Украіна ў першыя пасляваенныя гады. Выхад УССР на міжнародную арэну

Восенню 1992 г. прэм’ер-міністрам Украіны стаў Л. Д. Кучма, які прапанаваў пашырыць паўнамоцтвы Кабінету Міністраў. Вярхоўны Савет падтрымаў прэм’ер-міністра, надаўшы яму права выдаваць дыкрэты.

28 студзеня 1992 г. Вярхоўны Савет зацвердзіў новы дзяржаўны сцяг Украіны – блакітна-жоўты, новы дзяржаўны герб – Трызубец і дзяржаўны гімн  - музыку М. Вярбіцкага на словы П. Чубінскага  “Ще не вмерла Україна”.

У снежні 1991 г. былі прынятыя законы  “Аб абароне Украіны”  і  “Аб Узброеных сілах Украіны”. Вярхоўным Галоўнакамандуючым Узброеных сілаў стаў Прэзідэнт Украіны. Напрыканцы 1991 – пачатку 1992 гг. былі прынятыя законы  “Аб агульным вайсковым абавязку і вайсковай службе” і “Аб сацыяльным і прававым статусе вайскоўцаў і членаў іх сем’яў”.

Сярод іншых нарматыўных актаў, якія вызначалі суверэнітэт Украіны, неабходна назваць наступныя: “Аб грамадзянстве Украіны”, “Аб дзяржаўнай мяжы Украіны”, “Аб памежных вайсках Украіны”, “Аб утварэнні Дзяржаўнага мытнага камітэту Украіны”. 2 лютага 1994 г. быў прыняты закон  “Аб арганізацыі судовага самакіравання”, 5 лістапада 1991 г. – закон  “Аб пракуратуры”, 22 сакавіка 1992 г. – закон  “Аб мясцовых саветах народных дэпутатаў і мясцовым і рэгіянальным самакіраванні”.

Але да прыняцця Канстытуцыі дзяржаўны лад Украіны быў па-сутнасці кангламератам элементаў парламенцкай рэспублікі, прэзідэнцкага праўлення і савецкай улады.

 

 

 

2. Нацыятворчыя працэсы на Украіне ў 90 – х гг.

 

Набыццё Украінай незалежнасці змяніла характар і напрамак развіцця ў ёй этнапалітычных адносінаў. Колькаснае дамінаванне этнічных украінцаў (больш за 37 млн. чалавек, альбо 72% усяго насельніцтва краіны), іх асаблівая роля ва ўкраінскай гісторыі, у нацыянальна-вызваленчым руху, давалі ім падставы для самавызначэння ў статусе адзінай дзяржаватворчай нацыі, чым надаваўся б украінскай дзяржаўнасці монаэтнічны характар.  Расійцаў на Украіне налічвалася 11 млн. чалавек ці 12% насельніцтва краіны, і яны таксама сталі раўнапраўнымі ўдзельнікамі дзяржаватворчых працэсаў. Прызнанне за этнічнымі неўкраінцамі такого статусу знаменавалася фармаваннем новай украінскай нацыі – шматэтнічнай і шматкультурнай, заснаванай на прынцыпе адзінага грамадзянства.

Найбольш уплывовай арганізацыяй нацыянал-дэмакратычнага накірунку быў Народны рух Украіны. Створаная ў рамках яго структуры Рада нацыянальнасцяў пэўны час была трыбунай для прадстаўнікоў нацыянальна-культурных таварыстваў, якія дамагаліся дэмакратычных пераўтварэнняў у дзяржаве.

Усеўкраінскае палітычнае аб’яднанне  “Дзяржаўная самастойнасць Украіны”  выступіла з  “нацыякратычнай палітычнай філасофіяй”, па якой нацыя разумелася як этнас, які набыў уласную дзяржаву і мае ўладу над нацыянальнымі меншасцямі. Нацыякратычная мадэль грамадскага ладу, што малюе ДСУ, грунтуецца на прызнанні вярхоўнай улады ўкраінскай нацыі, на фармаванні ладу, які адпавядае прыкметам украінскай нацыі, а таксама на асуджэнні змешаных шлюбаў і на забароне міграцыі на Украіну расійцаў.

Непрыняцце большасцю  насельніцтва, у тым ліку і большасцю этнічных украінцаў, нацыякратычнай мадэлі этнанацыянальнай палітыкі выціснула нацыянал-радыкальныя партыі ў бок ад палітычнага жыцця на Украіне. Ліберальная партыя Украіны абвясціла імкненне развязаць на базе рынкавых адносінаў праблему фармавання ўкраінскай палітычнай нацыі, для якой прыярытэтам будзе грамадзянства, а не этнічнае паходжанне.

Выбары дэпутатаў Вярхоўнага Савета Украіны ў 1998 г. паказалі, што 4% бар’ер змаглі пераадолець толькі тыя партыі, якія адмаўлялі нацыякратычную мадэль этнанацыянальнае палітыкі.

25 чэрвеня 1992 г. Вярхоўны  Савет Украіны прыняў закон  “Аб нацыянальных меншасцях на Украіне”. Асноўныя прынцыпы гэтага закону: 1) роўнасць палітычных, сацыяльных, эканамічных і культурных правоў і свабодаў грамадзянаў рэспублікі незалежна ад іх нацыянальна-культурнага паходжання; 2) права нацыянальным меншасцям на нацыянальна-культурную аўтаномію; 3) наданне нацыянальным грамадскім аб’яднанням права выстаўляць сваіх кандыдатаў на выбарах у органы дзяржаўнай улады.

У Канстытуцыі Украіны 1996 г. было канчаткова прызнана, што  ўкраінскае грамадзянства не залежыць ад этнічнай прыналежнасці, а грамадзянскі соцыюм (украінскі народ) ёсць шматнацыянальны фенамен. Згодна з Канстытуцыяй, пасілілася нацыятворчая функцыя ўкраінскай мовы, якая была прызнана адзінай дзяржаўнай. Прадстаўнікам нацыянальных меншасцяў гарантавалася права навучання на роднай мове і на дзяржаўную дапамогу ў яе вывучэнні.

У канцы красавіка 1992 г. Вярхоўны Савет Украіны прыняў закон  “Аб статусе Аўтаномнай Рэспублікі Крым”, згодна з якім Крым – складаючая частка Украіны, яе тэрыторыя не можа быць змененая альбо пераданая ў склад іншай дзяржавы, агульнадзяржаўныя законы павінны быць абавязковыя да выканання на тэрыторыі Крыму.

У распалцы прарасейскіх настрояў у Крыму ў 1993 г. быў утвораны інстытут прэзідэнцтва. У 1994 г. Прэзідэнтам Аўтаномнай Рэспублікі Крым (АРК) стаў Ю. Мяшкоў, а спікерам парламенту – С. Цэкаў. Абодва вызначаліся прарасейскай і антыўкраінскай арыентацыяй. Сепаратысцкі курс Ю. Мяшкова і С. Цэкава завяршыўся 17 сакавіка 1995 г. скасаваннем Прэзідэнтам Украіны Л. Кучмай Канстытуцыі і шэраг законаў АРК і прыняццем Вярхоўным Саветам Украіны закона  “Аб Аўтаномнай Рэспублікі Крым”. Скасаванне Канстытуцыі АРК азначала і скасаванне пасады яе Прэзідэнта. Пазней пазбавіўся сваёй пасады і С. Цэкаў. У лістападзе 1998 г. Вярхоўны Савет Крыму прыняў новую Канстытуцыю. Палітычная сітуацыя ў Крыму стабілізавалася.

 

 

 

3. Структура і спецыфіка палітычнага плюралізму 90 – х гг.

 

На працягу посткамуністычнага перыяду ўкраінскае грамадства шло шляхам трансфармацыі ад таталітарнай сістэмы ўлады і кіравання да дэмакратычнага ладу. Характэрнай рысай украінскага палітычнага жыцця было тое, што ні адна з палітычных партыяў не мела дамінуючага становішча і падтрымкі большасці насельніцтва. Адарванасць палітычных элітаў ад патрэбаў і інтарэсаў шырокіх колаў насельніцтва досыць пераканаўча ілюстравала тое, што за 100 наяўных палітычных партыяў падчас парламенцкіх выбараў 1998 г. толькі 7 здолелі пераадолець 4% бар’ер, і з іх ні адна не змагла аднаасобна стаць большасцю ў Вярхоўным Савеце.

Канстытуяванне палітычнага прастору Украіны згодна з вектарнай накіраванасцю  “левыя – правыя – цэнтр”  даў малюнак, які сведчыць пра наяўнасць пэўных карэлятыўных сувязяў паміж рознымі сегментамі палітычнага спектру і каштоўнаснымі каардынатамі нацыянальнага палітычнага жыцця. Характэрнай рысай левага сегменту, які ўвабраў у сябе Камуністычную, Сацыялістычную, Прагрэсіўную сацыялістычную, Сялянскую партыі з’яўляецца варыятыўнае стаўленне да такіх базавх каштоўнасцяў, як дзяржаўная незалежнасць, прыватная ўласнасць, вонкавапалітычная стратэгія, дзяржаўнасць мовы і нацыянальная царква.

Вонкавапалітычным прыярытэтам  Кампартыі Украіны з’яўляецца ідэя “славянскага саюза”, які б складаўся з Беларусі, Расіі і Украіны. Камуністы паслядоўна адстойваюць пазіцыю афіцыйнай двухмоўнасці.

Сацыял-дэмакратычная  партыя Украіны дэманстравала адданасць  курсу на эканамічныя рынкавыя рэформы, але не за кошт насельніцтва, а з дапамогай моцнай дзяржаўнай палітыкі сацыяльнай накіраванасці. У вонкавапалітычным аспекце яна стала па пазіцыі здаровага эканамічнага прагматызму, схіляючыся да сбалансаванай вонкавапалітычнай стратэгіі, парытэтнага развіцця адносінаў паміж Захадам і Усходам.

Правая частка палітычнага  спектру Украіны 90-х гг. прадстаўлена такімі партыямі, як “Дзяржаўная самастойнасць  Украіны”, Нацыянальна-сацыяльная партыя, Украінская нацыянальная асамблея, Канрэс украінскіх нацыяналістаў, Украінская кансерватыўная рэспубліканская партыя, Украінская рэспубліканская партыя. Што да правацэнтрысцкага накірунку гэтага спектру, то яго прадстаўнікамі сталі партыі гэтак званай нацыянальна-дэмакратычнай арыентацыі – Народны рух Украіны, Украінскі народны рух, Партыя “Рэформы і парадак”. Усе яны выступаюць за падтрымку айчыннай вытворчасці, нацыянальнага капіталу, адзіную дзяржаўную ўкраінскую мову і нацыянальную царкву.

Украінскі палітычны  центр з’явіўся на палітычнай арэне  ў пачатку 90 – х гг. Такія палітычныя сілы, як Партыя дэмакратычнага адраджэння Украіны, аб’яднанне “Новая Украіна”, Ліберальная партыя Украіны сталі перадвеснікам палітычнага цэнтрызму. Палітычнымі сіламі цэнтрысцкага накірунку сталі Народна-дэмакратычная партыя, Аграрная партыя, Дэмакратычная партыя, Працоўная партыя, партыя Дэмакратычны саюз, Украінская партыя прамыслоўцаў і прадпремстваў. Большасць з іх выступае за сбалансаванае развіццё партнерскіх адносінаў як з краінамі Захаду, так і Ўсходу. У моўным пытанні яны сталі на пазіцыю прытрымлівання канстытуцыйнага статус-кво з адначасовым улічваннем той сітуацыі, што гістарычна склалася ва Ўкраіне.

У цэлым, палітычны спектр украінскага грамадства ператварыўся ў рухомы прастор, паміж сегментамі якога пастаянна адбываецца дыфузія, працэс пошуку кампрамісаў, збліжэння і ўзгаднення пазіцыяў.

 

 

 

4. Прэзідэнцтва Л. Краўчука

 

Напачатку 90-х гг. самым  папулярным палітыкам на Украіне  быў Л. Краўчук. Але, маючы ў цэлым  пазітыўны баланс палітычнага рэсурсу, Л. Краўчук засяродзіўся не столькі  на правядзенні рэформаў, колькі на вонкавапалітычным умацаванні краіны і суперніцтва з Вярхоўным Саветам за аб’ём уладных паўнамоцтваў.

Пазначыліся негатыўныя з’явы ў эканамічным становішчы Украіны. З 1992 па 1994 гг. валавы ўнутраны прадукт скараціўся на 13%, прамысловая вытворчасць – на 20%, валавая прадукцыя сельскай гаспадаркі – на 12,6%. У 1992 г. дэфіцыт дзяржаўнага бюджэту складаў 50%, у 1993 г. – 38%.

Выхад са складанай сітуацыі, у якой апынулася Украіна, ускладнялася напружанымі адносінамі паміж прэзідэнтам і парламентам. Гэтае супрацьстаянне было абумоўлена як аб’ектыўнымі, так і суб’ектыўнымі чыннікамі. Да аб’ектыўных чыннікаў трэба аднесці крызіс суіснавання галінаў улады, эканамічны крызіс, ідэалагічная несумяшчальнасць розных груп палітычнай эліты. Што да суб’ектыўных момантаў, то тут гаворка ідзе аб адсутнасці рашучасці ў ажыццяўленні рынкавых пераўтварэнняў з боку самога Л. Краўчука. Супрацьстаянне вяло да ўрадавай чахарды: за тры гады змянілася тры прэм’ер-мінісры.

Пачатак канфрантацыі прыпаў на перыяд дзейнасці Кабінета Міністраў на чале з В. Фокіным. У сярэдзіне 1992 г. фінансава-эканамічны стан краіны істотна пагоршыўся і напрыканцы пятай сесіі Вярхоўнага Савета 12-га (1-га) склікання паўстала пытанне аб адстаўцы В. Фокіна з пасады прэм’ер-міністра. Але яму ўдалося ўтрымацца з дапамогай дэмарша з боку членаў Кабінету Міністраў, якія заявілі аб гатоўнасці скласці свае паўнамоцтвы і пайсці ў адстаўку. Тым не менш урад В. Фокіна дзейнічаў да кастрычніка 1992 г. 13 кастрычніка 1992 г. Л. Краўчук быў вымушаны пайсці на саступку парламенцкай волі і прызначыць на пасаду прэм’ер-міністра Леаніда Кучму.

Лета 1993 г. на Украіне  распачалося не толькі крызісам улады, але і і шахцёрскімі стачкамі. Палітыка лібералізацыі цэнаў моцна  адбілася не толькі па кішэнях бюджэтных работнікаў, а і вытворцаў таварнай прадукцыі, асабліва шахцёраў.

16 чэрвеня 1993 г. на  разгляд народных дэпутатаў быў  дадзены праект пастановы ў  дачыненні да рэферэндума па  пытанні даверу/недаверу адначасова  і Вярхоўнаму Савету, і Прэзідэнту. 17 чэрвеня Вярхоўны Савет прыняў пастанову аб рэферэндуме аб даверу/недаверу парламенту і Прэзідэнту. Датай рэферэндума была вызначана 26 верасня 1993 г. Праз некаторы час Вярхоўны Савет афіцыйна з прычыны тэхнічнай немагчымасці забяспечыць паспяховае правядзенне рэферэндума ў сціслыя тэрміны адмовіўся ад свайго рашэння, а замест гэтага прызначыў на 27 сакавіка 1994 г. датэрміновыя парламенцкія, а на 26 чэрвеня таго ж году – датэрміновыя прэзідэнцкія выбары.

Тым часам у дзеяннях абноўленага складу Кабінета Міністраў пачалося лабіяванне антырынкавых рашэнняў, асабліва ў дачыненні да фінансавага курсу карбованца, што прывяло да адстаўкі ідэолага рэформаў – віцэ-прэм’ера В. Пінзеніка, а затым і самаго прэм’ер-міністра Л. Кучмы 23 верасня 1993 г.

 

 

 

5. Прэзідэнцтва Л. Кучмы

 

Датэрміновыя выбары 1994 г. праводзіліся па старай мажарытарнай сістэме. Найбольш кандыдатаў у дэпутаты было высунута ад працоўных калектываў. Далей шлі прадстаўнікі ад сходаў выбарнікаў і толькі трэцімі па колькасці  шлі кандыдаты ад палітычных партыяў. Канчатковы падзел галасоў па партыйнай прыналежнасці выявіў такі малюнак: