Посткеңестік кезеңдегі интеграцияның сипаты

КІРІСПЕ

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. ТМД елдері аймағы Ресей мен Қытай, Ауғанстан мен Пәкістан, Иран мен Кавказ елдері сияқты қақтығысты аймақтардың торабында орналасқан. Бұл жағдай  Орталық Азия мемлекеттері қауіп −қателердің алдын алуда әлемдік қоғамдастықпен қатарласа қызмет атқаруына жол ашты. Қалыптасқан миграция, қашқындар мәселесі, діни экстремизм, лаңкестік, ұйымдасқан трансшекаралық қылмыспен күресу әрине жалғыз мемлекет үшін қиынға соқпақ. 2000ж. Орталық Азия мемлекеттері арасында Ташкентте «Терроризммен, саяси және діни экстремизммен, трансұлттық ұйымдасқан қылмыс және басқа да бейбітшілік пен тұрақтылық қаупіне қарсы біріккен іс − қимылдар» келісіміне қол қойылғанымен, аталған келісім ары қарай дами алған жоқ.  Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаев атап көрсеткендей «біздің алдымызда таңдау тұр: бірі — әлемдік экономиканың мәңгілік шикізаттық шылауы болып қалу, екіншісі тағы бір империяның келуін күту немесе Орталық Азияның барынша интеграциялануына қарай қадам жасау. Мен осының соңғысын ұсынамын. Бұдан былайғы интеграциялануымыз — біздің өңіріміздің тұрақтылығына, прогреске, экономикалық және әскери, саяси тәуелсіздікке апаратын жол».   Қарастырылатын мәселенің өзектілігі көптеген себептермен түсіндіріледі, ол әлемдік шаруашылықтың дамуына арналған жағдайлардың күрделенуімен сипатталады.    

Біріншіден, қазіргі кездегі әлемдік экономиканың елдері жаһандану әсерінен әлемнің  басқа елдерімен көпжақты ынтымақтастықты  интенсивті түрде дамыта бастады. Оның бірден-бір себебі – бірқатар жаһандық проблемаларды бірлескен күштермен шешудің қажеттілігі, табиғи ресурстарды және инфрақұрылымның бірлескен объектілерін тиімді пайдаланудың қажеттілігі және т.б. Ол елдер деңгейінде де, кәсіпорындар мен ұйымдар деңгейінде де интеграцияның барлық формаларын жүзеге асырумен өрнектеледі. Екіншіден, бұл мәселені шешудің маңыздылығы  бүгінгі таңда қалыптасқан күрделі  саяси жағдаймен түсіндіріледі. Екі полярлы әлемнің күйреуі, жаңа тәуелсіз мемлекеттердің туындауы және әлемдік экономикалық қатынастардың жаһандануы нәтижесінде қалыптасқан жаңа жаһандық жағдайдың артықшылықтарына мыналар кіреді: әлемдегі әскери-саяси шиеленістердің едәуір азаюы, көптеген елдердің ықпал ету және басымды болу сфералары концепциясынан бас тартуы, мемлекеттердің экономикалық өсуі мен мәдени дамуына арналған кеңейтілген мүмкіндіктердің туындауы, халықаралық қатынастардың аймақтық құраушыларының күшеюі. Сондықтан бүгінгі ТМД елдерінің өзара интеграциялану үдерісі әлемнің назарын өзіне аударып, державалардың іс әрекеттерінің бағыты қандай болуы мүмкін деген сұраққа жауап іздегендей.

Ғылыми жұмыстың мақсаты бүгінгі ТМД елдерінің шеңберіндегі интеграциялық үдерістерді зерттеу. Осы мақсатқа жету үшін келесідей міндеттер қоямыз:

• ТМД елдерінің КСРО ыдырағаннан кейінгі экономикалық, әлеуметтік, саяси жағдайына қысқаша тоқталу;
• ТМД құрылуының негізгі алғышарттары мен оң және теріс жақтарын қарастыру;
• Аймақтық интеграциядағы Қазақстандық бастамалар;
• Посткеңестік интеграцияның негізгі ерекшеліктеріне тоқталу.

Бұл міндеттерді орындау  барысында автор бірнеше зерттеу әдістерін қолданды. Оның ішінде: тарихи, институционалды, салыстырмалы.  Тарихи әдіс саяси көріністерді және деректерді олар туған тарихи кезеңділікпен және оның түрлі кезеңдеріндегі өзгерістерін зерттеуге мүмкіндік береді. Салыстырмалы әдіс аймақтағы үрдістердің әлемдегі басқа итеграциялық үрдістерен салыстыру арқылы оның әлсіз және мықты жақтарын анықтауда қолданылды.

Зерттеу объектісі  - посткеңестік елдер және соның ішінде Қазақстан қатысатын интеграциялық бірлестіктер қызметінің негізгі бағыттарын құрудың себептерін талдаудың және олардың алдында тұрған проблемаларды шешудің мүмкін жолдары.

Зерттеу пәні болып ТМД шеңберіндегі халықаралық экономикалық интеграцияның дамуының саяси-экономикалық, әлеуметтік-құқықтық факторлары, осы жерде қалыптасатын интеграциялық жағдайлар мен олардың даму болашағы қарастырылады.

Зерттеудің  теориялық және әдістемелік негізін әлемдік экономика мен халықаралық байланыстар саласындағы  отандық және шетелдік ғалым-экономистердің еңбегі құрайды.

Жұмыста  ресми үкімет шешімдері, заңдар, құқықтық  актілер және әр түрлі шет елдермен бекітілген келісімдер қолданылды. Зерттеудің ақпараттық базасы ретінде статистика агенттігі, ТМД-ның халықаралық статистикалық комитеті, Қазақстан Республикасының ведомстволары мен басқа да  министрліктер, сондай-ақ экономикалық ынтымақтастық ұйымдары және халықаралық экономикалық ұйымдардың мәліметтері пайдаланылды.

Ғылыми жұмысқа Отандық  және ресейлік, шетелдік ғалымдардың  еңбектері қолданылды. Отандық зерттеушілер қатарына Алесин В. И¹., Жакенов Д²., Федосеев С. Г³., Ауелбаев Б. А⁴., Бердигожина Л⁵., Шаймергенов Т.Т⁶., Казыханов Е. Х⁷. мақалалары қарастырылды. Ол мақалаларда әсіресе Орталық Азия аймағы интеграция мәселелері жіті қарастырылған. Шетелдік ғалымдардан Фредерик Старрдың⁸, Роджер Федерер⁹, Мария Фрейз¹⁰ еңбектерінің маңызы зор. Аталған зерттеушілердің еңбектерінде көптеген ұсыныстар мен сын пікірлер айтылған.

Ал ресейлік ғалымдарға келсек, олардың арасында Рыбаков О¹¹., Астров В¹²., Зевин Л¹³. Еңбектері ерекше бағаланды.

Ғылыми жұмыстың құрылымы кіріспеден, екі тараудан тұратын негізгі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.   

І ТАРАУ. ТМД ЕЛДЕРІНІҢ  ИНТЕГРАЦИЯСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ АЛҒЫШАРТТАРЫ

1. Посткеңестік кезеңдегі интеграцияның сипаты

Посткеңестік мемлекеттердің әлемдік шаруашылыққа экономикалық интеграциялануын зерттеу және осы  негізде оның дамуындағы ерекшеліктер мен қазіргі кездегі даму тенденцияларын анықтау арқылы елдердің интеграциялануының нәтижелілігін бағалау. Посткеңестік кеңістіктегі аймақтық экономикалық интеграцияның даму мәселелерін зерттеу мен қорытындылау негізінде кешенді және біртұтас тұжырымдарды нақтыланды. Экономикалық тетіктер және саяси - құқықтық құралдар мен әдістер жиынтығын қолдана отырып интеграция механизмдерін айқындау, олардың көмегімен ұлттық шаруашылықтардың жақындасуы мен өзара бейімделуі процесінің жүзеге асырылуы қарастырылды. Халықаралық экономикалық интеграцияның теориялық негіздемесіне көңіл аударылып, экономикалық әдебиеттердегі интеграциялық түсініктерге және мемлекеттердің ұлттық экономикасының әлемдік қауымдастыққа араласу процестерін бағалауға қатысты көзқарастарға көңіл аударылды. Қазіргі кездегі шаруашылық байланыс түрлерінің жаһандану процесіне тартылуы және олардың халықаралық көлемде өте тығыз байланыста болуы халықаралық экономикалық интеграцияның кең етек жайғанын көрсетеді.

Осы орайда халықаралық экономикалық интеграцияның туындауы мен дамуын зерттеген атақты ойшылдардың пікірлері қарастырылып нақтыланды. Оның негізіне төмендегідей белгілер енді: планетарлық көлемі, аймақтық деңгейі, фирмалық деңгейі, мемлекеттің ролі және нарық пен мемлекеттің үйлесімі.

Экономикалық интеграцияның тиімділігінің өлшеудің экономикалық әдебиеттердегі әдістемелік жолдары қарастырылды. Қазіргі кезде экономикалық интеграцияның нәтижелілігін анықтау үшін бірнеше тәсілдемелер қолданылады: Дж.Вайнердың «ағымды туындатушы» және «ағымды ауытқытушы» және т.б тәсілдердің шектеулі сипаты бар екендігі көрсетіліп, жаһандану жағдайындағы халықаралық экономикалық интеграцияның ерекшеліктерін ескере отырып, олардың көмегімен интеграцияның дамуының сандық және сапалық параметрлері анықталды. Ол екіге бөлінеді: абсолюттік көрсеткіштер және салыстырмалы көрсеткіштер. Болып жатқан интеграциялық процестердің нәтижелерін сипаттайтын абсолюттік көрсеткіштер жүйесі нақтыланды. Оларға: ІЖӨ-нің көлемдері, өзара сауда көлемі, капитал ағымының көлемдері, бірлескен кәсіпорындардың өсуі, кооперациялану дәрежесі, халықтың миграциялану деңгейі, сонымен бірге елдердің әлеуметтік-экономикалық даму көрсеткіштерінің кең спектрі.

Сондай-ақ салыстырмалы көрсеткіштер жүйесіне жататындар: сыртқы сауданың жан басына шаққандағы шамасы, ІЖӨ-дегі елдер мен одақтың үлес салмағы, сыртқы экономикалық қызмет (сыртқы сауда) және ішкі өндіріс көлемінің арақатынасы; ІЖӨ-дегі экспорттық (импорттық) құраушының көрсеткіші, икемділік коэффиценті (сыртқы сауда айналымы индексінің қоғамдық өнім индексіне қатынасы арқылы есептеледі); салалардағы жекелеген өнім түрлерін өндірудегі экспорт үлесі; шаруашылық салаларындағы жекелеген өнім түрлерін тұтынудағы импорт үлесі; тұтыну тауарларындағы импорттық өнімнің үлесі; жалпы және жекелеген тауар топтары бойынша  сыртқы саудадағы елдің үлес салмағы; сыртқы сауданың географиялық құрылымы. Әлемдік экономика  өмірінде аймақтық интеграциялық топтардың  құрылуы мен олардың өзара  бірлесіп іс-қимылдар жасауында үлкен жеткілікті тәжірибелер жинақталды. Осы тәжірибелерді Қазақстанның аймақтық интеграциялық топтарға, оның ішінде Еуразиялық экономикалық қауымдастыққа қатысуы мен оны одан әрі дамытуда ескерудің маңызы зор. Бұл орайда әсіресе Еуропа елдерінің өзара қарым-қатынасының қалыптасуы мен даму тәжірибесінің маңызы зор екендігіне көңіл аударылды¹⁴.

Әлемдегі мемлекеттер  арасындағы интегрциялық процесстердің  даму теориясында ТМД мен Еуропалық  Одақтың басты айырмашылықтарын салыстырып, зерттеудің маңызы зор. Бұл салыстырмалы талдау диссертациялық жұмыста қарастырылып отыр.

Демек, ТМД – бүгінгі таңдағы ірі  аймақтық бірлестіктердің ішіндегі әлемдік шаруашылық процесіне енуде  өзіндік жолы мен даму ерекшеліктері  бар бірлестік болып табылады. Осы орайда  жұмыстың келесі тарауы  ТМД мемлекеттерінің экономикалық интеграциялануының диалектикасына арналған.

Посткеңестік кеңістіктегі интеграциялық процестерді зерттеуге  арналған. ТМД мемлекеттерінің экономикалық интеграциясының даму эволюциясына тоқталып, осы елдердің экономикалық дамудың және нарықтық реформалаудың әртүрлі деңгейде тұрғанын, әсіресе өзара байлансытардағы қиындықтардың болуы, сондай-ақ өсудің қарқыны мен экономикалық өсудің көрсеткіштерінің әртүрлі деңгейде тұрғаны анықталды.  Посткеңестік  кеңістіктің жаңа мыңжылдыққа қадам басуы  жағдайында дамудың жағымды көрсеткіштері көрініс таба бастады. Экономикалық дамудың тиімділігінің негізгі индикаторы ІЖӨ-нің өсу қарқыны көрсеткендей, ТМД елдеріндегі нарықтық реформа, экономикалық өсудің айтарлықтай жоғары қарқынын қамтамасыз етуде. 2003 жылы ТМД көлемінде алдыңғы жылмен салыстырғанда ІЖӨ-нің орташа көрсеткіші 7,2%-ға өсті. Интеграциялық біріктіруді ұйымдастыру мәселесінде  және ынтымақтасып шаруашылық жүргізудің бірыңғай (біртұтас) тетіктерін нақты  іс жүзіне асыруда бірқатар жағымсыз жағдайлар кездескенмен, ТМД құрылғалы 14 жылдың ішінде елдер экономикасының тұрақты өсуінің жағымды тенденциясы да байқалды. Ұлттық  ерекшеліктерді ескере отырып, экономикалық қатынастарды түрлендіру мәселелерін қарастыратын болсақ, ТМД экономикалық және индустриалық даму деңгейлері әртүрлі, әрі әлеуметтік салалары да әр басқа мемлекеттерден тұрады. Достастық елдердің экономикалық жағдайларындағы үлкен айырмашылық әр елдің өзіне ғана тән нарықтық қалыптасудың әртүрлі деңгейімен, өндірістік құрылымдар мен салалық мамандандырулардың әр қилылығымен және әлеуметтік-экономикалық дамуды жүзеге асырудағы өзіндік ерекшеліктердің көптігімен түсіндіріледі. Сондықтан да, экономикалық қатынастарды түрлендіру нарықтық институционалдық орталарды қалыптастырудың жалпы бағытында ұлттық ерекшеліктерді ескере отырып жүзеге асырылады.

Елдер экономикасының тұрақты өсу тенденциясына келетін болсақ, бұл арада мынаны айта кету керек. Қазіргі уақытта ТМД елдерінде барлық макроэкономикалық көрсеткіштер бойынша тұрақты өсудің жағымды тенденциясы сақталып отыр. ІЖӨ - нің өсуі негізінен өнеркәсіптің дамуы есебінен орын алды. 2004 жылдың қаңтар-қыркүйек айларында Украина да ІЖӨ 2003 жылдағы кезеңмен салыстырып қарағанда 13,4%-ды құрады, өнеркәсіп өндірісі - 14,4% болды, ал Белерусияда - 10,8% және 15,7%, Тәжікстанда - 13,6% және 16%, Қазақстанда - 2,1% және 10,3%.

ТМД республикаларында өнеркәсіп өндірісінің  өсуінің негізгі факторларына бұрынғыша мұнайдың, шикізаттың ішкі және сыртқы әлемдік бағалары мен қолайлы нарық конъюнктурасы болып қала берді. Ішкі факторлар рөлі айтарлықтай төмен болып тұрған кезде экспорттық құраушыларға деген тәуелділіктің жоғары деңгейі сақталып қалған. Мәселен, Ресейде 2004 жылдың І-жартыжылдығында өнеркәсіп өндірісінің 80,7% өсімі экспортпен қамтамасыз етілген. Мұндай жағдай Қазақстанда да ұшырасады. Осы жылы сыртқы экономикалық конъюнктура экспорттаушылар үшін өте қолайлы болып тұр. Жыл басында энергия тасымалдаушылардың әлемдік бағасы көптеген сарапшылардың болжамдарынан әлдеқайда жоғары болды. 2003 жылы Достастық бойынша орташа есеппен алғанда 2002 жылға қарағанда экспорт 25,5%-ға, ал импорт 24%-ға артқан, мұнайдың жоғары бағасымен байланысты экономикалық өсім бірқатар елдердің құрылымдық реформаларындағы прогрестің болмауын қалқалап көрсетпейді. Соңғы жылдардың ішінде халық табысы мен еңбек ақысының өсімі бүкіл Достастық елдері бойынша өндіріс тиімділігінің өсімінен асып түскен. Мұның себебі: ішкі даму факторлары мен сыртқы конъюнктура қолайлы болып тұр. Осыған қарамастан көптеген елдерде табыс деңгейі төмен, табыстағы теңсіздік елдердің арасында да белең алып тұр. ТМД елдеріндегі халықтың басым бөлігі кедейшілікте өмір сүріп жатыр, өмір деңгейіне кері әсерін тигізетін факторлар: жұмыссыздық, тұтыну нарығындағы бағаның өсуі, әлеуметтік қорғау жүйесінің әлсіздігі.

Әрбір елдегі ІЖӨ-ның өсу қарқыны нақты  экономика секторының жағдайымен, қалыптасқан  әлеуметтік экономикалық ахуалдармен  байланысты болып отыр, жеке алатын болсақ, тұрақты даму үстіндегі Қазақстанның орташа жылдық экономикалық өсу қарқыны соңғы 4 жылда  10,6%-ды құрады, бұл ең төменгі және орташа зейнетақы мөлшерін екі есеге арттыруға, ең төменгі және орташа жалақыны – сәйкесінше 2,5 және 1,6 есеге, мемлекеттік әлеуметтік жәрдем ақыны 45%-ға арттыруға мүмкіндік берді. Мамандардың болжауы бойынша жылына 9%-дан кем болмайтын өсу қарқыны 2000 жылмен салыстырғанда 2015 жылы ІЖӨ көлемін шамамен 3,5 есеге, еңбек өнімділігін 3 есеге өсіруге, ІЖӨ энергия сыйымдылығын 2 есеге кемітуге мүмкіндік береді екен. Осы кезеңде экономикалық саясатты жүзеге асыратын негізгі құралдар мен қаржы-несие, салық-бюджет және инвестиция саясатына орайластырылған заңды жетілдіру көзделіп отыр. Бүгінгі таңда ТМД елдеріндегі экономикалық өсім өтемдік сипатта болып отыр, өйткені қазіргі сәтте ІЖӨ-ның  барлық өндірісі дағдарыстан биік деңгейге қол жеткізе алған жоқ, мәселен, ТМД мемлекетаралық статистикалық комитетінің мәліметтері бойынша, 2003 жылы ІЖӨ өндірудің көлем деңгейін 1991 жылдағысынан 3 республика ғана асыра алды. Олар: Беларусь (3,7%-ға), Қазақстан (5,9%-ға), Армения (8,1%-ға). БҰҰ мәліметтері бойынша 2002-2003 жылдары  ТМД елдерінде жан басына шаққандағы ІЖӨ-ның өсімі байқалған. Бұл арада  ең қарқынды өсу мына мемлекеттерде  байқалған:  Тәжікстан (126,4%), Ресей (126,1%), Беларусь (120,4%) және Түркменстан (120,3%). 2002 жылмен салыстырғанда 2003 жылы жан басына шаққандағы ІЖӨ көлемінің кемуі Өзбекстанда байқалған (12,7% пунктісінде). 1999-2000 жылдары қолға алынған ТМД елдерінің экономикасын көтеру агроөнеркәсіптік кешенді, өнеркәсіп өндірісін одан әрі дамыту, жұмыспен қамтуды өсіру, халықтың экономикалық белсенділігін арттыру мақсаттарында барлық ресурстарды толық әлі тиімді пайдалану арқылы ғана өз жалғасын тауып отыр.  Бұдан былайша қорытынды шығаруға болады, ТМД елдерінде экономикалық өсімнің әртүрлі типтері қалыптасқан. Негізгі қозғаушы күші табиғи ресурстарды экспорттау болып табылатын біреулерінде өсудің мүмкіндігі шетелдерде белгіленетін бағаның тұрақтылығына байланысты болса, (экспорттың 14 табиғи ресурстарын өңдеуші салалардың үлес салмағы аз) кейбір елдердің өсу мүмкіндіктері ішкі нарықта қалыптасқан ахуалдарына тәуелді. Соңғысы өндіріс процесінде экономиканың құрылымын өзгертуді және дамытуды тежейтін кеңестік кезеңнен қалған ескі кәсіпорындарды жиі пайдаланады. Соңғы жылдары қалыптасқан кен өндіруші өнеркәсіптердегі өнім көлемінің өсу қарқынын жекелеген елдер турасындағы мысалдан байқап көруге болады (1-кесте). Талдау  көрсеткендей, осы сектордың әр түрлі  салаларындағы кәсіпорынның даму қарқындары біркелкі емес. Мәселен, 2004 жылдың қаңтар-маусым айларындағы Қазақстанның кен өндіруші өнеркәсіптеріндегі өнім көлемі 2003 жылдың кезеңімен салыстырып қарағанда 11,5% - ға, өңдеуші өнеркәсіптерінікі - 7,9% - ға, электр энергиясын, газды және суды бөлу мен өндіруде - 4,8% - ға өскен. 2004 жылы Ресейде салалар бойынша өнеркәсіп өндірісінің өсімі әр қилы болады деп болжанған. Келтірілген мәліметтерден көргеніміздей қарастырылған кезеңде бірқатар Достастық елдерінде өнекәсіп өндірісінің өсімі негізінен мұнай мен шикізат тауарларына деген конъюнктуралық-әлемдік бағалар басты фактор болып қалатын экспорттық-шикізат модельдері бойынша болған. Бұл арада өнеркәсіп өндірісінің өсімі қосылған құнның аз ғана үлесіне ие минералды ресурстарды экспорттау есебінен ғана болып отыр.