Бастауыш сынып оқушыларының патриоттық сезімдерін қалыптастыру мәселелері

      Рухани мәдениетіміздің зерттелу тарихын дәл мына уақыттан басталды деп басып айту қиын. Халықтық мәдениет қаншалықты көне болса, оның зерттелу тарихы да соншалықты тереңге таратады. Сол сияқты рухани мұрамыздың жиналу, саралану, насихатталуы да тереңге тамыр созады.

Өмірдің заңына сәйкес мәдениет үнемі жаңғыруды қажет етіп отырды. Өзен өзінің мөлдірлігін суы ағып жатқан кезде сақтайды, тазалығымен адамды тәнті етеді, әлемділігімен табиғатты құлпыра түседі. Сол сияқты кез келген мәдениет жаңа толқынға, жаңа мағынаға ұмтылады, оған зәрулік танытады. Әрине, бұл дегеніміз ғасырлар сынағынан өткен дәстүрлі құндылықтарды түбегейлі жоққа шығару деген сөз емес. Өйткені, тарихи сабақтастықтың логикасына сәйкес мәдениеттің ілгері үлгілері болады, онсыз ұлттық мәдениеттің қабырғасы сөгіледі, іргесі шайқалады /1/. Міне, сондықтан  жаңа үлгілерге жаппай бетбұрыс жасаудың өз қисыны, өз ырғағы, өзіндік келбеті бар. Сондықтан, өтпелі кезеңнің мәдени өзгерістерінен дәстүрлік пен жаңашылдықтың ерекше синтезін, симбиозын іздеуіміз қажет сияқты. Әрбір жаңа нәрсені ұлттық ерекшеліктерді ескере отырып қабылдаған абзал.

Мәдениеттің басқа салаларында жіктелген заттық және руханилық, объектілік және идеалдық, рационалдық жәнеэмоционалдық… – осылардың бәрі өнерде жігі бұзылмай, бірлесе, біте қайнасып жатыр.

Өнер – қоғамдық сананың ең көне формаларының бірі. Оның сананың басқа формаларынан, мәселен ғылым мен философиядан айырмашылығы сол, ғылым мен философия сыртқы дүниенің теориялық бейнесі, яғни олар теориялық ойлау болып табылса, өнер шындықтың көркем бейнесі болып табылады.

     Өнер – қоғамдық сананың идеологиялық формасы. Өнер идеологиямен екі тұрғыдан байланысты. Біріншіден, ол белгілі бір таптың мүддесіне қызмет етіп, оның саяси, моральдық, философиялық, эстетикалық және тағы басқалардың көзқарастарының насихатшысы және, екіншіден, ол адамдардың қоғамдық қатынастарымен тығыз байланысты, қоғамдық сананың басқа формалары сияқты, қоғам алдында тұрған әлеуметтік мәселелерді шешуге қызмет етеді.

Өнер арқылы мәдениет өзінің тұңғиық тереңінде болып жатқан құбылыстерын дәп бір айнаға қарап көргендей, байқап отырады. Сондықтан да өнерді «мәдениеттің айнасы» деп анықтауда негіз бар. Нақты тарихи жағдайлар шеңберінде белгілі бір ұлттың, этностың мәдениетінде өнер аоқылы сол мәдениеттің әлемді және әлемдегі адамды түсінуін көреміз.

«Өнер» — мәдениеттің айнасы деп бекерде бекер айтылмаған. Ол мәдениеттің жаны, оның өзіндік танымының түрі. Сұлулық заңы бойынша адамның дүниені игеру барысында әдеби мәтіндерге, мүсінге, сәулет туындыларына, суреттерге, әуенге, биге және тағы сол сияқты негізделген өнер түрлері қалыптасады.

Өнер деп адамның рухани болмысына, сезіміне, эмоциясына әсер етіп, оны толғандыратын суреткер қолынан шыққан шығармашылық үлгісін айтамыз. Өнер – адами ақиқат, адамдандырылған «екінші әлем». Өнер, көркем бейне және жасампаздық тікелей әлеуметтік адам тұлғасымен байланысты категориялар.

Өнерде үйлесімділік ретінде танылған кемелділік бейнесі жасалады. Өнер арқылы адамның әмбебаптылығы ашылады. Өнер адамның шексіз болмыстық сұрақтарына жауап табуға талпыныс барысында гуманистік принциптерді қалыптастырады. Нәтижесінде, өнер тек белгілі бір қоғамның даму нәтижелерін көрнекілеп қана қоймай, сонымен қатар, әлеуметтік-рухани өмірдің күйіне әсер ететіндігін білдіреді.

Әсемдік, әдемілік, сұлулық сынды бірдеңгейлік ұғымдар мазмұнына негізделген өнер туындысы үшін адам мен қоғамнің еркіндік туралы түсінігінің мәні зор. Өнерді көп ойшылдар өз ләззаты, өз рахаты өзінде, ешнәрсеге тәуелсіз «мақсатсыз» мақсат көздегіштік деп анықтайды. Бірақ, бұл сипаттамалардан өнерді беталды, тізгінсіз әрекет деп түсінуге болмайды. Бұл тұста таза өнер мен кәсіп-өнерді ажырата білген абзал. Мысалы, неміс философы И.Кант таза өнер мен кәсіп-өнерді ажыратып қарастырды да, біріншісін – еркін өнері, екіншісін – табыс үшін жасалатын өнер дейді. Кант бұл жерде еркін өнер деп адамныңөзінің рухани болмысынан шыққан образды шешімдермен байланысты өнерді айтып отыр. Ал табыс үшін, сауда-саттық мақсатында жасалған өнер өзіне емес, өзгеге ұнау үшін, сатып алушы талғамына, сұранысына аңғайластырып жасалынады.

Өнердің жекелеген түрлерін және олардың бір-бірінен ерекшеліктерін білу, ажырату адамзатты көнеден бері толғандырып келеді.

Кейбір зерттеулерде оқушының танымдық белсенділігі – бұл интеллектуалды және кәсіптік дайындыққа бағытталған үздіксіз оқу үрдісі, оқу тиімділігі мен оқытудың ғылымилығы деңгейін оптималдандыру ретінде түсіндіреді.

Баланың шығармашылық іс-әрекеттерін, ұлттық мәдениет пен рухани құндылықтарын  тәрбиелеу  ана  тілі  арқылы  жүзеге асады. Осы пәннің маңызы  туралы Ж.Аймауытов былай дейді: «Оқытатын пәндердің бәріне бірдей керекті, бәрін қаусырып, орап алатын пән -  ана тілі екені даусыз. Ана тілін жақсы  меңгеріп алмай, өзге пәндерді түсіну мүмкін емес. Ана тілін үйрену – сөздерді жаттау, олардың жүйесін,  өзгеру заңдарын білу ғана емес, тіл  үйренумен  қатар, бала  тілдің  сансыз көп ұғымдарын, ойларын, сезімдерін, сұлу үлгілерін  ойлау  жүйесін  да меңгереді». Ал ана тілін оқыту арқылы шығармашылық іс — әрекетті қалыптастыру дегеніміз- өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылу, іздену. Осыған орай В.В.Давыдов: «Бастауыш мектепте шығармашылық қабілеттіліктерді оқу әрекетіндекөрінеді, даму өнімі- оқуға құштарлық, ынталылық» — дейді. Ал шығармашылық қабілет әр баланың табиғатында болуы мүмкін. Біздің  міндетіміз  оқушыға оның  бойында көрінбей тұрған мүмкіншіліктерін ашып көрсету. Осы міндеттерді орындауға мұғалімге бірден-бір керегі – дұрыс, тиімді әдіс-тәсілдерді таңдап пайдалану. Мен өз тәжірибемде жаңа технологияларды қолдану арқылы біраз нәтижеге жеттім. Бұл жұмысты дұрыс ұйымдастырған жағдайда оқушының өз даму деңгейіне сәйкес ойы шыңдалып, белгілі бір жетістіктерге жетері сөзсіз. Мұғалім оқушының өзін  ізденуге жетелейді, ойлауға үйретеді, түрлі іс-әрекетке бағыттайды.

Оқушылардың танымдық  ізденімпаздығы  қалыптастыруға  бағытталған шақтар түрлері төртке бөлінеді: «танымдық, коммуникативтік, шығармашылық,  әдіснамалық».

Оқушылардың танымдық ізденімпаздығы арттыруда шығармашылық сипаттағы сабақтар түрлерін өткізудің маңызы зор. Мұндай түрдегі сабақтардағы түрлі оқу жұмыстары оқушының шындық белсенділігін арттырып, оқу мен ойлау әрекетінің тиімді амал-тәсілдерін, яғни материалының негізгі ұғымдары мен тұжырымдарын айыру, жаңа материалды өткен материалмен салыстыру оларды белгілі жүйеге  топтастырады және қортындылау жасау сияқты амалдарды дайындауға үйренеді.

Шығармашылық сабақтардың  жоспарын жасауда оқушының шығармашылық әрекетінің  бағдарына  сәйкестендіріп,   олардың  қабілетері, ескерілуі  тиіс. Оқушылардың  шығармашылық  әрекетін тудыратын сабақтарды өткізу жоспары мен кезеңдерін қарастырамыз.

Шығармашылық сипаттағы сабақтардың жоспарын жасау үшін 
тақырыбы, мақсаты, әрекет түрі және нәтижелері бір-біріне жуық 
байланысты    сабақтарды    топтастырып, таңдап  алуға болады.    Жалпы бағдарламада   көрсетілген   пәндік   сабақтардың   әр   тарауында   жететін жетістіктері негізінде оқушылар білім алуда нәтижеге жетеді.

Оқушылардың шығармашылық әлеуетін көтеруді мұғалім алдына 
мақсат етіп қояды. Мұғалім оқушы күйіне кіріп, олардың тақырыпқа қатынас әрекетін ойлайды, өтілетін сабақтың проблемасына қажет жағдайда жоспарланған сабақ мазмұны мен оқыту әдістеріне түзетулер енгізеді.

Сабақ тақырыбы бойынша мұғалім оқулықтар, кітаптар, әдістемелік кітаптар, басқа да материалдармен танысады. Мұғалім өзіне, оқушыларға мықты болатын мәселелерді іздестіреді. Осы мәселелер жөнінде көптеген материалдарды қарастырып, мамандардың пікірлерін ескере отырып, табу қажет.

Мақсатты  жүргізілген  педагогикалық  жұмыс  барысында  патриоттық  сезімін  дамытып, тәрбиелеп, олардың  сенімін  қалыптастыруға  болады. Патриоттық  сезім  қалыптастыру  екі  бағытта: қоғамдық  және  табиғаттық  қоршаған  орта ең  маңызды  тәрбиелеушілік  рөлге  ие  болады.

Қоғамдық  өмірдегі   құбылыстар  мен  оқиғаларға  деген  қызығушылықты  тудырудың  маңызы  ерекше. Айналада  жүріп  жатқан  барлық  оқиғалар  мен  құбылыстар  халық  үні. Сондықтан, оның  шынайы  келбетін  тану, оған  етене  араласу, одан  алған  әсерлерімен  байысу  ең  бір  толқынысты  процестердің  бірі  болады.

Табиғат  ортасы – адамның  ең  қашан  есінен  кетпейтін  дүние  туған  ауылы, қаласы, еліндегі  әсем  таулар, аңқыған  шөптер, сылдырлаған  өзен, көп, бұлақтардың  әсері  бір  мөлтек.

Патриоттық  тәрбиеде  патриоттық  сезімді  тәрбиелеу  бірізділікпен  жүргізіледі.

Мемлекеттік  нышандар  құрмет  тұту, Қазақстан  Республикасының  азаматы  болғаны  үшін  мақтаныш  сезімін  қалыптастыру  білім  берудің  алғашқы  сатысынан  басталады.

Бастауыш  сынып  оқушыларымен  Мемлекеттік  нышандар  жөніндегі  олардың  түсініктері  мен  білімдерін  ары  қарай  тереңдету  мақсатында  жұмыстар  жүргізіледі. Мұғалім (сынып жетекшісі)  мемлекеттік  рәміздердің  күнделікті  өмірдегі  орнына  оқушылардың  назарын  аударып  және  оның  қажеттілігін  нақты  түсіндіруге  міндетті. Олар  мемлекеттік  Әнұран  мен  Елтаңбаны  түсіндіру  барысында  оның  мәні  мағынасына  баса  назар  аудару  керек. Оушылар  Елтаңбаның  азаматтардың  төл  құжаттарында, туу  туралы  куәлікте, орта  мектепті  бітіру  туралы  аттестатта, жоғары  білім  дипломында, мемлекеттік  наградаларда, төл  теңгемізде  және  пошта  маркаларында  мемлекеттіліктің  белгісі  ретінде  бейнелетіндігін білулері  қажет.

Бастауыш  метепте  Әнұранды  жүйелі  түрде  жаттатып, тыңдаулар ұйымдастырып,  әуені  мен  сөзін  ұжымдық  жаттау  барысында  оның  шығу  тарихы  жөнінде  мәліметтер  берілуі  тиіс.

Қазақстан  Республикасының  мемлекеттік  нышандарын  үйрету  барысында  алуан  түрлі  әдіс – тәсілдерді  қолдану: интерактивті  дамыту  әдістемесін, тренингтер, сұрақ – жауаптар, рөлдік  дамыту  ойындарын, аудио  және бейне  материалдарды (плакаттар, суреттер, таспалар) тиімді  пайдаланған  дұрыс.

Бастауыш  сынып  оқушыларының  түсінігінде  рәміздер  туралы  ұғым  қалыптастыруға  төменде  келтірілген  тақырыптар  аясында  жүргізілген  әңгімелер  ықпалын  тигізеді: «Мен  және  менің  Отаным», «Елтаңба, Әнұран, Ту  деген  не?», «Қазақстан  Республикасының  туы  туралы  неге  көк?» т. б. балалардың  білімін  тереңдетудің  тиімді  тәсілдерінің  бірі – мемлекеттік  рәміздерге  байланысты. Осындай іс – шараларға  ата – аналарды  белсенді  қатыстырған  жөн.

Бастауыш сыныптардағы Қазақстан Республикасының мемлекеттік  рәміздері  туралы  білім  деңгейінің  өлшемі:

- Қазақстан  Республикасы  рәміздерінің  авторларын  білу;

- Қазақстан  Республикасы  мемлекеттік  рәміздерінің  түсінің, пішінінің, элементтерінің  мәнін  білу;

- Қазақстан  Республикасының  Әнұранын  мемлекеттік  тілде  орындай  білу;

- Кез  келген  жағдайда  Қазақстан  Республикасының  рәміздері  жөніндегі  білімдерін  іс – жүзінде  қолдана  білу.

Оқушылардың  бойында  терең  елжандылық  сезімді, Отанға  деген  сүйіспеншілікті, жоғары  адамгершілікті, мәдениеттілікті, өз  мемлекетінің  тарихына  зор  ілтипат  пен  қызығушылықты  қалыптастыру  мақсатында  сұхбаттар, кездесулер, сынып  сағаттарын  өткізу  кезінде  атақты  азаматтардың, спорт  жеңімпаздарымен, белгілі  тұлғалар  мен  әскери  адамдардың  өмірінен  түрлі  көріністер  мен  эпизодтар  келтіріп, олардың  Республикамыздың  Туына, Елтаңбаға, Әнұранға  деген  көзқарастарын  сөзге  тиек  еткен  жөн.

Білім  беру  мекемелерінде  патриоттық  тәрбие  берудегі  ең  басты, маңызды  міндеттерінің  бірі - Қазақстан  Республикасының  мемлекеттік  рәміздеріне  балалар  мен  жастардың  құрметпен  қарауын  тәрбиелеу, мемлекеттік  рәміздерге  деген  позитивтік  және  сезінулі  көзқарасты  қалыптастыру  мүмкіншілігін  зерттеу  мақсатында  семинарлар, дөңгелек  столдар  ұйымдастыру.

1992  жылы  Қазақстан  Республикасы  Жоғарғы  Кеңесінің  сессиясында  республикамыздың  Туы, Елтаңбасы  және  Әнұраны  қабылданды. Тудың  жобасын  жасаған  Шәкен  Ниязбеков. Ал  Елтаңбаның  авторлары  Жандарбек  Мәлібекұлы  және  Шота  Уәлиханов. Республикамыздың  Әнұранын  ақын  Жұмекен  Нәжімеденов  пен  Нұрсұлтан  Назарбаев, ал  әнін  Шәмші Қалдаяқов  жазған. 

Мемлекеттік рәміздер – жас, тәуелсіз  мемлекетті  және  тарихи  дәстүрлердің  сабақтастығын куәландырады.  Сондықтан  әр  адам  үшін  қасиетті отанының  мемлекеттік  нышандарына  деген  құрмет  пен  сүйіспеншілік  өскелең  ұрпаққа  беріліп  отыруы  қажет. 

Қазақстан  Республикасы  Әнұранының  салтанатты  да  сабырлы  әуені  халық  жанының  кеңдігін,  оның  көкейкесті  ойы  мен  арманын  бейнелейді.  Қазақстан  Республикасы  Конституциясының  10  бабына  сәйкес  Қазақстан  Республикасының  Мемлекеттік  әнұраның  оркестірдің  сүйемелдеуімен  хормен  орындауға  немесе  вокалды  топтың  орындауына  рұқсат  етіледі.  Мемлекеттік  Әнұран  мемлекеттік  Туды  көтерген  кезде  орындалады.  Жиналысқа  немесе  жиынға  қатысып  тұрған  барлық  оқушылар,  студенттер,  педагогтар,  қызметкерлер  тік   тұрып  оң  қолын  сол  кеудесіне  қойып  орындайды.  Қазақстан  Республикасының  азаматтары  және  Қазақстан  Республикасының  аумағында  жүрген  адамдар  Қазақстан  Республикасының  Мемлекеттік  Туын,  Елтаңбасын,  Әнұранын  құрметтеуге  міндетті.  Қазақстан  Республикасының  Мемлекеттік  Туын,  Елтаңбасын,  Әнұранын  қорлаған  адамдар  Қазақстан  Республикасының  заңдарына  сәйкес  жауапкершілікке  тартылады. 

Мемлекеттік  рәміздерді  құрметтеу  сабақ  үстінде,  факультативтік  сабақтарда,  сабақтан  тыс  жұмыстарды  өткізу  кезінде,  салтанатты  іс-  шараларда,  ұлттық  және  мемлекеттік  мерекелерді  өткізу  барысында  қалыптастыру  қажет. 

Еліміздің  нышандарымен  жұмыс  істеу  кезінде  Мемлекеттік  рәміздердің  барлық  элменттерін  түсіндіру  барысында  оқушылардың  жас  ерекшеліктерін  ескеру  керек.    

Мектептің тірегі де, жүрегі де, білімнің тұтқасы да – мұғалім. Бала тағдыры қолына сеніп тапсырылып отырған басты тұлға да ұстаз екені де баршаға белгілі.