Қылмыстық ізге түсу амалдары

        Атап айтқанда. КР ҚІЖК-нің 7-бабының  9, 14-тармақтарында қылмыстық қудалауды  қызметін жүзеге асыратын мемлекеттік  органдар мен лауазымды адамдардың  қатарына анықтау органының бастығы енгізілмеген. Осы орайда.автор КІ5 КІЖК-нің 7-бабының 9, 14-тармақтарына кылмыстық қудалау   қызметін   жүзеге   асыратын   мемлекеттік   органдар   мен лауазымды адамдардың  қатарыиа  анықтау органының бастығын  қосып толықтыру жөніиде  ұсыныс   жасағаин. 

       Ондағы   басты   мақсаты   қылмыстық   іс  жүргізу заңнамасын  бір жүйеге  келтіру болып табылады.

        Қылмыстық сот ісін жүргізуде  анықтау органы бастығының құқықтары  мен міндеттерін талдай отырып, оның кызметі қосалқы сипатқа ие болады деп тұжырымдайды: ұйымдастыру-басқарушылық және қылмыстық-іс жүргізушілік.

          Ьұл ретте анықтау органы бастығының  ұйымдастыру-баскарушылық қызметі-  негізгі, ал қылмыстық-іс жүргізушілік - қосымша қызмет деп көрсетеді,  Өзінің осындай пайымдауын ол анықтау органы бастығының ерекще құкықтық мәртебесімен және қызметінің мемлекеттік биліктік-өкімдік сипатымен негіздейді. Сонымен бірге  тәжірибеде анықтау органы бастығының құқықтық мәртебесін кемсітетін заңның тұстары да бар екенін белгілейді.

           Бұл анықтау органы бастығының  алдын ала тергеу міндетті  қылмыстық істер бойынша тергеушінің  тапсырмаларын орындауды ұйымдастыру  міндетіне қатысты айтылған. Анықтау  органы бастығының осы міндеті  оны тергеуші алдында есепті  қылып, оның қойған талаптарына бағынуын мәжбүр етеді.Автордың пікірінше, осы қалыптасқан жағдайды қолданыстағы қылмыстық іс жүргізу заңымен белгіленген анықтаушы мен анықтау органының бастығы арасындағы ерекше қылмыстық-іс жүргізушілік қатынасы деп тауып, оны тиісінше қабылдау қажет.

          Қолданыстағы қылмыстық іс жүргізу  заңнамасынын анықтау органының  бастығы түсінігіне анықтаманы  бермегені негізделген. Нормативтік  анықтаманың болмауы, құқық қолдану  тәжірибесінде анықтау органының  бастығы түсінігін негізсіз кеңейтілген немесе керісінше, тар мағынада қолданылып. түсінуіне себеп болады деп баса айтады.

          Сондай-ақ заң әдебиеттерінде  де анықтау органы бастығының  мәнін түсінуде біркелкі көзкарастың  жоқ екенін көрсетеді. Осыған  байланысты анықтау органының  бастығына тән белгілерді негізге ала отырып. оның мынадай авторлық анықтамасын ұсынған: «Анықтау органының бастығы деп - заңмен белгіленген құзыретіне сәйкес өз бойына бір-бірімен өзара байланысқан, келісілген ұйымдастыру-басқарушылық және қылмыстық-іс жүргізушілік қызметтерді біріктіретін және белгілі бір негіздср болған жағдайда кылмыстық-іс жүргізушілік жауапкершілікті атқаратын мемлекеттік органның немесе мекеменің не олардың құрылымдық бөлімшелерінің басшыларын айтамыз».

      Анықтаү органы бастығының қылмыстық-іс жүргізу қызметін құқықтық реттеу мәселелері» деп аталатын екіниіі бөлімшеге анықтау органы бастығынын қылмыстық-іс жүргізу қызметін белгілейтін заңдар мен заң асты актілердің қазіргі жағдайына талдау жасалынған. Бұл ретте басты назар қылмыстық істер бойынша құқықтық көмек көрсету жөніндегі Қазакстан Республикасының халықаралық келісім-шарттарына. анықтау органы бастығының құкықтық мәртебесін белгілейтін Қазақстан Республикасының   Қылмыстық іс жүргізу заңнамасына және ведомстволық нормативтік-құкықтық актілерге аударылған.  Қазакстан Республикасы халыкаралық келісім-шарттарының сотта кдралу негізі бар аиықтау істері бойынша шетел мемлекеітіа азаматы болып табылатын айыпталушыларды, сезіктілерді мейлінше аз мерзім ішіндс құжаттандыру мәселесін шеше алу мүмкіндігі негізделеді. Автордын гіікірінше бұл моселені шешу оте манызды. Өйткені оның салдарынаи осы кылмыстық істер бойынша анықтау мерзімі (10 күн) бұзылады.

         Қазакстан Республикасының қылмыстық  іс жүргізу заңыиа талдау жасау  барысында, автор, мемлекеттің құқыктық саясат тұжырымдамасында осы заңды жетілдіруге байланысты белгіленген иегізгі бағыттарды ескерген. 

          Соның нәтижесінде, ол осы заңның  бірқатар кемшіліктері мен олқылық-тарын  анықтаған. Атап айтқанда, аталған  заңда анықтау органыныи бастығы түсінігінің анықтамасы берілмеген және оның қылмыстық-іс жүргізушілік жауапкершілігі көзделмеген. Заңның осындай олқылықтарының орнын толтыру женінде жұмыста бірқатар ұсыныстар мен ұсынымдар жасалған.

          Сонымен қатар аталған занда кейбір іс жүргізу институттарының жұмыс жасау тетіктерінің жете қарастырылмағаны да анықталған. Осылайша, заңда тергеуге дейінгі тексеру кезеңінде қылмыс туралы арызды немесе хабарды қараудың мерзімін ұзартудың іс жүргізу тәртібі белгіленбеген.

           ҚЫЛМЫС туралы арызды иемесе хабарды қараудың тәжірибесіне жасалған талдау, бұл мәселенің қылмыстық істі тергейтін лауазымды тұлғалардың негізді мәлімдемелері арқылы шешілетінін көрсетеді. Осы жағдайды ескеріп. заңда анықтаушының (тергеушінің) қылмыс туралы арызды немесе хабарды қараудың мерзімін ұзарту жөніндегі негізді мәлімдемесін іс жүргізу құжаты ретінде бекітіп, толықтыруды ұсынған.

          Нормалардың бір-біріне қарама-қайшы  келуін де қылмыстық іс жүргізу  заңының елеулі кемшілігі деп  табады. Заңның мұндай нормалары жеткілікті. Олар заңнын дұрыс қолданылмауына жол береді. Осы орайда. анықтау органының бастығына қатысты осындай нормалардың арасындағы қара.ма-қайшылыктарды жою жөнінде ұсыныстар бсрілген.

          Сотқа дейінгі іс жүргізуді  анықтау органдары жүзеге асыратын қылмыстық істерді (ҚР КІЖК 285-бап) ресімдеудің «жеделділү жәнс жеңілдету» нысанын қайта қарау қажеггігі де негізделеді. Осы мәселе жөиінде түрлі көзқарастарды талдау және қылмыстық істерді зерделеудің нәтижесінде аталған институт тетіктерінің қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың құқыктары мен занды мүдделерін ескермей, сондай-ақ, заңның осы анықтауға қатысты кейбір нормаларымен сәйкестендірілмей әзірленгенін көрсетеді.

         Осылайша, тәжірибеде аталған қылмыстық  істерді тергсу кезінде жәбірленушіден. куәден сұрау салу іс-әрекеті мүлдем жұмыс ісіемейді. Оның орнына жауап алу тергеу әрекеті жүргізіледі. Сондай-ақ осы қылмыстық істер бойынша сезікті, тұлғаға бірден айып тағылып , айыпталушы ретінде тану туралы қаулы шығарылмайды. Ол өзіне тағылатын айыппен айыптау хаттамасынан танысады. Демек, осы қылмыстық істерді жеделдетіп тергеу рәсімі (процедура) сезікті тұлғаны тағылатыи айыппен одан бұрын танысу. ол жөнінде өзінің. қарым-қатынасын білдіру құқыктарынан. тергеу барысында өзін ақтайтын дәлелдемелерлі ұсыну мүмкіндігінен айырады.

          Сонымен қатар осы анықтау  істері бойынша тергеудің заңмен  белгіленген мерзімінің (10 күн) сақталуы  да тәжірибеде жасанды сипат  алған. Оған  зертгеу барысында  жүргізген сауалнаманың нәтижелері мен анықтау бөлімшелерінің қылмыстық істерді тергеу тәжірибесі (қылмыстық істердің 38%-ы белгіленген мерзімді бұза отырып аяқталады) көрсетеді.

         Қылмыстык, істердің уақтылы аяқталмауының  негізгі себептері болып тергеу  барысында сезіктілерді, айыпталушьшарды құжаттандыру (33,8%), сот сараптамасы қорытындысының уақытыида дайын болмауы (52,4%). криминалдық полицня қызметкерлерінің қылмыстық істер бойьшша қатысуы қажетті тұлғалардың келуін қамтамасыз етпеуі (13,8%) табылады.

Осы анықтау  өндірісінің маңызды бір ерекшелігі - қылмыстық істер бойынша тергеу қылмыс жасады деп сезік келтірген тұлға белгілі болған жағдайда ғана жүргізіледі.

         Тәжірибеде қылмыс жасаған сезікті  тұлғалардың қылмысгық іс қозғалғаннан  кейін 4-5-ші күндері, кейде тіпті  анықтаудың отыз тәулік мерзімінің бітуіне аз қалғ-анда анықталып, табылып жататын жағдайлары көптеп кездеседі. Және де мұндай жағдайларда іс жүргізу мерзімін бұзудың жоғарыда көрсетілген себептерінің бірі болғанда, істің тергелуі ұзаққа созылып, тергеу мерзімінің бұзылуы әбден.

         Яғни. бұл -қылмыс жасаған сезікгі  тұлғаның анықтаудың қылмыстық  іс жүргізу заңында белгіленген  мерзімдері ішінде ұсталынып,  отыз тәуліктен аса аякталған  кезеңдерді қамтитын заң бұзушылық  болып табылады.

         Бұл мәселеиі шешуге анықтаудың он күндік мерзімің бір айға ауысгырып, оның әрі карай ұзартылмауын ұсынған.  Бұл - қылмыстық істерді тергеу кезінде әуре-сарсаңға салу фактілсрін жіберуді болдыртпайды, азаматтардың құқыктары мен бостандықтарының шынайы жоғары деңғейде сақталуын камтамасыз етеді.

         Анықтау органы бастығының қылмыстық-іс  жүргізу қызметін құқықтық реттеуде  ведомстволық нормативтік-құқықтық  актілердің маңызы антқысыз зор  екенін негіздейді. Қолданыстағы  қылмыстық іс жүргізу заңы  тергеу және жедел-іздестіру қызметтерін жүзеғе асыратын құқық қорғау органдарына қатыстыы қылмыстық іс жүргізудің тәртібін жалпы белгілейді. Сонымен бірге оиы тәптіштеп зерделейтін болсақ, аталмыш заң негізінен жұмыстарында тергеу және жедел-іздестіру қызметтері негізгі болып табылатын ішкі істер органдарына қатысты етіп дайындалған.

          Бұл ретте қылмыстылықтың адам  өмірінің барлық салаларымен  байланысты феномен екенін ұмытпау  қажет. Осы себептен де түрлі  салаларға байланысты қылмыстар  да әр түрлі анықтау органдары  болып табылатын құқык қорғау органдарымен қаралып. тергеледі. Демек. осы қылмыстарды тергеудің өзіндік ерекшеліктері бар. яғни ресімделетін іс жүргізу құжаттары мен жиналуы тиісті дәлелдемелер базасы. арнайы субъектісінің болуы және тағы басқа мән-жайлар.

            Аталған жағдайларда 110-дан басқа анықтау органдарының өз кызметтерінде ведомстволық нормативтік-құкықтық актілерді әзірлеп, қолданылуының тигізетіи әсері зор. Осы орайда а, ҚР ПМ-нің анықтау органдарының ведомстволық нормативтік актілерді қолдану тәжірибесін ҚР   ҚІЖК-иіи  65-бабында   атап   көрсетілген   өзге  анықтау  органдарының қылмыстық. іс жүргізу қызметіне көшіріп қолдануды ұсынады.

                               Бұл келесідей негізделінеді:

       1)  қолданыстағы ҚР ҚІЖК осы  заңның 65-бабында көрсетілген анықтау оргаидарының қылмыстык. істсрді тергеу тәртібін жалпылама реттсп, оларды тергеудің  ерекшеліктерін   қарастырмайды  (қылмыс  субъектісі,  дәлслдеуге жататын мән-жайлар және т.б.);

       2)   ҚР ҚІЖК-де ІІО-дан басқа  анықтау органдарының түрлі салалардағы қылмыстарды    тергеулерінде    қолданылатын    арнайы    терминдері     мен түсініктері   берілмеген.   Мысалы:   кедендік   төлемдер   мен   оның   түрлері. Кедендік төлемнің түсінігі мен оның нақты залал келтірілген түрін анықттау қылмыстың дұрыс саралануына септігін тигізеді;

      3)  ҚР ІІМ жүйесіндегі анықтау  органдарының негізгі қызметі   қылмыстық істерді тергеу, қылмыстардың  алдын алу, оларды ашу болса,  өзге анықтау органдарында қылмыстық  істерді тергеу - олардың негізгі  қызметінен туындайтын қосымша қызметі болып табылады. Оның үстіне осы анықтау органдары қызметкерлерінің көпшілігінде арнайы заң білімі жоқ. Осыған байланысты, аталғаи органдардың тергеу қызметін нақтылауда ведомстволық нормативтік актілердің манызы зор.

      «Анықтау органы дастыгының ведомствольқ бақылау қызметі ЖӘНЕ ОНың прокурорлық қадагсиау мен ара қатынасы» атты үшінші бөлімшеде анықтау органы бастығының ведомстволық бакылау қызметі тергеу бөлімінің бастығымен салыстырып қарау негізінде талданып, оның прокурорлық қадағалау  қызметімен өзара ұқсастықтары мен айырмашылықтары аныкталған.

       Қылмыстық іс жүргізудегі ведомстволық  бақылау ден анықтау органы  бастығыиың қылмыстық істі дұрыс  шешуге қажетті және жеткілікті  мән-жайларды жан-жақты, толық  және объективті зерттеу үшін заңда көзделген барлық шараларды қабылдау жоніндегі қызметін айтамьз. Осы орайда.  ведомстволық бақылауды қылмыс туралы материалларды тергеуге дейінгі гексеру кезеңінен жүзеге асырудың маңызын ашып корсеткен. Сонымен бірге  анықтау органы бастығының осы кезеңде ведомстволық бакылауды жүзеге асыру бойынша құқықтарының қылмыстық іс жүргізу заңында белгіленбегенін көрсетеді.

       Жоғарыда ведомстволық бақылау  тусінігінің анықтамасында «қылмыстық  істі дұрыс шешуге қажетті  және жеткілікті мән-жайларды зерттеу үшін заңда козделген барлық шараларды қабылдау» деп нақты айтылған. Осыған байланысты және анықтау органы бастығының ведомстволық бақылау қызметін жүзеге асыру кезіндегі құқыктарын нақтылау мақсатында,  қолданыстағы ҚР ҚІЖК-нің 66-бабына мынадай толыктырулар енгізуді ұсынған: «Анықтау органының бастығы қылмыс туралы арызды немесс хабарды шешіу бойынша анықтаушылардың әрекеттерінің уақтылы, заңды және дәлелді болуына бқылауды жүзеге асырады, қылмыстың белгілерін көрсететін мәліметтердің мейлінше толық алынуына шаралар қабылдайды.

           Анықтау органының бастьғы анықтаушыдан  қылмыс туралы алғашқы мәліметтерді  және қылмыс туралы өзге матермалдарды  талап етуге және оларды тексеруге,  қьп.мыс туралы мәлімсттерді аду  кезінде қатысуға және қылмыс белгілерін көрсететін мән-жайларды анықтауға құқылы». Анықтау органы бастығының жоғарыда көрсетілген құқықтары анықтаушының осы кезенде шешетін мынадай міндеттерінен тікелей шығады:

       1)  қылмыс болуы мүмкін деп  келіп түекен мөліметтерді және  дұрыс іс жүргізу шешімін қабылдау;

       2)   қылмыстың  құрамы  болуы   мүмкін  мәліметтерді  қылмыстық   істі қозғаудың себептері   мен иегіздерінің бар-жоқтығына  тексеру, бар болған жағдайда  материалды толық жинау және  жүйелеу;

      3) қылмыстың алдын алу және жолын кесу бойынша шаралар қолдану;

      4) қылмыс болуы мүмкін іздерді  табу және бекіту: