Ақша-несие саясатының ұйымдастыру негіздері

Мемлекеттiк және басқа  да бағалы қағаздарды сатып алу мен  сатуды Қазақстан Ұлттық Банкi жалпы  ақша-несие саясаты шеңберiнде  жүзеге асырады.

Қазақстан Ұлттық Банкi жүзеге асырылатын ақша-несие саясаты шеңберiнде қаржы рыногындағы рыноктық сыйақы ставкаларына әсер ету мақсатында ақша-несие саясатының негiзгi операциялары бойынша сыйақы ставкаларын белгiлейдi.

Қазақстан Ұлттық Банкi ақша-несие  саясатының қабылданған бағдарларына сәйкес банктердiң қарыз алуының жалпы көлемiн реттейдi.

Банктерге берiлетiн қарыздарды беру мен өтеу тәртiбiн, талаптарын, түрлерiн, мерзiмдерiн және лимиттерiн  Қазақстан Ұлттық Банкi айқындайды.

Қазақстан Ұлттық Банкi қарыздарды өтiмдiлiгі жоғары және қауiпсiз бағалы қағаздармен және басқа активтермен қамтамасыз ете отырып та, қамтамасыз етпей де бiр жылдан аспайтын мерзiмге бередi. Бұл мерзiмдi Қазақстан Ұлттық Банкiнiң Басқармасы ұзартуы мүмкiн. Бұл орайда Қазақстан Ұлттық Банкi соңғы инстанциядағы қарыз берушi ретiнде банктерге қарыздарды Қазақстан Ұлттық Банкiнiң Басқармасы белгiлеген тәртiппен, шарттарда және мерзiмдерде беруге құқылы.

Қазақстан Ұлттық Банкiнiң  нормативтiк құқықтық актiлерiнде  көзделген мүлiк Қазақстан Ұлттық Банкiнiң қарыздары бойынша мiндеттемелердiң орындалуын қамтамасыз ету үшiн кепiл заты бола алады.

Қазақстан Ұлттық Банкiнiң  валюталық интервенциялары Қазақстан  теңгесiнiң бағамына әсер ету мақсатында банкаралық немесе биржалық рыноктарда шетел валютасын сатып алу-сату және валюталық мәмiлелердiң басқа да түрлерiн жүргiзу жолымен дербес жүзеге асырылады.

Қысқа мерзiмдi ноталарды  шығару, орналастыру, айналысқа жiберу және өтеу  тәртiбi  мен  талаптарын  Қазақстан  Ұлттық  Банкi  айқындайды.

Қазақстан  Ұлттық  Банкi  ақша-несие  саясатының  мақсаттарына сәйкес қысқа мерзiмдi ноталарды ұлттық валютамен де, шетел валютасымен де шығаруды жүзеге асыруға құқылы.

Қазақстан Ұлттық Банкi коммерциялық вексельдердi қайта есепке алу тәртiбiн  және Қазақстан Ұлттық Банкiнiң коммерциялық вексельдердi қайта есепке алуға қабылдауы үшiн қойылатын талаптарды белгiлейдi.

Қазақстан Ұлттық Банкiнiң  тiкелей сандық шектеулерi деп операциялардың жекелеген түрлерi және мәмiлелерi бойынша  ставкалардың ең жоғары деңгейлерi, несие  берудi тiкелей шектеу, сыйақы (мүдде) ставкаларын тұмшалау, жекелеген салалардың дамуын ынталандыру немесе тежеу мақсатында несиенiң нақты түрлерiн тiкелей реттеу ұғынылады.

Қазақстан Ұлттық Банкi инфляциялық  процестердi жанама ақша-несиелік реттеу әдiстерiмен тоқтату болмаған жағдайда тiкелей сандық шектеулер қолдануға құқылы. /7, 12-14 б./

Негiзгi қызметi несие  жағдаяттарын жүргiзу және несие  есептер  беру болып табылатын кредиттік бюро құру мәселесi көкейкестi сипат алып отыр.

Ақша-несие саясатының мақсаттары болып нақты сектордың қаржы ресурстарына қажеттiлiктерiн қанағаттандыратын және халықаралық стандарттарға сай тиімді жұмыс iстейтiн қаржы жүйесiн құру.

Ал оның шешу жолдары  болып қазiргi уақытта Ұлттық Банк Қазақстан Республикасының қаржы  секторын дамытудың тұжырымдамалық ережесін әзiрледi, ол қаржы рыногына қатысушылар қызметi негiзгi бағыттарының 2007 жылғы 1 қаңтардан бастап Еуроодақ стандарттарына сай болуын айқындайды.

Осы тұжырымдама шеңберінде:

• инфляциялық таргеттеу қағидаттарына көшуге дайындалу;
• валюта режимiн одан әрi ырықтандыру;
• қаржы рыногын қадағалау жөнiнде дербес бiрыңғай реттеушi орган құру; банктерде, сақтандыру ұйымдарында, жинақтаушы зейнетақы қорларында ағымдағы қадағалау әдiстерiн жетілдiру және корпоративтiк басқару мен тәуекелдердi басқару жүйелер енгiзу;

     несиелік бюро құру;

• сақтандыру рыногының инфрақұрылымын дамыту және оның кәсiби қатысушыларының (сақтандыру брокерлерiнiң, актуарийлердің және уәкiлеттi аудиторлардың) қызметiн жандандыру;
• халықаралық стандарттарды ескере отырып, жеке тұлғалардың салымдарына мiндеттi ұжымдық кепiлдiк беру (сақтандыру) жүйесiн жетілдiру;

төлем карточкаларының  ұлттық банкаралық жүйесiн енгiзу; ипотекалық кредиттеу және тұрғын үй-құрылыс  салымдары жүйесiн дамыту.   /11, 8 б./  

2003 жылдың 1 сәуіріндегі  Ұлттық банктің қаржылық көрсеткіштері мынандай деңгейде болды: активтер 219,107 млрд. теңге, жарғылық капитал – 9,882 млрд. теңге, меншікті капитал – 22,295 млрд. тенге, таза табыс- 1,142 млрд. тенге, яғни бұл 2002 жылмен салыстырғанда 43% өсті. Ұлттық Банктің операциялары бойынша ставкаларды көтеру шаралары («қымбат ақша» саясатын жүргізу). Жыл басынан бері қайта қаржыландырудың ресми ставкасы екі рет: 2006 жылдың 1 сәуірінен бастап 8,0%-дан 8,5%-ға дейін, ал 2006 жылдың 1 шілдесінен бастап 9,0%-ға дейін (соңғы бір жарым жыл ішінде төртінші жоғарылатылуы) жоғарылатылды. Екінші деңгейдегі банктерден тартылатын депозиттер бойынша ставка төрт рет: 2006 жылдың 1 сәуірінен бастап 3,5%-дан 3,75%-ға дейін, 2006 жылдың 3 шілдесінен бастап 4,0%-ға дейін, 2006 жылдың 1 қарашасынан бастап 4,25%-ға, 2006 жылдың 1 желтоқсанынан бастап 4,5%-ға дейін жоғарылатылды. Ноталар бойынша кірістілік 2005 жылдың аяғындағы 2,24%-дан 2006 жылдың аяғында 4,95%-ға дейін өсті (тиімді кірістілік). Ұлттық Банктің операциялары бойынша ставкалардың әсері банкаралық нарықтағы кірістілік арқылы банктердің экономикаға берген кредиттері бойынша нарықтық ставкаларға беріледі. Ақша-кредит саясатының шараларын қолданудың нәтижесінде Қазақстан қор биржасындағы 7 күндік банкаралық репо операциялары бойынша ставкалар 2005 жылдың желтоқсанындағы орташа 1,54%-дан 2006 жылғы желтоқсанда орташа 5,15%-ға дейін көтерілді. Бұдан басқа 2006 жылдың маусымы мен желтоқсаны аралығында ұлттық валютадағы банкаралық депозиттер бойынша ставкалар 3,77%-дан 4,45%-ға дейін, долларлық депозиттер бойынша – 5,08%-дан 5,35%-ға дейін көтерілді. Банкаралық нарықтағы кірістіліктің көтерілуі экономикаға берілген кейбір лагты кредиттер бойынша ставкаларға сәйкесінше әсер етеді, сондықтан бұл бағыттағы нәтижелер 2007 жылы байқалатын болады.                                                                                              Ел экономикасы ахуалының энергоресурстар, әсіресе мұнай бағасына және елге әкелінетін капиталға үлкен тәуелділігін ескере отырып, инфляцияның 2007-2009 жылдарға арналған болжамын әзірлеу кезінде экономика дамуының 3 сценарийі қарастырылды:

- «капиталдың  қалыпты әкелінуі жағдайындағы  мұнайға қалыпты баға» сценарийі (мұнай бағасы бір баррель үшін 60 АҚШ долларынан төмен,капиталдың әкелінуі елге соңғы 2 жылда әкелінген орташа жылдық капиталдантөмен);                                                                    

 - «капиталдың көп әкелінуі жағдайындағы мұнайға қалыпты баға» сценарийі (мұнай бағасы бір баррель үшін 60 АҚШ долларынан төмен,капиталдың әкелінуі елге соңғы 2 жылда әкелінген орташа жылдық капиталдан жоғары);                                                                                                 - «мұнайға жоғары баға» сценарийі (мұнай бағасы бір баррель үшін 60 АҚШ долларынан жоғары).

 «Капиталдың қалыпты әкелінуі жағдайындағы мұнайға қалыпты баға» сценарийі бойынша ұзақ мерзімді үрдіс ретіндегі мұнай бағасының төмендеуін бағалау және халықаралық капитал нарықтарындағы қарыз алу құнының көтерілуі мұнай өндіру жобаларын жаңадан сырттан қаржыландырудың және екінші деңгейдегі банктердің таза сырттан қарыз алуының төмендеуін қамтамасыз ететін болады.

Бір баррель  үшін 60 АҚШ долларынан аспайтын мұнайға  деген әлемдік баға деңгейінде тауарларды және көрсетілетін қызметтерді экспорттаудың  өсу қарқыны 2007 жылы шамамен 7%-ды, ал 2008-2009 жылдары 4-6%-ды құрайтын болады. Тауарлар мен халықаралық қызметтер балансының профициті сыртқы борыштық міндеттемелері бойынша төлемдердің және тікелей шетелдік инвесторларға төленетін төлемдердің өсуін өтейтін болады. Ағымдағы операциялар бойынша баланс 2007 жылы оңынан қалыптасып (шамамен ІЖӨ-ге шаққанда 0,4%), 2009 жылы ІЖӨ-ге шаққанда 1%-ға дейін ұлғаяды деп күтілуде.

Мұнай және газ  кен орындарын зерттеудің көбірек  капитал салынатын жобаларының  аяқталу кезеңіне өтуіне байланысты 2007 жылдан кейін тікелей шетелдік инвестициялар түріндегі қаржыландыру көлемі де біртіндеп төмендейді. Қаржыландырудың қосымша көлемі республика банктері мен кәсіпорындарының сырттан заем тартуы есебінен қамтамасыз етіледі.

Шетел капиталының  және экспорттық валюта түсімінің әкелінуі теңгенің ықтимал нығаюының негізгі факторларының сақталуына, сондай-ақ Ұлттық қордың халықаралық резервтерінің және активтерінің одан әрі жинақталуына себепші болады.

Бұл сценарий бойынша  банктердің активтері алдағы үш жылдық кезеңде орташа алғанда жылына 27%-ға өсетін болады. Банктердің резидент еместер алдындағы  міндеттемелері шамамен жылына 9,5-10 млрд. АҚШ долларына өсетін болады.

Ұлттық қордың халықаралық резервтері мен активтерінің орташа жылдық өсу қарқыны қарастырылатын кезеңде тиісінше 10% және 23%-ды құрайтын болады.

Осы сценарий үшін инфляция болжамдарының рұқсат етілген  мәнін алуға мүмкіндік беретін  ақша-кредит саясатының негізгі құралдарының 2007-2009 жылдарға арналған орташа жылдық мәндері мынадай деңгейде таңдалған: банктердің Ұлттық Банктегі аударылатын депозиттері – 790 млрд.теңге, банктердің Ұлттық Банктегі басқа депозиттері – 320 млрд. теңге, айналыстағы ноталар көлемі – 270 млрд.теңге.

Капиталдың  қалыпты әкелінуі жағдайындағы мұнайға  қалыпты баға сценарийі үшін нақты сектор және ақша-кредит саясаты құралдары көрсеткіштерінің болашақтағы динамикасына қатысты жасалған болжамдарды орындау кезінде 2007-2009 жылдарға мынадай болжамдар алынды. Болжамды кезеңдегі ақша базасының орташа жылдық өсуі 18%, ақша массасының, банк жүйесіндегі депозиттердің, экономикаға берілетін кредиттердің өсуі 27%-28% құрайды. 2007 жылы орташа жылдық инфляция 6,2%-7,2%, 2008 жылы – 6,0%-7,0%, 2009 жылы – 6,0%–7,0% шегінде болады (1-қосымша).

«Капиталдың көп әкелінуі жағдайындағы мұнайға қалыпты баға» сценарийі қарыз алу құнының төмен деңгейде сақталып қалуының және мұнай бағасының динамикасына қатысты белгісіздіктің банктердің сырттан қарыз алуының одан әрі кеңеюіне және мұнай өндіру жобаларын қаржыландырудың ұлғаюына себепші болатынын көздейді.   

Тауарлар мен  көрсетілетін қызметтер экспортының  өсу қарқыны капиталдың әкелінуіне байланысты болмағандықтан олар алдыңғы  сценарийдегідей бола береді.   

Банктердің  активтері алдыңғы үш жылдық кезеңде  жылына орташа алғанда 32%-ға өсетін болады.Банктердің резидент еместер алдындағы міндеттемелерінің өсуі жылына шамамен 10-12 млрд. АҚШ долларын құрайтын болады.

Ұлттық қордың халықаралық резервтері мен активтерінің орташа жылдық өсу қарқыны қаралатын  кезеңде тиісінше 19% және 23% болады.

Осы сценарий үшін инфляция болжамдарының рұқсат етілген  мәнін алуға мүмкіндік беретін  ақша-кредит саясатының негізгі құралдарының 2007-2009 жылдарға арналған орташа жылдық мәндері мынадай деңгейде таңдалған:банктердің Ұлттық Банктегі аударылатын депозиттері – 860 млрд.теңге, банктердің Ұлттық Банктегі басқа депозиттері –640 млрд. теңге, айналыстағы ноталар көлемі – 317 млрд.теңге.

Капиталдың  көп әкелінуі жағдайындағы мұнайға  қалыпты баға сценарийі үшін нақты  сектор және ақша-кредит саясаты құралдары  көрсеткіштерінің болашақтағы динамикасына қатысты жасалған болжамдарды орындау кезінде 2007-2009 жылдарға мынадай болжамдар алынды. Болжамды кезеңде ақша базасының орташа жылдық өсуі 30%, ақша массасының, экономикаға берілетін кредиттердің және банк жүйесіндегі депозиттердің өсуі 33%-34%-ды құрайды. Инфляция 2007 жылы 7,3%-8,3%, 2008 жылы – 6,9%-7,9%,  2009 жылы – 6,9%-7,9% шегінде болады (1-қосымша).

«Мұнайға жоғары баға» сценарийі  барысында тауарлар және көрсетілетін қызметтер экспортының өсу қарқыны жылына 15% артық болады. Тауарлар мен халықаралық қызметтер балансы профицитінің жыл сайынғы өсуі шетелдік инвесторлар мен кредиторларға төленетін таза төлемдердің өсуінен асып түсетін болады. Ағымдағы шот профициті 2007 жылы ІЖӨ-ге шаққанда 1%-дан асады, ал 2009 жылы ІЖӨ-ге шаққанда 3% жетуі мүмкін.

Мұнай бағасының  жоғары деңгейі және шетелдік инвесторлар  сенімінің тұрақты түрде жоғары болуы мұнай-газ жобаларын қосымша  қаржыландыруды және республика банктері мен кәсіпорындарының сырттан қарыз  алу ауқымын арттыруды ынталандырады. Банктердің резидент еместер алдындағы міндеттемелері 2007-2008 жылдары 10-15%-ға өседі, 2009 жылы өсім 2-3%-ға дейін баяулайды деп болжанады.

Ұлттық қордың халықаралық резервтері мен активтерінің орташа жылдық өсу қарқыны 25-26% болады. Бұл қалыпты баға сценарийімен салыстырғанда теңгенің айырбас бағамына оның нығаю жағына қарай үлкен қысым жасайтын болады. Осы сценарий барысында Ұлттық қордың халықаралық резервтері мен активтерінің өсу қарқыны қалыпты баға сценарийлерімен салыстырғанда 3-6 пайыздық тармаққа жоғары болады.

Сонымен қатар  мұнайға жоғары баға жағдайында банк активтерінің одан әрі өсуі 2007 жылы одан кейінгі жылдары жыл сайынғы  өсу қарқыны 30-40%-ға дейін біртіндеп  баяулай отырып шамамен 50%-ды құрайды.

Осы сценарий үшін инфляция болжамдарының рұқсат етілген мәнін алуға мүмкіндік беретін ақша-кредит саясатының негізгі құралдарының 2007-2009 жылдарға арналған орташа жылдық мәндері мынадай деңгейде таңдалған: банктердің Ұлттық Банктегі аударылатын депозиттері – 990 млрд.теңге, банктердің Ұлттық Банктегі басқа депозиттері – 860 млрд. теңге, айналыстағы ноталардың көлемі – 530 млрд.теңге.

Мұнайға жоғары баға сценарийі үшін нақты сектор және ақша-кредит саясаты құралдары  көрсеткіштерінің болашақтағы динамикасына қатысты жасалған болжамдарды орындау кезінде 2007-2009 жылдарға мынадай болжамдар алынды. Көрсетілген кезеңде ақша базасының, ақша массасының, экономикаға берілетін кредиттердің және банк жүйесіндегі депозиттердің орташа жылдық өсуі 40% – 41%-ды құрайды.Инфляция 2007 жылы 8,2%-9,2%, 2008 жылы – 8,0%-9,0%, 2009 жылы – 8,0%-9,0% шегінде болады (1-қосымша).

 

 

 

         Ақша-несие саясатының статистикасы (2005 жылдан бастап, 2007 қыркүйегіне дейінгі). (Кесте 9)

 

Кесте 9.

Ақша-несие саясатының статистикасы

 

	2005 жыл	2006ж. I-XII	I-II	I-III	I-IV	2007 I-VI	I-VII	I-VIII	I-IX
Ақша массасы,период аяғына, млрд.теңге	2065.3	3716.0	3794	3935.7	3978.3	4231.1	4489.2	4617.6	-
Айналымдағы қолма-қол ақшалар	411.8	600.8	613.2	652.1	699.9	750.4	793.1	815.4	-
Банктік жүйедегі депозиттер	1653.5	3115.2	3180.7	3283.5	3278.5	3480.7	3696.1	3802.2	-
Қаржыландыру ставкасы, % бойынша	8	9	9	9	9	9	9	9	-