Бірлескен қызметке қатысудың қазіргі таңдағы жетілдіру жолдары

13

 

Тепе-тең шоғырландыруды қолдану кэсіпкердің балансы  ол бірлесе бақылайтын активтердегі оның үлесін жэне ол бірлесе жауап беретін міндеттемелер үлесін қамтитынын білдіреді. Кэсіпкердің пайдалары мен залалдары туралы есебі бірлесе бақыланатын үйымның кірістері мен шығыстарындағы оның үлесін қамтиды. Тепе-тең шоғырландыруға қолдану үшін лайықты көптеген процедуралар еншілес үйымдарға инвестицияларды шоғырландырудың 27 ІА8 Халықаралық стандартында белгіленген процедураларына үқсас. Онда эрбір инвестиция санаты үшін есептің осындай эдісі қолданылуға тиіс. Жеке қаржы есептілігін дайындаған кезде 5 ІҒК.8 Халықарадық стандартына сэйкес сату үшін деп жіктелмеген (және сату үшін деп жіктелген шығу топтарына енгізілмеген) еншілес, бірлесіп бақыланатын жэне қауымдасқан ұйымдарға салынған инвестициялараталған Стандартта көзделген тэртіпке сэйкес ескерілуге тиіс. 27 ІА8 Халықаралық стандартына сәйкес шоғырландырылған қаржы есептілігінде мынадай ақпараттар ашып көрсетілуге тиіс:

• бас үйым еншілес үйымдар арқылы тікелей немесе жанама түрде дауыс 
  құқығы бар акциялардың жартысынан астамына ие бола алмайтын бас 
  үйым мен еншілес үйымның арасындағы қатынастардың сипаты;
• еншілес үйымдар арқылы дауыс қүқығы бар инвестициялар объектісі 
  акцияларының жартысынан астамына тікелей немесе жанама түрде ие 
  болу бақылауды қамтамасыз етпейтін себептер;
• шоғырландырылған  қаржы  есептілігін  дайындау  кезінде  еншілес 
  үйымның қаржы есептілігі пайдаланылған жэне бас ұйымның есептік 
  күні мен есептік кезеңіне сэйкес келмейтін күні немесе кезеңде 
  жасалған кезде еншілес ұйымның қаржы есептілігін жасау күні, 
  сондай-ақ басқа есептік күн мен кезең пайдаланылатын себептер;
• еншілес   ұйымдардың   дивидендтер   түрінде,   кредиттерді   немесе 
  аванстарды қайтару түрінде бас ұйымға қаражат аудару жөніндегі 
  мүмкіндігінің кез келген елеулі шектеулерінің сипаты мен дэрежесі 
  (мысалы, заемдар туралы келісімдердің немесе реттеуші органдардың 
  талаптарының нэтижесі тэрізді).

Тепе-тең шоғырландыруды жүзеге асыру үшін қандай формат пайдаланылса да, кез келген активтерді немесе міндеттемелерді  басқа міндеттемелерді басқа шығыстарды немесе кірістерді шегеру жолымен немесе активтерді шегеру жолымен, немесе кез келген кірістер мен шығыстарды шегеру жолымен есепке алу орынды, ал есепке алу - активтің жүзеге асырылуын немесе міндеттеменің өтелуін күту.

Кэсіпкер  тепе-тең шоғырландырудың пайдаланылуын  бірлесе бақыланатын ұйымға бірлескен бақылау күшін жойған күннен бастап тоқтатуға міндетті.

14

 

Кәсіпкер  тепе-тең шоғырландырудың пайдаланылуын  бірлесе бақыланатын үйымға бірлескен бақылау күшін жойған күннен бастап тоқтатады. Кәсіпкер өзінің қатысу үлесін сатқанда, немесе бірлесе бақыланатын үйымға кэсіпкердің бүдан былайғы бірлескен бақылауына бөгет жасайтын сыртқы шектеу санкциялары сияқты шектеулер қойылғанда солай болады.

Үлесті қатысу бойынша есепке алу эдісі

Тепе-тең шоғырландыруға балама ретінде кэсіпкер бірлесе бақыланатын ұйымдағы өз үлесін үлесті қатысу бойынша есепке алу эдісін пайдалана мойындауға тиіс.

Кэсіпкер бірлесе бақыланатын  үйымға қатысу үлесін, онымен қатар  еншілес үйымдарға инвестициялары бар екеніне немесе өзінің қаржы  есептілігін шоғырландырылған қаржы  есептілігі ретінде үхынатынына қарамастан, үлесті қатысу бойынша есепке алу эдісін пайдалана мойындайды.

Кейбір қэсіпкерлер  бірлесе бақыланатын кэсіпорындарға қатысу үлестерін 28 ІА8-Халықаралық  стандартына сэйкес үлесті қатысу бойынша  есепке алу эдісін пайдалана мойындайды.Ол дегеніміз Үлестік қатысу бойынша есепке алу эдісіне сэйкес, инвестициялар бастапқыда өзіндік қү_ны бойынша танылады жэне олардың баланстық құны инвестордың алынған күннен кейінгі инвестициялар объектісінің пайдасы мен залалындағы танылған үлесіне үлғайтылады немесе азайтылады. Инвестициялар объектісінің пайдасы мен залалының инвесторға тиесілі үлесі инвестордың пайдасы мен залалында танылады. Инвестициялар объектісінен алынған табыс инвестициялардың баланстық қүнын азайтады. Инвестордың инвестициялар объектісіне қатысуының теңбе-тең үлесінің инвестициялар объектісінің меншік капиталындағы өзгерістердің нэтижесінде туындайтын, оның пайдалары мен залалдары туралы есебіне кіргізілмеген өзгерістерін көрсету үшін баланстық қүнды түзету қажеттігі туындауы мүмкін.

Үлесті қатысу бойынша  есепке алу эдісінің пайдаланылуын бақыланатын баптарды бірлесе бақыланатын баптармен біріктіруге болмайды дейтіндер жэне бірлесе бақыланатын кэсіпорында кэсіпкерлер бірлесе бақылауға емес, ал елеулі ықпалға ие болып отырғанына сенетіндер қолдауда. Осы Стандарт қатысу бойынша есепке алу эдісін пайдалануды үсынбайды, өйткені тепе-тең шоғырландыру бірлесе бақыланатын үйымға кәсіпкер қатысуының мэні мен экономикалық эділдігін, яғни болашақ экономикалық тиімділіктердегі кэсіпкер үлесіне бақылауды жақсы көрсетеді. Әйтсе де, осы Стандарт үлесті қатысу бойынша есепке алу эдісін бірлесе бақыланатын кэсіпорындарға қатысу үлестерін мойындау кезінде рүқсат етілген баламалы тэртіп ретінде пайдалануға жол береді.

15

 

Кэсіпкер үлесті қатысу бойынша есепке алу эдісін пайдалануды  бірлесе бақыланатын үйымда бірлескен  бақылау немесе елеулі ықпал күшін жойған күннен бастап тоқтатуға міндетті.

Тепе-тең шоғырландыруды жэне үлесті қатысу бойынша есепке алу эдісін пайдаланудан шығару

Бірлесе бақыланатын  ұйымдардағы, 5 ІҒК8-ке сәйкес сатуға арналған деп сараланған қатысу үлестері есепке алуда осы Стандартқа сэйкес көрсетілуге тиіс.

Бүрын сатуға арналған деп сараланған бірлесе  бақыланатын кэсіпорынға қатысу үлесі сондай үлес ретінде мойындау өлшемдерін қанағаттандырудан қалатын кезде ол өзі сатуға арналған деп сараланған күннен бастап тепе-тең шоғырландыру эдісін немесе үлесті қатысу эдісін пайдалана есепке алынуға тиіс. Осындай үлес сатуға арналған деп сараланған сэттен кейінгі кезеңдердегі қаржы есептілігі де тиісінше түзетілуге тиіс.

Бірлесе бақыланатын  үйым кэсіпкердің еншілес ұйымына  айналған күннен бастап кэсіпкер оған қатысу үлесін 27 ІА8 Халықаралық стандартына  сэйкес ескеруге тиіс. Бірлесе бақыланатын  үйым кэсіпкердің қауымдастырылған үйымына айналатын күннен бастап ол ондағы өз үлесін 28 ІА8 Халықаралық стандартына сэйкес ескеруге тиіс.

Кэсіпкердің жеке қаржы есептілігі

Бірлесе бақыланатын  үйымға қатысу үлесі кэсіпкердің  жеке қаржы есептілігінде 27 ІА8 Халықаралық  стандартының 37-42-параграфтарына сэйкес есепке алынуға тиіс.

37 параграфіне сэйкес: Жеке қаржы есептілігін дайындаған  кезде 5 ІҒК8 Халықаралық стандартына  сэйкес сату үшін деп жіктелмеген  (және сату үшін деп жіктелген шығу топтарына енгізілмеген) еншілес, бірлесіп бақыланатын және қауымдасқан үйымдарға салынған инвестициялар есепте:

а) өзіндік қү_ны бойынша, немесе

э) 39 ІА8-Халықаралық стандартына  сэйкес көрсетілуі тиіс.

Әрбір инвестиция санаты үшін есептің осындай эдісі қолданылуға  тиіс. Жеке қаржы есептілігін дайындаған кезде 5 ІҒК8 Халықарадық стандартына сэйкес сату үшін деп жіктелмеген (жэне сату үшін деп жіктелген шығу топтарына енгізілмеген) еншілес, бірлесіп бақыланатын жэне қауымдасқан ұйымдарға салынған инвестициялараталған Стандартта көзделген тэртіпке сэйкес ескерілуге тиіс.

16

 

Ал 42 параграфіне сэйкес: Егер жеке қаржы есептілігін бірлесіп бақыланатын ұйымда үлесі бар  кэсіпкер немесе қауымдасқан ұйымның  инвесторы ретіндегі бас ү_йым (41-параграфта қарастырылатын бас үйымнан  басқа) жасаса, онда мүндай жеке қаржы есептілігінде мынадай ақпарат ашып көрсетілуге тиіс:

а) осы   есептіліктің   жеке қаржы есептілігі болып табылу 
фактісі, сондай-ақ бүл есептіліктің оған қойылатын заң талаптары 
болмаған жағдайда жасалу себептері;

э) атауын, тіркелген  немесе орналасқан елін, иелену үлестерінің арақатысын жэне тең болмаған жағдайда дауыс құқығының арақатысын қосқанда, еншілес, бірлесіп бақыланатын жэне қауымдасқан ұйымдарға салынатын елеулі инвестициялардың тізбесі;

б) тармағында аталған инвестицияларды есепке алу үшін 
қолданылатын эдісті сипаттау;

Осы Стандартта ашық пайдалану  үшін жеке қаржы есептілігін қандай ұйымдар эзірлеуге тиіс екені  көрсетілмеген.

Ісжүзіндегі шығындар бойыншаесептеу моделі

Бірлескен қызметке қатысушы бірлесіп бақылайтын кэсіпорындарға өзінің инвестицияларын барлық қүнсызданудан болған жинақталған залалдарды шегергендегі іс жүзіндегі шығындар бойынша өлшейді. Инвестор инвестициядан түскен кірісті инвестор сатып алу сэтінде жинақталған инвестициялар объектісінің пайдасынан түскен қаражатты бөлуді алатын дэрежеде ғана тануға тиіс. Осындай пайдадан артық алынған бөлінетін қаражат инвестициялардың орнын толтыру болып саналады жэне инвестициялардың қүнын азайту ретінде танылады. Бірлескен қызметке қатысушы осы бөлімде көзделген ақпаратты ашуды жүргізуге тиіс. Бірлескен қызметке қатысушы қүнсыздануды осы Стандарттың 26-бөліміне сэйкес тануға тиіс.

Пайда немесе залал арқылы эділ қүны моделі

Бірлесіп  бақыланатын кэсіпорынға инвестицияларды  пайда немесе залал арқылы эділ қүн моделі бойынша өлшеген кезде бірлескен қызметке қатысушы осы Стандарттың 11-бөліміне сэйкес рэсімдерді пайдалануға жэне ақпаратты ашуға тиіс. Әділ құнының дүрыс өлшенуі мүмкін емес бірлескен қызметке инвестициялар пайда немесе залал арқылы эділ құнның моделінің көмегімен өлшенбеуге тиіс.

17

 

Пропорционалды   шоғырлану

Бірлесіп бақыланатын  қызметке инвестицияларды пропорционалды шоғырлану эдісі бойынша есептеген  кезде бірлескен қызметке қатысушы 30-37 ХҚЕС (ІА8) 31«Бірлескен қызметке қатысу»  сэйкес көзделген рәсімдерді пайдалануға  тиіс. Бірлескен қызметке қатысушы сол сияқты «Ассоциацияланатын үйымдарға инвестицияларды есепке алу» ХҚЕС (ІА8) 28-де көзделген ақпаратты ашуды жүргізуге тиіс. Ондағы ақпараттар мынадай:

• солар үшін  ашық баға белгілеулері  бар  қауымдасқан ұйымдарға 
  салынған инвестициялардың эділ құны;
• активтердің,   міндеттемелердің,   табыстардың   жэне   пайдалар   мен 
  залалдардың жалпы сомаларын қоса алғанда, қауымдасқан үйымдардың 
  қорытынды қаржы ақпараты;
• егер инвестор өзінің еншілес ұйымдары арқылы тікелей немесе жанама 
  түрде инвестициялар объектісінің қолданыстағы немесе әлуетті дауыс 
  қүқығының 20 немесе одан көп пайызына иелік етсе, бірақ өзінің елеулі 
  ықпалы жоқ деп есептесе,   инвестордың елеулі ықпалы болмауының 
  болжамы бүзылатын себептер;
• егер инвестор өзінің еншілес ұйымдары арқылы тікелей немесе жанама 
  түрде инвестициялар объектісінің қолданыстағы немесе элуетті дауыс 
  қүқығының 20 немесе одан көп пайызына иелік етсе, бірақ өзінің елеулі 
  ықпалы жоқ деп есептесе,    инвестордың елеулі ықпалы болуының 
  болжамы бүзылатын себептер;
• үлестік   қатысу   бойынша   есепке   алу   әдісі   қолданылған   кезде 
  қауымдасқан    үйымның    қаржы    есептілігі    пайдаланылса    және 
  инвестордың есептік күнінен және есептік кезеңінен басқа күні немесе 
  кезеңде жасалса, қауымдасқан үйым қаржы есептілігін жасаған күн және 
  басқа есептік күнді жэне есептік кезеңді пайдаланудың себебі;
• қауымдасқан үйымдардың инвесторға ақшалай дивидендтер, кредит 
  немесе   аванстарды   қайтару   түрінде   қаражат   аудару   жөніндегі 
  мүмкіндігіне қойылған кез келген шектеулердің (мысалы, кредит-заем 
  уағдаластықтарының   немесе   экімшілік   талаптардың)   сипаты   мен 
  дэрежесі;
• егер инвестор қауымдасқан ұйымның залалдарындағы өз үлесін тануды 
  тоқтатса,  қауымдасқан ұйымдардың кезең ішіндегі залалдарының, сол 
  сияқты жинақталған, танылмаған үлесі;
• қауымдасқан ұйымның есепте 13-параграфқа сәйкес үлестік қатысу әдісі 
  бойынша көрсетілмеу фактісі;
• жиынтық активтерді, жиынтық міндеттемелерді, табысты жэне пайда 
  мен залалды қоса алғанда, қауымдасқан ұйымдардың есепке алу үшін 
  үлестік қатысу эдісі қолданылмайтын не жеке-жеке, не топтар бойынша 
  қорытынды қаржы ақпараты.

18

 

2.2 Бірлескен қызметке  қатысудың аналитикалық есебін  ашып көрсету

Синтетикалық жэне аналитикалық есеп үшін ортақ нэрсе - олар бір  бірімен өзара байланысты жэне бірін  бірі бақылап отырады.

Аналитикалық есеп - субьектінің  шаруашылық қызметінің бүкіл бөліктерінің жэне элементтерінің толық көрінісі.

Синететиалық жэне аналитикалық есеп бүл қатарлас жүретін есептің екі түрі.

Айырмашылығы: синтетикалық есеп қортылған түрде, ал аналитикалық есеп толық түрде бухгалтерлік есептің аяқталмаған ақпаратын білдіреді.

Аналитикалық есепте қатарлас синтетикалық есеп керек, өйткені  аналитикалық есеп шотының жүйесін  өте толық болып келеді, ал синтетикалық есеп обьективті түрде қорытындылауды қажетсінеді.

Синтетикалық есеп шоттарда шаруашылық ресурстар мен олардың қозғалысы туралы қорытындыланған көреткіштер сақталады,

Аналитикалық шоттар - есептің тиісті обьективтілеріне толық, егжей -тегжей сипаттама береді.

Аналитикалық жэне синтетикалық есеп шоттарының жүзеге асыру

жолдары

сурет 1

 

Синтетикалық  есеп ттюттяпы

—►

Субшоттар

—►

Аналитикалық  есеп тттоттяп

I

Аналитикалық жэне синтетикалық есептің біртекті

белгілері бойынша  біріктірілген біртекті есеп шоттар

топтарының  атауы

Субшоттарды субьективті өзі дербес белгілеп, есеп саясатымен бекітеді

Аналитикалық есеп эрбір  субшот бойынша жүргізіледі, солар  арқылы синтетикалық есеп шоттар тіртекті топтарға біріктіріледі. Ол біріктірілген ақпарат алу үшін қажет.

Аналитикалық жэне синтетикалық есептің жазуларының дүрыстығы -белгілі бір есептік кезеңге, 1 айға арналған айналым тізімін жасау болып табылады.

19

 

Аналитикалық есептің  айналым тізімінің ерекшеліктері - барлық графаларына сан мен сома жазылады.

1 түрі - дебет бойынша ғана жазылған шаруашылық операциясы, ал 
кредит бойынша қалып қойған.

2 түрі — дебет бойынша жазу бір    сомада жазылған, ал кредит 
бойынша басқа сома көрсетіледі

3 түрі - жазу бір есеп шотының дебеті боынша, екі рет жазылған, ал 
кредит бойынша бірде - бір рет жазылмаған.

Айналым тізімдер - бұл  синтетикалық жэне аналитикалық есеп шоттары бойынша айналымдар мен сальдо жзулары қорытындылатын таблица.