кэсіпкер бірлесе бақыланатын үйым активтерінің, міндеттемелерінің, кірістерінің немесе шығыстарының эрқайсысындағы өз үлесін өзінің қаржы есептілігіндегі сол сияқты баптармен жол-жолымен біріктіре алады. Мысалы, ол бірлесе бақыланатын ұйым қорындағы өз үлесін өз қорларымен жэне бірлесе бақыланатын үйымның негізгі қүралдарындағы өз үлесін өзінің негізгі қүралдарымен біріктіре алады. Басқа жағдайда кэсіпкер өзінің қаржы есептілігіне бірлесе бақыланатын ұйымның активтеріндегі, міндеттемелеріндегі, кірістері мен шығыстарындағы өз үлесіне қатысты жекелеген баптар енгізе алады. Мысалы, ол бірлесе бақыланатын үйымның қысқа мерзімді активіндегі өз үлесін өзінің қысқа мерзімді активі қүрамында жеке көрсете алады; ол бірлесе бақыланатын үйымның негізгі қүралдарындағы өз үлесін өзінің негізгі қүралдары қүрамында жеке көрсете алады. Есептіліктің осы екі форматы да пайданың немесе залалдың бірдей сомаларының жэне активтердің, міндеттемелердің, кірістер мен шығыстардың негізгі сыныптарының әрқайсысының бірдей көрсетілуін қамтамасыз етеді; осы Стандарт мақсаттары үшін екі формат та жарамды.