Бірлескен қызметке қатысудың қазіргі таңдағы жетілдіру жолдары

Синтетикалық  жэне аналитикалық есептердің көрсеткіштерін йналым тізімдерін жасау жолымен өзара салыстыру бухгалтерлік есеп шоттарына жазудың дұрыс жүргізілуін бақылауға мүмкіндік береді.

Синтетикалық жэне аналитиалық  есеп шоттар арасындағы өзара байланыс:

синтетикалық  есеп шотқа түсірілтін эрбір жазу олврды біріктіретін

аналитиалық  есеп  шоттар  түсында  жүргізіледі;   (дебет  немесе

кредитіне) синтетикалық есеп шотқа операция жалпы сомамен жазылады, ал

аналитикалық есеп шотқа - тиісті жеке сомалармен жазылады,

олардың жиынтығында  жалпы соманы қүрайды; синтетикалық есеп сальдосы - олар қамтитын аналитикалық есеп

шоттардың барлық сальдоларының  жалпы жиынтығына тең; -     синтетикалық есеп деректері аналитикалық есеп жиынтық деректерімен

бақыланады  және керісінше.

Аналитикалық  шоттар екінші разрядты шоттар. Олар эр бір синтетиклық шоттың бір бірімен байланысқан қүрамдары, яғни ресурстарды қарама қарсы синтетикалық шоттағы қайнар көздерді, процестерді бөлектеп топтайтын шоттар. Сонымен эр бір синтетикалық шот бірнеше аналитикалық шоттардан қүралады.

Егер бірлескен қызмет үшін жеке компания қүрылатын болса  қатысушылар ол үйымдағы үлесін жеке есепке алады.

Бірлескен қызмет компаниясының құрылуы екі түрде үйымдастырылуы мүмкін:

1. келісім шарт бойынша
2. инвестиция бойынша

Бірлесе бақыланатын  үйым дербес бухгалтерлік есеп жүргізеді  жэне кез келген өзге үйымдар сияқты қаржылық есептілікті қалыптастырады. Әрбір қатысушымен салынған мүлік бірлесе бақыланатын үйымдағы инвестиция ретінде қатысушының қаржылық есептілігінде көрініс табады.

20

 

Бірлескен қызмет бойынша  қаржылық есептілікті құру тэртібін келесі мысалда қарастыруға болады:

Мысал 1:

«Ас-Екен»  компниясы мен «Саят» компаниясы бірлесіп бақыланатын «Кератек» компаниясын құрған. «Ас-Екен» компаниясының үлесі - 40%,ал «Саят» — 60%. «Ас-Екен» компаниясының пропорционалды консолидация әдісі боынша бірлескен қызметке қатысушының қаржылық есептілігін құруда қосылған активтер, міндеттемелер жэне табыстар мен шығыстар туралы көрсеткіштердің үлесі - 40%.

Табыстар  мен шығыстар туралы есептілікті  консолидациялау (Пропорционалдық консолидация эдісі бойынша)

Кесте 1

Баптар	«Ас-Екен»	«Керамек» бірлескен үйымы	«Ас-Екен» ұйымының консолидацияланған есебі
1	2	3	4
Табыстар  мен шығыстардың есебі
Сатудан түскен кірістер	4 000	2 380	4 692 (1)
Сатылған  тауардың өзіндік қү_ны	2 800	1 600	3 220 (2)
Жалпы табыс	1 200	780	1472
Басқа да операциялық габыстар	300	100	320 (3)
Басқа да операциялық шығыстар	200	180	252 (4)
Корпоративті  табыс салығына дейінгі пайда	1300	700	1540
КТС 30%	390	210	462 (5)
Таза пайда	910	490	1078
Баланс
Активы
Ақша қаражаты	5 000	2 000	5 800 (6)
Дебиторлық  берешек: Өзге де дебиторлық берешек «Керамек» бірлескен ұйымынан дебиторлық берешек	1 500 500		1 500(13)
Қорлар	2 000	3 000	3 160(7)
Инвестициялар	3 500		3 500

21

 

«Керамек» бірлескен үйымының инвестициясы	1 000
Кейінге қалдырылған салық			12(8)
Жылжымайтын мүлдік	2 500	4 000	4 100(9)
Барлық Активы	16 000	9 000	18072
Міндеттемелер
Кредиторлық берешек : «Ас-Екен»  бірлескен үйымының алдындағы кредиторлық  берешегі	6 000	3 500 500	7 100(10)
Қарыздар	5 000		5 000
Барлық міндеттемелер	11 000	4 000	12 100
Меншік капитал
Жарғылық  капитал	2 000	2 500	2 000
Бөлінбеген  табыс өткен кезеңге; ағымдағы кезеңге	2 090 910	2010 490	2 894(11) 1 078(12)
Меншік капиталының  барлығы	5 000	5 000	5 972
Міндеттемелер мен меншік капиталының барлығы	16 000	9 000	18 072
Барлығы

Қосымша мәліметтер:

1. Есептегі    жылы    «Ас-Екен»    компаниясы    бірлескен    «Кератек» 
   компаниясына 650 ОООтг материалдар сатқан.
2. Жыл соңына «Кератек» компаниясының материалдар қалдығының 
   өзіндік қүны - 3 000 000 тг, оның ішінде - 600 ОООтг «Ас-Екен» 
   компаниясынан алынған материалдар.
3. «Ас-Екен» компаниясының материалдарының сатылғаны - 50 ОООтг. 
   «Ас-Екен» компаниясының үстемесі - 20% .
4. Бірлескен «Каратек» компаниясы «Ас-Екен» компаниясына жыл бойы 
   бірлесіп бақыланған қызметті басқарған үшін - 50 000 тг төленді.
5. Бірлесіп бақылнатын қызметті басқаруға «Ас-Екен» компаниясының 
   үлесі 20 000тг(50 000 * 40%). Бүл консолидация барысында табыстар 
   мен шығыстарынан алынып тасталынады.

Бірлекен қызмет туралы консолидациялы қаржылық есеп құру үшін ең алдымен    консолидацияланған    табыстар    мен    шығыстарды    есепке

22

 

жатқызамыз. Неге десек,оның көрсеткіштері бухгалтерлік балансты қүруға қолданылады.

Кесте 2 
Есептеулер (мың теңге):

(1) табыс	4 000 - 40% х 650 (ішкі топтар  арасында сатудан түскен табысты  жою) + 40% х 2 380	4 692
(2) жүзеге асырудың өзіндік бағасы	2 800 - 40% х 650 (ішкі топтар  ішінде сатудан түскен табысты  жою) + 40% х 0,2/1,2 х 600 («С» үйымының  қорындағы ішкі топ ішінде  сатудан түскен жүзеге асырылмаған табысты жою, себебі «С» үйымы тауарды қайта сатпады) + 40% х 1600	3 220
(3) өзге операциялық габыс	300 - 20 ( «А» ұйымындағы  экімшілік басқару бойынша шығыстарды  жою) + 40% х 100	320
(4) операциялық шығыстар	200 + 40% х 180 - 20 ( «С» үйымындағы экімшілік басқару бойынша шығыстарды жою)	252
(5) 30% табыс салығы бойыша шығыстар	390 - 30% х 40 (жүзеге асырудың  өзіндік бағасының артуымен байланысты  ішкі топ арасында сатудан  жүзеге асырылмауға табыс бойынша  салықтық эсер (40 = 40% х 0,2/1,2 хбОО) + 40%х210	462
(6) ақша қаражаты	5 000 + 40% х 2 000	5 800
(7) қорлар	2 000 - 40% х 0,2/1,2 х 600 ( «С» ұйымының қорындағы ішкі топ ішінде сатудан түскен жүзеге асырылмаған табысты жою, себебі «С» үйымы тауарды қайта сатпады) + 40% х 3 000	3 160
(8) кейінге қалдырылған салық	30% х 40 (жүзеге асырудың  өзіндік бағасының артуымен байланысты ішкі топ арасында сатудан жүзеге асырылмаған табыс бойынша салықтық әсер (40 = 40% х 0,2/1,2 х 600))	12
(9) қозғалмайтын мүлік	2500 + 40% х 4 000	4 100
(10) кредиторлық қарыз	6000 - 500 (ескерту   (13)) + 40% х 4 000	7 100
Үлестірілмеген габыс: (11) өткен кезеңдегі (12)ағымды кезеңдегі	2 090 + 40% х 2 010 габыстар мен шығыстар жөнінде есеп	2 894 1 078

(13) «Ас-Екен» үйымында  консолидацияланған қаржылық есептілікті  қалыптастыруда «Кератек» бірлескен  үйым қарыздарының сомасына дебиторлық  қарыз бен несиелік қарыздың өзара есебін жүргізуге құқығы бар.

23

 

Ескерту,

Үлестік Қатысу Әдісі

Үлестік қатысу эдісі  ХҚЕС (ІА8) 31 «Бірлескен қызметке қатысу жөнінде қаржылық есептілікке» ХҚЕС (ІА8)сэйкес бірлесе-бақыланатын үйымда есептеудің үсынымды эдісі болып  табылмайды, сонымен қоса ол есептеудің мүмкін болатын альтернативтік эдісі ретінде рүқсат берілген.

Үлестік қатысу эдісі 28 «Қауымдасқан ұйымдарға салынған инвестициялар» ХҚЕС (ІА8) толық сипатталған.Олар эсіресе 13-17 тарау араларында көрсетілген.Оларға қысқаша тоқталып кетсен,бү_л үлестік қатысу бойынша есепке алу эдісі пайдаланылған кезде инвестор қауымдасқан ұйымның ең соңғы қаржы есептілігін пайдаланады. Инвестор мен қауымдасқан үйымның есептік күндерінде айырмашылық болғанда, мү_ны жүзеге асыру іс жүзінде мүмкін болмаған жағдайлардан басқа кезде, соңғысы инвестор үшін арнайы түрде инвестордың есептік күнгі есептілігін құрайды.

Қауымдасқан үйымның  үлестік қатысу бойынша есепке алу  әдісі қолданылған кезде пайдаланылған  қаржы есептілігі инвестордың есептік  күнінен басқа есептік күні жасалған болса, осы күн мен инвестордың қаржы есептілігі жасалған күннің арасындағы кезеңде болған елеулі операциялар мен оқиғалардың ықпалын есепке алу үшін түзетулер жасау қажет. Кез келген жағдайда қауымдасқан үйым мен инвестордың есепті күндері арасында үш айдан аспауға тиіс. Есепті кезеңдердің үзақтығы мен есепті күндер арасындағы кез келген айырма кезеңнен кезеңге бірдей болуға тиіс.

Аталған эдістің  мэні мынада, инвестордың нақтылы  шығыстары бойынша есептеуге қабылданған инвестициялар эрбір есептік кезең аяқталғаннан соң инсвестицияның объектісі болып табылатын ұйымның таза активтеріне инвестордың үлесін өзгертуге қатысты түзетілетіндігінен көрініс табады. Инвестор инвестиция объектісі ретіндегі таза активтердегі өз үлесіне инвестицияның баланстық бағасына қайта баға береді, жэне сэйкесінше есептік жылдың қаржылық нэтижесін өзгертеді. Инвестиция объектісінен алған табыс сомасына инвестор инвстициялардың қайта бағаланған баланстық бағасын кемітеді.

Үлестік қатысу эдісін қолдану  бірлесе бақыланатын қызметте немесе нақты эсер тигізуде бірлескен бақылау мүмкіндігін жоғалту сэтінен тоқтатылады.

Сонымен қоса пропорционалдық  консолидация әдісі қатысушының  бірлескен қызметтен түсетін  болашақтағы экономикалық табыстарының үлесін бақылау дәрежесін дэл көрсете алады.

Пропорционалдық консолидация эдісі, не үлестік қатысу эдісі қолданылмайтын жағдайлар да кездеседі. Мысалы, бірлесе  бақыланатын үйымдағы үлес тек болашақта  қайта сату мақсатында ғана сатылынып  алынады. Басқа жағдай- бірлесе бақыланатын үйымға қатысуға қатысты

24

 

ұйым қатысушысына қаражатты беру мүмкіндігін нашарлататын ұзақмерзімді шектеулер болғанда. Бірінші жэне екінші жағдайларда қатысушы өз үлесін 39 «Қаржылық құралдарды тану жэне бағалау» ХҚЕС (ІА8)сэйкес салым ретінде көрсетуі тиіс. Егер де бірлесе бақыланатын үйым қатысушыға қарағанда туынды болған жағдайда, онда осы уақыттан бастап қатысушы 27 «Шоғырландырылған жэне жеке қаржы есептілігі» ХҚЕС (ІА8) сэйкес өзінің қатысуын көрсетеді.

Мысал 2

«Амур» компаниясы мен  «Белла» компаниясы 2006 жылы 1 қаңтарда «Амур жэне К» компаниясын қүрады. Екі компания 50%-дан капитал салды жэне соған сэйкес кірістер мен шығындар (залалдар) 50-де 50-ге бөлінеді.

2006жылғы 31 желтоқсанға  жағдай бойынша қаржылық есеп  төменде беріліп отыр (мың тг).

Кесте 3

Бухгалтерлік  баланс	«Амур» компаниясы	«Белла» компаниясы
Ағымдағы  активтер	20 000	1 500
Бірлесіп  бақыланатын компанияға инвестициялар	3 000
Негізгі құралдар	40 000	15 000
Жинақталған амортизация	(15 000)	(1 000)
Өзге активтер	4 000	3 000
Активтің барлығы	52 000	18 500
Ағымдағы  міндеттемелер	7 000	4 000
¥зақ мерзіміді міндеттемелер	10 000	8 000
Акционерлік капитал	20 000	6 000
Өткен жылдардың  бөлінбеген кірісі	6 000
Жыл ішіндегі таза кіріс (табыс)	9 000	500
Пассивтің барлығы	52 000	18 500
		Кесте 4
Кірістер  мен шығыстар туралы есеп	«Амур» компаниясы	«Белла» компаниясы
Тауарларды өткізуден  алған кіріс	35 000	5 000
Өткізілген тауарлардың  өзіндік қү_ны	20 000	2 500
Кезең шығыстары	6 000	2 000
	26 000	4 500
Таза кіріс (табыс)	9 000	500

25

Қосымша ақпарат (мың теңгемен):

1) 2006 жыл ішінде «Амур және К» компаниясы «Амур» компаниясынан 
тауарлар сатып алды - 1 000 000;

«Амур жэне К» компаниясының  тауарларын өткізуден алған «Амур» компаниясының жиын табысы - 300 000;

2. 2006 жылдың    31 желтоқсанда «Амур және К» компаниясының 
   тауарлық материалдық қорлары 40%-ын, «Амур» компаниясының 
   сатып алған тауарлар қүрады;
3. «Амур»  компаниясы  «Амур  және  К»  компаниясына қүйылатын 
   (салатын) инвестициялар есебі үшін құн әдісін пайдаланады;

4) Табыс салығының ставкасы - 30%. 
Талап етіледі: