Сот төрелігін жүзеге асырушы тұлғалар мен іске қатысушы тұлғалар

Бұл түрлі сатыңағы соттардың жұмысын женілдетуі тиіс. Осы шаралар өз уақытында қолданылып отыр. Өйткені, әкімшілік құқық бұзушылық жөніндегі жаңа кодекетің қабылдануымен жалпы соттарда жана істердегі көрініс табуда. Осындай сот өндірісін жүргізудеп жетшдірілген аса маңызды істің бірі сотқа өте ауыр қылмыстық істер бойынша сот присяжнилерінің енгізілуі деп білуге болады. Оларды енгізуге байланысты өз пікірімізді білдірсек, баламатау (эксперименттеу) әдісін пайдаланған жөн дер едік.

Қазақстан Республикасының Конституциясының еліміздегі сот әділдігін азаматтардың шыққан тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, мен ұлтына, жынысына, біліміне, тіліне, дінге көзқарасына, сеніміне, кәсібінің түрі мен сипатына, тұрғылықты жері мен басқа да мән-жайларына қарамастан, олардың заң мен сот алдында теңдігі негізінде жүзеге асыру принципі көрінісін тапқан.

Баршаның заң мен сот алдындағы тендігі республика заңдарының барлық азаматтарына біркелкі қолданылуын және азаматтардың тарапынан бұлжытпай сақталуы мен орындалуын білдіреді. Заңды бұзған кез келген тұлға онымен орнатылған жауаптылыққа тартылады. Баршаның сот алдындағы теңдігі сот шщына келген адамдардың барлығы процессуалдық жағдайына сәйкес тең міндеттер мен тең құқықтарға ие болатынын білдіреді (мысалы, айыпкердің қорғаушы алып қорғану құқығы, сот ісінің тілін білмейтін адамдарға тіл маманы қызметін көрсету, т.б.). Сот өндірісі барлық соттарда барлық азаматтарға қатысты процессуалдық заңдар (АІЖК, ҚІЖК) орнатқан біркелкі ережелердің негізінде және тәртібінде жүргізіледі. Мұның өзі Қазақстан Республикасында азаматтардың және халық топтарының қайсыбір әлеуметтік айырмашылықтары негізінде құрылған соттар жоқ деген сөз. Сот жүйесін ұйымдастыруда қандай болса да артықшылықтарға немесе кемсітушілікгерге жол берілмейді.

Бір сөзбен айтқанда, азаматтардың заңға бірдей ағыңдырылуы олардың шынайы теңдігін білдіруге тиіс. Алайда, баршаның заң мен сот алдындағы тендігі принципіне қайшы келетін, атап айтқанда, Қазақстан республикасы қылмыстық істер жүргізу кодексінің 292-ның 2-бөлігінде көрсетілгендей, биліктің жоғарғы, деңгейдегі жоғары лауазымды тұлғалардың ісін бірінші ретінде елдің Жоғарғы Сотының қарауы Жүиесіндегі бастапқы буындағы соттардың беделіне нұқсан келтіреді. Баршаның ісі "ешбір елеусіз, ескерусіз" бастапқы буындағы аудандық соттарда қаралса сот билігінің беделін арттырған болар еді.

Бұл мәселені Г.Ж.Сүлейменова, керісінше, қайшылық емес, осылайша аталған тұлғаларға арналған кепілдіктер, олардың тәуелсіздігі мен өз өкілеттіктерін кедергісіз атқаруларын қамтамасыз етеді дей келе, бұл кепілдіктерді заң тарапынан берілген жеңілдік ретінде түсінуге болмайды — деп көрсетеді. Алайда, мұндай кезқараспен толығымен келісуге болмайды. Оған себеп, біріншіден, иммунитет мәселесін жақсылап талдау қажет. Депутаттарга, судьяларға, Бас прокурорға, Конституциялық кеңестің Төрағасы мен мүшелеріне қатысты иммунитет оларды қылмыстық жауаптылыққа тартудың ерекшеліктерін қарастырады. Яғни, оларға байланысты қылмыстық қудалау мәселелерін ғана қамтиды. Сондай-ақ, оларды күштеп әкелуге, әкімшілік жауаптылыққа тартуға, т.б. болмайтындығын да қарастырады. Олай болса, біздің қарастырғалы отырғанымызға сәйкес, қылмыстық жауаптылыққа тиісті орғанның (Парламенттің, Президенттің, т.б.) келісімі беріліп, иммунитеті жойылған тұлға сот алдында басқа адамдар қатарында тең тұруы тиіс.

Екіншіден, жоғарыда аталған тұлғаларды басқа азаматтармен бірдей сот алдында теңестіру сот билігіяін абырой-беделін арттырған болар еді. Яғни, азаматтардың конституциялық қағидаға сәйкес сот алдындағы тендіктерінің сақталуы жергілікті соттардың, әсіресе, бастапқы буындағы аудандық соттардың беделін көтеруі сөзсіз. Мұндағы айтарлық ойға сәйкес, иммунитеті бар тұлғаның ісін деңгейі жоғары соттың соттылығына жатады деп, төменгі тұрған сотқа сенімсіздік білдіргенді (қай жағынан болмасын) байқалады. Үшіншіден шттардың (әсіресе, іс бойынша мүдделілері, мысалы, пікірлер, жәбірленуші, талапкер т.б.) сот қаулыларын нағымдау еркіне де нұқсан келтіреді. Мысалы, ісі сотта қаралып шешілген азамат, оған (іске) байланысты сот қаулысымен келспесе, жоғарғы тұрған соттарға (облыстық және Жоғарғы Сотты қоса) оны шағымдап, іздену мүмкіндігін пайдалана алады. Мысалы, азаматтың ісі Жоғарғы Соттың соттылығына жатады делік, аудандық сотта басталып қаралған істен айырмашылығы мұнда бұл азаматтың сот қаулысын шағымдау мүмкіндігі тым аз. Яғни, ол Жоғарғы Соітың үкімін осы соттың қадағалау алқасына ғана шағымдай алады деген сөз. Былайша айтқанда, лауазымдық мәртебесінің биіктігіне байланысты ісінің соттылығының "беделі" де жоғары тұрғанымен, процессуалдық тұрғыдан мүмкіндіктері шектелген болып отыр.

Қорыта келгенде, азаматтардың барлығының заң алдындағы теңдігі сақталғанымен, олардың сот алдындағы теңдігі толығымен қамтылған деуге әлі болмайды деп есептейміз.

Сондықтан, қылмыстық істер жүргізу кодексінде істердің соттылығы мәселесін қайта қарау, олардың ішінде жеке соттылығы түсінігін қайта қарастыру жа-шна неғұрлым көңіл бөлуді талап етеді. Бұл мәселеге осылайша жақындау сот жүйесіндегі бастапқы буындағы соттардың халық алдындағы беделін арттыруға қарқыңды септігін тигізген болар еді.

Азаматтардың заң мен сот алдындағы тендігі принципімен тығыз байланысты, өз алдына дербес тараптардың теңқұқылығы мен сайыскершілігі принципін Қарастыратын болсақ, Қазақстан Республикасы ҚІЖК-23-бабына сәйкес, қылмыстық сот өндірісі айыптаушы және қорғаушы тараптарының теңқұқылығы және сайыскершілігі негізінде іске асырылады.

Ең бастысы, бұл функциялардың (айыптау және қорғау) бөлінуі мен сайысу барысында сотқа қандай рөл беріледі және оның бұл принципке қандай қатысы бар екендігін атайық.

ҚІЖК-нің 23-бабының 5, 6-бөліктеріне лайық, сот қылмыстық қудалау органына жатпайды, айыптаушы немесе қорғаушы тараптардың жағында болмайды және құқықтан басқа қандай да болмасын мүддені қолдамайды. Объективтілік пен бейтараптылықты сақтай отырып, сот, тараптардың процессуалдық міндеттерін орындауы мен өздеріне берілген құқықтарын іске асыруына қажетті жағдайларды жасап отыруға тиіс.

Тараптардың теңқұқылығы заң бойынша олардың әрқайсысының өз позициясында тұруға, оны қорғауға тең мүмкіңдіктерінің барлығын білдіреді. Бір тарапқа нақты процессуалдық құқық бере отырып, заң екінші тарапқа да нақ осындай немесе соған ұқсас құқық береді және оларга тең дәрежеде міндеттер жүктейді .

Қылмыстық істі қарау кезіндегі сайыс -айыптаушының, сотталушының, қорғаушының, жөбірленушінің азаматтық талапкер мен азаматтық жауапкердің процессуалдық құқықтарының теңдігіне негізделеді. Сотта оларға істегі мүдделерін қорғауда тең мүмкіндік берілуін қамтамасыз етуге міндеггі. Қылмыстық істі қарау кезінде тараптардың ауызша сайысуы соттың істегі фактілер мен мән-жайлардың ақиқаттығын анықтауына жордемдеседі. Бір сезбен айтқанда, таразының екі басының тепе-теңдігін, тең сшшақтылығын қамтамасыз етуте тиіс. Бұл соттың ежелден келе жатқан рәмізінде де баршаға әйгілі етіп керсетілген.

Сонымен, сот тараптардың тең құқылығын, сайыстілігін нақты қамтамасыз етіп, осы теңбе-тендіктің негізінде анықтаған мәселелер арқыны әділдікті (сот әділдігін) іске асырады. Бұл үшін соттың тараптардан тәуелсіз болуы, оның шынайы бейтараптылығын, объективтілігін қалыптастырса керек .

Мемлекеттің тәуелсіздігін білдіретін басты және өзекті мәселелердің бірі-мемлекеттік тілдің тәуелсіздігінде. Яғни, мемлекеттік тілдің мәртебесіне лайық еркін және кең тарапты қолданылуында. Олай болса, сот ендірісіндегі тіл принципіне тоқталсақ, бұны осылайша және ұлттық тіл принципі деп те атайды. Одан мағынасы меп бастысы бұл принциптің мақсаты өзгермейді. 1997 жылғы 11 шілдедегі "Қазақстан Республикасындағы тіл туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 4 жене 5-баптарына сәйкес, республиканың барлық соттарында сот өндірісі мемлекеттік тілде, сондай-ақ орыс тілінде немесе басқа тілдерде жүргізіледі .

Республиканың көп ұлтты факторы ҚІЖК-де де ескерілген. Бұл заңның 30-бабына лайық, қылмыстық сот өңдірісінде мемлекеттік тіл және онымен қатар орыс немесе басқа тілдер де қолданынады.

Іс бойынша сот өндірісінің тілін қынмыстық процесті жүргізуші орган анықтайды және бұл туралы Қаулысын шығарады.

Іс жүргізіліп жатқан тілді білмейтін немесе ол тілді жетік білмейтін, сол іске қатысушы адамдарға өзінің ана тілщде немесе өздері білетін тілде арыз айтуға, жауаптар мен түсініктер беруге, тілек қоюға, шағым беруге, іс материалдарынен танысуға және сотта сөйлеуге, сондай-ақ, ҚІЖК-І бекіткен тәртіпке сәйкес тілмаштың Қызметін ақысыз пайдалануға құқылы екендіктері түсіндіріліп, қамтамасыз етіледі.

Баста айтылып кеткендей, тілдің тәуелсіздігі мемлекеттің тәуелсіздігі, мемлекеттік тілді қолданушы соттың (нақты судьяның) тәуелсіздігі бір-бірінен ажырамайтын ұғымдар болуга тиісті. Сондай-ақ, демократиялық, көпұлтты мемлекеттің саясаты, құрамындағы басқа ұлт тілдерінің де жетіліп дамуына мүмкіндіқ туғызуы, бұл принциптің мазмұнын көркейте түседі.

Сот жүргізілетін тілді біледі деп, сол тілді құр түсінетіндерді емес, еркін сөйлей алатындарды айтады. Сот құрамындағылардың немесе сот процесіне қатысушылардың біреуінің аудармашының міндетін атқаруға болмайды. Аудармашы адам істің шешімдеріне мүдделі емес, сот құрамы мен сот процесіне қатысы жоқ азамат болуға таіс.

Қаралып отырған принциптің мазмұны мынадай қағидалардан тұрады: а) сот ісін көпшілік болып табылатын ұлттың тілінде жүргізу; ә) халық көпшілігінің тілін білмейтін іске қатысушыларды іс материалдарымен аудармашы арқылы толық таныстыру және сот ісік сол жерде жүргізу; б) мүндай адамдардың барлық сот істеріне аудармашының көмегімен қатысуы; в) олардың сотта ана тілінде сөйлеу мүмкіндігін беру,

Осылайша, бұл принциптің орасан зор саяси және тәжірибелік маңызы бар. Тіл принципі сотталушынын барлық қорғану амал-тәсілдерін пайдалану мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Мұнымен қоймай, процеске қатысушыларға және сот залында отырған жүртшылыққа зор тәрбиелік ықпал жасайды.

Сот әділдігінщ мәнін жақсартатын тағы бір мәселе сот өндірісінің жариялылығы болып саналады.

Соттарда істердің ашық қаралуы сот әділдігін жүзеге асырудың сапасына да жан-жақты мүмкіндік жасайды. Сот қатысып отырған былайғы жүртшылыққа сот ісіне қатысушылардың өздеріне тәрбиелік ықпал жасап, олардың осында адал мінез-құлық көрсетуіне және дұрыс түсініктемелер мен айғақтар беруіне жәрдемдеседі.

Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 29-бабына сәйкес, қылмыстық істерді барлық соттарда, барлық сот сатыларында ашық қарайды. Әрине, жариялылыққа шек қойылатын жағдайларды да ескерген жөн. Бұл жағдайлар әрдайым қандай да болмасын құпияның (мемлекеттік, әскери қызмет, коммерциялық, т.б.) жария болуына жол бермеуімен байланысты болады.

Принципті түрде қарастырғанда, бұл екі ереженің, яғни, судьяның тәуелсіздігі мен жариялылықтың ара қатынасы мен байланысы мына мәселелермен түсіндірілуге тиісті:

1. тәуелсіз сот (судья) қана істерді жариялы тұрғыда қарастырып, халыққа сот қызметін көрсете алады. Мұның өзі соттың (судьяның) абырой-беделін көтеруге жәрдемдеседі;
2. істерді ашық қараудың нәтижесімен сот тек сот әділдігін іске асырып қоймай, тәрбиелік маңызы зор (профилактикалық та) жұмыс жүргізеді;
3. сот заңдар мен құқықтық актілерді насихаттауды жүзеге асырып, өз қызметін толықтырған болады;
4. жария қараудың өзі істің мөн-жайын баяндау, талдаумен байланысты болғандықтан, халыққа әйгілі болуымен, басқадай бұрмалаушылыққа қол сұғушылықтан көпшіліктің наразылығын тудыру мүмкіндігімен қорғап, соттың тәуелсіздігін қамтамасыз етеді.

Тұлғаның құқығы мен бостандығын және заңды мүддесін қамтамасыз етудің маңызды кепілдігі, бұл сот арқылы қорғану құқығы.

Азаматтар өздерінің құқықтары мен бостандық. тарын және заңды мүдделерін сот арқылы қорғауы сотқа арыздарын, шағымдарын берулері арқылы іске асырылады. Онда азаматтар мемлекеттік органдардың ұйымдардың, заңды және өзге де тұлғалардың құқыққа қарсы әрекеттері мен шешімдерінің кез келгенін шағымдай алады. Аталған тұлғадардың азаматтардың құқықта-ры мен бостандықтарын, сондай-ақ заңды мүдделерін кемсіткен немесе шектеген әрекеттері мен шешімдеріңің бәрі соттың бақынауында болады деген сөз.

Барлық азаматтардың өзінің бұзылған немесе дауласып отырған қуқығына байланысты сотқа баруға тең мүмкіндіктері бар. Ол азамат өзі немесе өзінің өкілі арқылы сотқа жүгінуіне болады.

Азаматтың сотқа қорғану үшін жүгінуі, соттың шағымды, арызды қарауға байланысты қызметін бастауға міндеттейді.

Бұл принцип бойынша азаматтың, сот актілерінде шағымдауға (апелляциялық және қадағалау тәртіптерінде) ерікті екендігі білдіріледі.

Ендеше, азаматтар бұзылған құқығы мен бостандығы және заңды мүддесін қорғау, қалпына келтіру мақсатында күшті, тәуелсіз сотқа жүгінсе, бұл мәселелерді қызметінің басты мақсаты етіп қойған соттың іске асыруы мемлекетті құқықтық етуге пайдалы әсерін тигізеді деген сөз.

Судьяның (соттың) тәуелсіздігі принципімен өзара оте тығыз байланыста болатын кінәсіздік жорамапы (презумпция) принципінің негізгі мәнін қарастырсақ, тек сот қана адамды қылмысқа кінәлі деп заңды күшіне енген айыптау үкімінің негізінде тани алады. Басқа мемлекеттік органдардың, ұйымдардың, лауазымды тұлғалардың мұндай құқығы жоқ. Қылмыстарға байланысты анықтама мен алдын ала тергеу жүргізу, сот әділдігіне жатпайды. Сондықтан, олар қылмыстық іс бойынша соңғы нүктені қою үшін оны соттың құзыретіне береді.

Ал, өз кезегінде сот дербестігін, тәуелсіздігін пайдаланып, ешкімнің (соның ішінде тергеудің, прокурордын) пікірін басшылыққа алмай, тек сот тергеуі барысында анықталған істің мән-жайларын ескеріп және солардың негізінде шешімін қабылдап,адамның құқықтарын, бостаңдықхарын және заңды мүдделерін камтамасыз етеді.

Кәсіби заң көімегін алу құқығы мен айыпкердің корғаушы алып қорғану құқығы да сот әділдігінің дербес принциптері ретінде соттың тәуелсіздігімен өзара байланыста болады.

Бұл байланыс мынандай мәселелер теңірегінде іске асырынады.

Әуелі соттың азаматтың құқықтарын қорғау мүмкіншілігінен, яғни, кәсіби заң комегін алу, қорғаушы алу кұқықтарың да нақты қамтамасыз ететілетіндігімен.