Сот төрелігін жүзеге асырушы тұлғалар мен іске қатысушы тұлғалар

Жоғарғы Соттың төрағасы мен осы соттың алқаласынын, терағаларын Қазақстан Республикасы Президентінің ұсынуы бойынша тиісті қызметтерге бес жыл мерзімге Сенат сайлайды.

Облыстық соттардың төрағалары мен алқаларының төрағаларын Жоғарғы Сот кеңесінің кепілдемесі бойынша Қазақстан Республикасының Президенті бес жыл мерзімге тағайындайды.

Аудандық соттардың төрағаларын Әділет біліктілік алқасының кепілдемесіне негізделген Әділет Министрінің ұсынуы бойынша Қазақстан Республикасының Президенті бес жыл мерзімге тағайындайды.

Жоғарғы Соттың төрағасы мен алқаларының төрағалары, облыстық соттың төрағасы мен алқаларының төрағалары, аудандық соттың төрағасы өкілеттік мерзімдері аяқталтаннан кейін, егер олар бұрынғы қызметтеріне немесе басқа соттағы осындай қызметке тиісінше қайтадан сайланбаған немесе тағайындалмаған болса, тиісті соттың судьясы өкілеттігін жүзеге асыруды жалғастырады.

Судья лауазымына сайланған немесе тағайындалған биліктің өкшдеріне заң белгілі бір талаптарды қойып, олардың бұлжытпай сақталып отыруын қадағалайды. Ондай талаптар туралы мәселелер өткен бөлімде толығырақ қарастырылған болатын.

Судьялар өздерінің кәсіби мүдделерін қорғау үшін Коғамдық бірлестіктерін құруға құқылы.

Бұл мәселе Конституциялық заңның 37-бабында қарастырылған. Яғни, судьялар қауымдастығының ортақ мүдделерін іске асыру мен қорғау мақсатындалардың қоғамдық бірлестіктер құруға құқығы бар.

Судьялық бірлестіктер қажет болған жағдайларда заңдарда белгіленген тәртіппен, ез мүшелерінің мүддалерін білдіреді, қорғайды және сот төрелігінің іске асырылуына ықпал етуге құқылы емес, сондай-ақ саяси мақсаттарды көздемеуге тиіс.

Судьялардың мұндай қоғамдастығы ретінде, олардың 1996 жылы 19 желтоқсанда болып өткең тұңғыш съезінде құрылған Қазақстан Республикасы Судьяларының Одағын айтуға болады.

Республика судьяларының бұл қоғамдастығының негізгі мақсаттары оның Жарғысында көрсетілген болатын. Олардың ішінде негізгілерін іріктеп атайтын болсақ:

• маңызды мемлекеттік-құқықтық проблемаларды шешуде судьялар қауыңдастығының позициясын белгілеу;
• соттардың жұмыстары мен судьялардың мәртебесі мәселелерінің актуальды проблемшіарын қарастыру;
• соттардың қызметі мен құқық қолдану практикасына арналған заңдар мен нормативтік актілердін жобаларына қоғамдық сараптауды өткізу, т.б. кіреді.

Судьялар қауымдастығының ең жоғарғы органы съезі болады. Жергілікті органдары ретінде судьялардын конференцияларын атауға болады.

Сонымен, судьяның тәуелсіздігін бірден-бір колдаушы, қуаттаушы принцип олардың сайлануы мен тағайындалуы принципі болып отыр. Өкілеттік алу жолының беделі, яғни, Жоғарғы Соттың судьяларын Парламент Сенаты сайлау жолымен, жергілікті соттар судьяларын Ел басшысының тағайындауы ретімен сипатталады. Жергілікті соттардың судьяларының өкілеттік алу жолы қатысты пікір-көзқарасымызды бұған дейін айтып өткен болатынбыз. Дегенмен, заңмен қалыптастырылған тәртіп төңірегіндегі әңгімені жетілдіре келе, өз кезегінде судьялардың беделді тұрғыда өкілеттік шығу, бұл принциптердің баштанысын нығайта түседі. Мұндай тұрғыда берілген өкілеттікті басқа ешқандай орган, лауазымды тұлға тоқтата алмайды, судьяны қызметінен босата алмайды. Яғни, кім берсе (өкілеттікті) сол ғана доғара алады деген сөз. Заңдағы ретте, Ел басшысының тағайындауымен және Парламент Сенатының сайлауымен өкілеттік алған судьяның тәуелсіздігін камтамасыз ететін кепілдіктерді алдымыздағы тарауда қарастырамыз.

Конституцияның 79-бабы мен Конституциялық заңның 24-бабына сәйкес, республика соттары тұрақты судьялардан тұрады. 1995 жылы алғаш рет, Қазақстан заңында кеңес құқығының дестүрлі тұрғыда судьяларды белгілі мерзімге сайлау принципінен ауытқу процесі жүргізіліп, судьялардың ауыстырылмайтындығы, яғни, олардың өкілеттіктерін ешқандай мерзіммен шектемеу принципі енгізілген болатын.

Мұнымен қатар, заң соттардың төрағалары мен алқа төрағаларына қызмет мерзімін 5 жынға шектейді. Алайда, осы мерзім аяқталған соң, олар мүдде өкілеттігін тоқтатады деген сөз емес. Егер, олар бұрынғы қызметтеріне немесе басқа соттағы осындай Қызметке тиісінше, қайтадан сайланбаған немесе тағайыңдалмаған болса, тиісті соттың судьясы өкілеттігін жүзеге асыруды жалғастырады.

Судьялардың ауыстырылмайтындығы прииципіне сәйкес, олар заңмен белгіленген тертіпте өкілеттіктеріне оолған соң, сол заң белгілеген негіздер мен тәртіптерсіз судьяны ешкім де қызметтен босата және ауыстары алмайды. Өкілеттіктерін тоқтата тұру мәселесі заңның шеңберінде (негіздері мен тәртіптерін ескерщ) істелінуі керек.

Мунымен қатар,заңмен судьяны қызметінең босату және оның өкілеттігін тоқтату мәселелері қарастырылған, ол келесідегі негіздерге байланысты:

1. орнынан түскеңде немесе ез тілегі бойынша судья қызметінен босағанда;
2. медициналық қорытындыға сәйкес кәсіптік міндеттерін одан әрі атқаруға кедергі болатын денсаулық жағдайы бойынша;
3. судьяны іс-әрекетке қабілетсіз немесе іс-әрекетке қабілеті шектеулі деп тану не оған медициналық сипаттағы мәжбұрлеу шараларын қолдану туралы сот шешімі заіщы күшіне енгенде;
4. осы судьяға айыптау үкімі заңды күшіне енгенде;
5. Қазақстан Республикасының азаматтығынан айырылғанда;
6. судья қайтыс болған немесе соттың оны қайтыс болды деп жариялау туралы шешімі заңды күшіне енген жағдайда;
7. судья басқа лауазымға тағайындалған, сайланған және ол басқа жұмысқа ауысқан жағдайда;
8. соттың таратылуын немесе өкілеттік мерзімінің өтуіне байланысты, егер судья басқа соттағы бос қызмет орнына орналасуға келісімен бермесе, тоқтатылады.

Судьяны қызметінен босату және өкілеттігін тоқтатудың басқа да негіздері мен тәртібі Конституциялық заңның 34-бабында қарастырылған.

Бүдан тыс, судья қызметінен, орнынан түсуі арқылы да кете алады. Мұндай жағдайда орнынан түскен судьяның:

1) судьялар қауымдастығында болуы және жеке ына тиіспеушілік кепілдіктері сақталады;

2) судья ретіндегі жұмыс стажы он бес жылдан кем болмаған жағдайда Конституциялық Заңның 51,55-баптарында көзделген жеңілдіктер сақталады;

3) екі лауазымдық айлықақысы мөлшерінде бір жолғы шығу жәрдемақысы төленеді.

Сонымен, судьяның ауыстырылмайтындығы оның тәуелсіздігінің маңызды кепілдігі.

Судьяның тәуелсіздігі мен оған ешкімнің тиіспеуі принципі органикалық тығыз байланыста болады. Бұл мәселе келесідегі жалпы ережелерден туындалады.

Біріншіден, бұл екі принциптің өзара мызғымас байланысы, судьялардың мәртебесін белгілейтін біркелкі кешенді нормативтік орнатуларды белгілеуімен. Мысалы, Конституциялық заңға сәйкес, судьяның тәуелсіздігі оған ешкімнің тиіспеуімен қамтамасыз етіледі,

Екіншіден, аталған принциптер судьяның мәртебесін сипатай қана қоймай, сот әділдігінің жүзеге асырылуын қамтамасыз етеді. Жоғарыда айтылып кеткендей, сот әділдігінің тәуелсіздігі - оны жүзеге асырудың басты шарты. Мұны нақты іске асырушы судьяны Конституция мен заңдарға башндырып, жеке тәуелсіздігіне Қол жеткізу мәселесі айқындайды.

Үшіншіден, судьяның тәуелсіздігі принципі сот билігінің дербестігі туралы жалпы конституциялық ережеден туындалады.

Судьяға ешкімнің тиіспеуі оның тәуелсіздігін қамтитың маңызды кепілдіктердің бірі бола тұра, сот әділдігін іске асыру ісіне араласуға және қандай да болып ықпал етуге мүмкіндік бермейтін қажетті шарт Қарастырынуға жатады.

Судьяны қылмыс үстінде ұсталған немесе ауыр қылмыс жасаған жағдайларды қоспағанда, тұтқынға алуға, күштеп әкелуге, оған сот тәртібімен белгіленетің әкімшілік жазалау шараларын қолдануға, Жоғарғы Сот Кеңесінің қорытындысына негізделген Қазақстан Республикасы Президентінің келісімінсіз, ал Конституцияның 55-бабының 3- тармақшасында белгілентен жағдайда, Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының келісімінсіз оны қылмыстық жауапқа тартуға болмайды.

Басқаша, бұл принципті судьяның иммунитеті деп те атайды.

Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 340-бабы судьяға, сол сияқты, оның туыстарына істің немесе материалдардың сотта қаралуына, соттың шешіміне немесе өзге де сот актілеріне байланысты судьянын қызметіне кедергі жасау не істеген қызметі үшін кек алу мақсатында жасалған олардың өміріне қол сүқкандығы үшін; осы кодекетің 341-бабы істің немесе материандардың сотта қаралуына байланысты судьяға, сол сияқты оның туыстарына қатысты өлтіремін деп, денсаулыққа зиян келтірумен, мүлкін бұлдірумен немесе жоюмен қорқытқандығы үшін қылмыстық жауаптылықты бекітеді.

Ал, ҚІЖК-нің 98-бабы судьяның қауіпсіздігін қамтамасыз ету шараларын қарастырып, оның өзінің және жақын туыстарының мемлекеттің қорғауында болатындығын белгілейді.

Судьялардың қауіпсіздііін толыққанды қамтамасыз ету бағытында қолданылып жатқан шаралардың қатарына біз сот приставтарын енгізуді қарасғырған 1997 ж. 7-шілдегі Республика Заңын жатқызған болар едік. АталмыШ заңның 2-бабында көзделген сот приставтарының мақсаттарының бірі — сот ғимараттарын күзетуді қамтамассъіз судьяларды жене басқа процеске қатынасушыларды түзетілту корғау болып табылады. Сот приставтары кызметінің мақсатына, сондай-ақ, сот мәжілісінің залында коғамдық тәртіші сақтау, бас еркінен айырумен байланысты емес жазалардын атқарылуын бақылау, соттың процессуалдық амалдарды орындауына жәрдемдесу, сот орындаушыларының соттың атқару құжаттарын мөжбұрлеп орындатуына жәрдемдесу мәселелері кіреді. Ал сот приставының заңды талаптары заңды және жеке тұлғалардың орындауы үшін міндетті, өйткені ол мемлекетің өкілі деп есептелді.

Қазақстан Республикасының "Қылмыстық процесске қатысушы тұлғаларды мемлекеттік қорғау туралы" 2000 ж. 5-шілдедегі Заңының 3-бабына сәйкес, мұндай тұлғалардың ішінде (18-аталған) бірінші болып судьялар көрсетілген /96/. Осы заң қорғалуға жататын тұлғалардың жанұя мүшелелері мен жақын туыстарын да өзінің қорғауына алады.

Ешкімнің тиіспеуі принципі барлық соттардың -судьяларына қатысты деп есептеледі және судьяның иммунитеті сот әділдігін іске асыру мезгілінде ғана күшінде болып қоймай, оны қызметінен тыс уақытында да корғай алады. Бірақ, мұның өзі судья әдебіне қайшы келетін теріс қылық жасаса, ол жауапкершіліксіз қалады дегенді білдірмейді (тәртіптік, қылмыстық жауаптылық жөнінде айтылады). Заңмен оны жауапкершілікке тартудың ерекше процедурасы қарастырылған. Мысалы, Қазақстан Республикасының ҚІЖК-нің 498- бабына сәйкес, судьяға қатысты қылмыстық істі Қазақстан Республикасының Бас прокуроры ғана қозғай алады. Судьяны Қылмыстық жауаптылыққа тарту, оны күштеп әкелу, алу үшін Бас прокурор ҚР-ның Президентіне, Парламенті Сенатына келісімдерін беру үшін ұсынысын енгізеді. Олардың келісімі алынған соң іс өндірісі жалғастырылады. Судьяға қатысты қылмыстық іс бойынша алдын ала тергеу жүргізу міндетті. Егер де Президент немесе Парламент Сенаты судьяны қылмыстық жауаптылыққа тартуға келісімдерін бермесе қылмыстық іс қысқартылуға жатады.

Сот билігінің (әділдігінің) келесі бір принципі сот істерін кәсіптік негізде қарау болып табылады. Бұл принциптің де судьяның тәуелсіздігі принципімен ара қатынасы тығыз.

Қазақстан Республикасының Конституциясы 79-бабының 1-бөлігі, Конституциялық заңның 7,11, 18-баптары құрамында тек тұрақты судьялар бар соттарды құруды қарастырады. Мұның өзі Конституцияның 82-бабының 1-3 бөліктеріне сәйкес, республиканың сот корпусын сайлау немесе тағайындау жолымен қалыптастыру, Конституцияның 79-бабының 3-бөлігінде керсетілген талаптарға сәйкес келетін азаматтарды іріктеуді қарастырады.

Еліміздегі болып жатқан сот-құқықтық реформаның талабына сәйкес, 1995 жылы Президенттің Конституциялық заң күші бар "Соттар және судьялардын мәртебесі туралы" Жарлығымен сот істерін алқалы құрамда, яғни, халық уәкілдерін - заседательдерін қатыстыру арқылы қарау туралы мызғымас ереже реформалаудан өткізілді. Халық заседательдері институты жойылды. Сот істерін қарауды тек кәсібй судьялар іске асыратын болды. Осымен қатар, сот әділдігін одан әрі демократияландыруға арналған елеулі қадамдардың бірі "Қазақстан Республикасының -Конституциясына өзтерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 1998 жылғы 7 қазаңда қабылданған Заңына сәйкес, кылмыстық сот ісін алқа (присяж) заседательдері тысуымен жүзеге асыру қарастырынады. Бұл норма Конституциялық заңының 1-бабында да баянды етілді.

Сонымен, сот әділдігін кәсіби судьялар және заңда көзделген жағдайларда, кәсіби емес - алқа заседательдерінің қатысуымен жүзеге асырылатыны заңмен бекітілді.

Кезінде, Қазақстан Республикасының ҚІЖК-нің жобасы қызу талқыланып жатқанда, осы мәселеге байланысты доцент Е.Ерешев өз пікірін: "Сот әділдігін жүзеге асыру барысына, әсіресе, бірінші сатылы соттарда алқалы құрамда халық заседателндерінің қатысуын жою дұрыс емес, өйткені соттарда халық заседательдерін ұстау экономикалық тұрғыдан қаржы мәселесіне байланысты деп үнемдеу саясатын жүргізу тарихтан әйгілі арзаң сот халық үшін қымбатқа түсетшдігі дәлелімен ескерілгені жөн. Керісінше, халық заседателі кәсіби заңгер болмағандықтан сот ісін қарауға қажеті шамалы деудің орнына оларды құқықтық оқыту мәселесін жетілдерген дұрыс," дегі көрсеткен болатын.

Ал, алқа (присяж) заседательдеріне қатысты әлі олардың сот істеріне қатысуына негіздері мен тәртібін орнықтырушы нормалар өңделіп шығарылмағандығына байланысты олар туралы нақты сөз қозғауды ерте көріп отырмыз.

Бірінші сатылы соттарда істерді қарау, судьяның жеке-дара қарауымен жүзеге асырылады. Тек әлім жазасы қолданылуы мүмкіндігі қарастырылған қылмысты істерді құрамында 3 судья бар алқалы түрде қарайды.

Қылмыстық істер апелляциялық тәртіпте судьяның жеке өзі қарауымен де алқалы құрамда да іске асырылады.

Істерді апелляциялық және қадағалау тәртіптерін сондай-ақ сот аулыларын жаңадан ашылған мән-жайларға байланысты алқалы түрде, құрамында 3 судьядан кем болмай қарайды.

Облыстық сот пен Жоғарғы соттың қадағалау алқалары құзыреттіктеріне берілген істерді құрамының жартысынан көбі болған жағдайда қарайды.

Қорыта келгенде, істерді кәсіптік негізде қарау принципінің маңызы кәсіби сот билігін қалыптастыру үшін істелуде. Мұнымен қоса, Конституциялық заң Қазақстан Республикасында мамандандырылған (әскери, экономикалық, әкімшілік, көмелетке толмағандардың істері жөніндегі және басқа) соттарды құру мүмкіндігін қарастырады. Яғни, сот істерін кәсіби судьялар қарап қана қоймай, олардың істерді белгілі түрлері мен топтарына (санаттарына) байланысты маманданған тұрғыда қарауы, бұл істер бойынша іске асырылуға тиісті сот әділдігінің сапасын, мақсатын елеулі жақсартатыны сөзсіз. Елімізде мамандандырылған соттардан әскери соттар қызмет етуде, 2001 жылдан бастап экономикалық соттарды баламалау (Астана, Алматы, Қарағанды қалаларында) басталды.