Сот төрелігін жүзеге асырушы тұлғалар мен іске қатысушы тұлғалар

Осылайша, демократизм принципінің идеясы сот билігінің дербестігі мен тәуелсіздігін қамтамасыз етуді көздеп, судьяның (соттың) тәуелсіздігі принципінің мақсатын белгілейді.

Яғни, демократиялық зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекеттің ең қымбат қазынасы- адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары екендігі анық.

Ендеше, мемлекеттің ең қымбат қазынасының құқықтары мен бостандықтарын, заңды мүдделерін қорғау, олардың бұзылуы мәселелеріне байланысты қалпына келтіру, кінәлі адамдарға мемлекеттік мәжбұрлеу шараларын қолдану сот билігінің мақсаты етіп қойылады. Бұл мақсаттарды заң сот істерін қарап шешетін сот билігін нақты жүргізуші судьяға жүктейді. Қорыта келгенде, тақырыбымыздың атауын белгілегенде судьяның (соттың) тәуелсіздігі өуелі демократияның жетістігі екендігін, мұнымен қоймай, демократияның сапалы жақтарының сот әділдігінің мәселелеріне даруын, одан қалса, сот билігі принциптеріне де сіңуін негіз етіп алдық.

Схемалық түрде бұл мәселе келесідей көрініс табады:

Судьяның тәуелсіздігі принципі

Азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғау, бұзылған кұкықты қалпына келтіру, оган кінәлілерге мемлекеттік мәжбұрлеу шараларын қолдану мақсаттары

Сот әділдігі саласындағы заңдылық дегеніміз соттың өз қызметінің принципі ғана емес, сонымен қатар нақты істерді соттың қарауының мақсаты да болып табылады, өйткені, сот бұзылған заңдылық пен құқық тәртібін рұқсат етілетін барлық амал-тәсілдермен қалпына келтіріп, сот істеріне қатысушылардың тәртібі заңға сәйкес болуын қамтамасыз етуге тиіс.

Республикадағы соттардың қызметі заңдылық принципінің талаптарына сай жүзеге асырылуы қажет.

Заңдылық принципі, жалпықұқықтық, әмбебап ереже ретінде Конституция мен оған сәйкес заңдардың, өзге де нормативтік-құқықтық актілердің қатаң және міндетті түрде орындалуы мен сақталуын талап етеді. Мұндай талап заңды орындаушы тұлғалардың (мемлекеттік орган болсын, лауазымды, заңды немесе жеке тұлға болсын) күллісіне қатысты қойылады.

Сот әділдігінің заңдылығы принципінің ерекшелігі мынадай: соттардың ұйымдастырылуы мен қызметі ең алдымен Қазақстан Республикасы Конституциясының негізінде және заң шығарушы органы – Қазақстан Республикасы Парламенті кабылдаған заңдардың, яғни, тілдік негізінде жүзеге асырылады. Заңға сәйкес актілер сот саласында заңдарда көзделген шекте қолданылады. Осы арқыны сот әділдігінің заңдылығы принципі конституциялық режим мен заңның үстемдігін нығайтуға жәрдемдеседі.

Сот әділдігі саласында бұл принцип төмендегілерді сипаттайды:

1) сот әділдігін Конституция мен Конституциялық заңда керсетілген тәртіпте құрылатын және өкілеттік алатын соттар ғана жүзеге асыра алады;

2. сот әділдігін іске асыру барысында судьялар (соттар) тәуелсіз және тек қана Конституция мен заңдарға ғана бағынады;
3. соттар сот оділдігін іске асыру барысында азаматтардың құқықтары мен бостандықгарын және заңды мүдделерін, соңдай-ақ мемлекеттік органдар мен ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауға тиісті;
4. соттар Конституцияның, заңдардың, өзге де нормативтік-құқықтық актілердің және Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарының орындалуын қамтамасыз етуге міндетті;
5. сот әділдігін іске асыру барысында судья (сот) сот істерін жүргізу тәртібін бекітетін іс жүргізу туралы заңдардың талаптарын мүлтіксіз сақтауға тиіс.

Тіпті, судьяның тек Конституция мен заңдарға ғана бағынып, тәуелсіз болуы бұл екі принциптін мызғымас бірлігін, бір-бірімен етене байланысып кеткендігін паш етеді.

Заңдылық принципі соттардан іс бойынша шығарылған әрбір үкімде немесе шешімде нақты заңға (материалдық құқық нормасына) сілтеме жасалып, соттың осы іс бойынша дәл осы құқық нормасын қолданғаны неліктен екені негізделуін талап етеді.

Бұл принцип өзінің мазмұнымен-ақ соттардың іс жүргізу заңдарының процессуалдық тәртібін қылмыстық және азаматтық заңдарға сәйкес реттейтін нормаларын мұлтіксіз сақтауды талап етеді.

Заңдылық принципі сот әділдігі саласында заңмен орнықтырылатын кепілдіктер жүйесімен қамтамасыз етіледі. Мысалы, сот қаулыларын заңсыз, негізсіз деп есептеумен, оларды шағымдау құқығымен; сот қадағалауымен; материалдық және процессуалдық заңдардың нормаларын бұзу арқылы қабылданған шешімдерді міндетті түрде бұзып, күшін жоюымен, т.б.

Тәуелсіз, заңға ғана бағынышты сот (судья) өз кезегінде Конституцияның сақталуын қамтамасыз ету мақсатында, оған қайшы актілерді қолданбай, өндірісіндегі істі тоқтата түрып, ондай актіні Конституцияға сәйкес емес деп тану үшін Конституциялық Кеңеске жолдай отырып, заңдылыққа ұмтылады.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 75-бабына, Конституциялық заңының 1-бабына сәйкес, Қазақстан Республикасында сот төрелігін тек сот қана жүзеге асырады.

Ал, Конституция мен аталған Конституциялық заңда Қазақстандағы сот жүйесін Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты және жергілікті соттар құрайды. Сондай-ақ, елімізде мамандандырылған соттарды құру мәселесі қарқынын жылдамдатуда. Олардың қатарына өскери соттарды және мамандандырылған экономикалық соттарды жатқызуға болады.

Сот әділдігін тек қана соттың іске асыруы принципінің саяси-құқықтық маңызы орасан зор.

Сот билігін жүзеге асырудың негізгі нысаны сот дәлдігі болғандықтан, мемлекеттік қызметтің бұл түрі мәжілістерінде істерді (қылмыстық, азаматтық т.б.) заңмен бекітілген сот өндірісі нысандарында қарап шешуін көздейді. Осыған байланысты, Конституциялық заңның ережесіне сәйкес, ешқандай өзге органдар мен тұлғалардың судья өкілеттігін немесе сот билігі функцияларын иеленуге құқығы жоқ.

Мұнымен қоймай, сот ісін қарау тертібі мен қаралуға тиісті өтініштерді, арыздар мен шағымдарды басқа ешқандай органның, лауазымды немесе өзге де адамдардың карауына немесе бақылауға алуына болмайды деп шек қояды.

Осыған байланысты Конституциялық заңның талабы бойынша, республикада қаңдай да болмасын атаумен арнаулы және төтенше соттарды құруға рұқсат етілмейді.

Істерді сотқа дейін дайындау, яғни, анықтама мен алдын ала тергеу сот әділдігіне жатпайды.

Тұлғаны қылмысқа байланысты кінәлі немесе кінәлі емес деп тану және осының негізінде оған қатысты айыптау немесе ақтау үкімін шығару; қаралған талап арызға қатысты шешім қабындау соттың ғана құқығы.

Тек сот қана сот істеріне байданысты жаза тағайындай алады және басқа мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын қолданады.

Сот қаулынарын тек қана жоғарғы сатыңағы сот сатылары апелляциялық және қадағалау тәртіптерінде тексеріп, бұза алады немесе тиісті өзтерістер енгізу құқығын пайдаланады.

Қазақстан Республикасында 2001 ж. 11-шілдеге дейін жүргізіліп келген кассациялық саты жойылын, заңды күшіне енбеген сот қаулыларын (қылмыстық, азаматтық сот өндірісінде) апелляциялық сатыда тексеру тәртібі енгізілді.

Осыған дейін, судьяның (соттың) тәуелсіздігі жөнінде айтылғанда көбінесе бірінші сатылы сотта іс қарау мәселелеріне байланысты болды. Енді, сол бірінші сатылы соттың қабылдаған қаулыларының (әсіресе, кылмыстық істер бойынша) заңдылығы мен негізділігін жоғарғы сот сатылары (апелляциялық, қадағалау) тексеру кезіндегі судьяның (соттың) тәуелсіздігі мәселесіне көзқарасымызды білдірсек, ең әуелі бұл сот сатыларындағы судьяның қызметін сот әділдігі деп түсінуіміз керектігін білдірген болар едік. Әсіресе, апелляциялық сатыда, себебі мұнда іс жаңадан қаралады. Апелляциялық және қадағалау тәртібінде іс қарау сот қаулысын тексерумен ұштасатындықтан, оны іске асыратын судьяның (сот құрамының) тәуелсіз болуының, әділ шешім қабылдауынын орасан зор мәні бар.

Заңды күшіне енген сот қаулылары ел аумағында атқарынуға міндетті. Мұндай жүк сот үкімдері мен шешімдерін атқаруға міндетті органдар мен тұлғаларға (заңды, лауазымды, жеке) тапсырылады. Оларды қасақана орындамау мен атқаруға қарсы тұру үшін қылмыстық жауаптылық белгіленген (ҚК-нің 362-бабы).

Демек, сот әділдігін тек қана тәуелсіз судья (сот) жүзеге асыра алады деп ара қатынасы қарастырылып отырған принциптерді тығыз байланыстыруымызға болады.

Қорыта келгенде, Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысында мемлекеттік билікті (өз өкілеттіктері шеңберінде) соттардың да іске асыруын орнықтыру, олардың мұндай мағынасын көрсетіп қоюмен байланысты ғана емес, сонымен қатар биліктердің қызмет етуін тәжірибе жүзінде тежемелік жене тепеңдік принципіне негіздеп ұйымдастыруды қарастыру болып табылады.

Мұның өзі сот әділдігін (билігін) тек соттың жүзеге асыру принципі арқылы, сот билігін мемлекеттік механизмде заң шығарушы және атқарушы биліктермең қатар дербес, әсер ете алатын күші бар билік тармағы ретінде орнықтырады.

Сот корпусын құрудың негіздері Қазақстан Республикасы Конституциясының 82-бабында көрсетілген. Дәл сол күйінде ол негіздер Конституциялық заңның нормаларына көшкен. Судьялар сот билігін жүргізеді. Сондықтан, судья лауазымына сайланушы және тағайындалушы адамдарға заң ерекше талаптарын орнатады.

Аудандық соттың судьясы болып: жиырма бес жасқа толған, жоғары заң білімі бар. еңбек жолы мінсіз және заң мамандығы бойынша кемінде екі жыл жұмыс стажы бар, біліктілік емтиханын тапсырған, сотта тағылымдамадан ойдағыдай өткен және соттың жалпы отырысының ой-пікірін алған Қазақстан Республикасының азаматы тағайындалуы мүмкін.

Судьялыққа кандидаттың тағылымдамадан өтуінің негізгі міндеті аудандық және оған теңестірілген сотта жұмыстың ерекшелігін зерделеу, судья лауазымындағы жұмысы үшін қажетті практикалық және ұйымдастырушылық дағдыларды игеру болып болып табылады.

Сот билігінің беделін арттыру және судьялардын тәуелсіздігін жетілдеру мақсатында Конституциялық заң судьялыққа кандидатқа қойылатын негізгі талаптардын қатарына кандидаттың тағынымдамадан өтуін қосты.

Осы мәселеге байланысты 2001 ж. 26-мауысым күні Республика Президентінің 643 Жарлығымен бекітілген "Судьялыққа кандидаттың тағылымдамадан өтуі туралы Ережесі" қабылданды.

Бұл Ережеге лайық тағылымдама аудандық сотта ұйымдастырылады.

Тағылымдамадан өтуге:

1. жиырма бес жасқа толған;
2. жоғары заң білімі бар, еңбек жолы мінсіз және заң амандығы бойынша кемінде екі жыл жұмыс стажы бар;

3) біліктілік емтиханын тапсырған Қазақстан республикасының азаматтары жібереледі.

Тағылымдаманың мерзімін машықтанушы—кандитаттың жұмыс стажы мен тәжірибесіне, заң мамандығы бойынша атқарып отырған қызметіне және судья қызметіне орналасу үшін оның кәсіби даярлығының деңгейін айқындайтын негіздердегі басқа да мәліметтерге сәйкес үш айдан бір жылға дейінгі аралықта аудандық соттың төрағасы белгілейді.

Тұлғаға тағылымдамадан өтуге рұқсат беруден бас тарту дәлелді болуға тиіс.

Өтініш иесіне сол уақытта машыктанушы-кандидаттар санының көбейіп кету себебіне байланысты тағылымдамадан өтуіне бас тартуға болмайды.

Тағылымдамадан өту машықтанушы-кандидаттың Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Төрағасы бекіткен судьялыққа кандидаттың тағылымдамасының типтік бағдарламаларына енгізілген арнайы іс — шараларды орындауын, сондай-ақ іс жүргізуді ұйымдастыруға, статистикалық есептерді, анықтамаларды, талдауларды жасауға және сот практикасын қорытуға байланысты мәселелерді шешуді қамтиды.

Машықтанушы-кандидат аудандық сотқа келгенен кейін, соттың төрағасы судьялардың арасынан тағылымдаманың жетекшісін тағайындайды.

Тағылымдаманың қорытындысы бойынша машықтанушы-кандидат жан-жақты есеп дайындайды, оиы аудандық соттың төрағасы жалпы отырыстың қарауына енгізеді.

Облыстық соттың жалпы отырысы судья қызметіне кандидаттардың тығылыщщмасының нәтижелерін қарайды және Әділет біліктік алқасына тиісті қорытынды ұсынады.

Жоғарыңа аталған талаптарға сай келетін, заң мамандығы бойынша кемінде бес жыл жұмыс стажы бар, соның ішінде, әдетте, кемінде екі жыл судья болған азамат жоғары тұрған соттың судьясы бола алады.

Сонымен, заң судьялыққа кандидатқа азаматтық, жас мөлшері, білімділік, кәсіби тәжірибелік және моральдық цензаларды белгілейді. Мұның себебі судьяның қызметінің аса жауаптылығымен қатар, бұл лауазымға ие болушының кіршіксіз тазалығы мен мінсіз абыройлылығын да қатаң талап етуінде.

Конституциялық заң бойынша аудандық сот судьялығына үміткерлерді іріктеуді Әділет біліктілік алқасы конкурстық негізде жүзеге асырады, облыстық соттың судьялары лауазымына кандндатуралар Жоғары Сот Кеңесінде іректеуден өтеді.

Заң судьяларға, әсіресе, олардың қызметінід моральдық этикалық жағына қатаң талап қойып отыр. Сот ісін жүргізуді жетілдіруде судьялардың жеке басы, судьялар корпусында оның беделін көтеруге ықпал ететін қуатты тетіктерді қалыптастыру маңызды іс.

Қазақстан Республикасының сот корпусы екі тәсілмен-сайлау және тағайындау ретімен қалыптастырылады.

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының судьяларын Қазақстан Республикасы Президентінің Жоғары Сот Кеңесінің кепілдемесіне негізделген ұсынысы бойынша Сенат сайлайды.

Облыстық сот судьясын Жоғарғы Сот Кеңесінін кепілдемесі бойынша Қазақстан Республикасының зиденті тағайындайды.

Аүдандық соттың судьясын Әділет Министрінің әділет біліктілік алқасының кепілдемесіне негізделген ұсынуы бойынша Қазақстан Республикасының Президенгі тағайындайды.