Посткеңестік кезеңдегі интеграцияның сипаты

Біздің жағдайымызда ұлттық егемендікті барынша сақтау үшін аралас үлгіні кәдеге асырған жөн. Интеграция үлгісінің қалыптасуы, меніңше, ұзақмерзімді қажет ететін процесс. Қазірдің өзінде әрбір ел мен аймақтық құрылымның даму болашағын анықтайтын болжамдық-жоспарлық  құжаттарды жасаудың қажеттілігі айқын  көрініп келеді.  
Интеграциялық ынтымақтастықты халықтың дені қолдаса ғана, ЕАО-ның тиімділігі арта түседі. Интеграция туралы шешімді, негізгі тұжырымдамалық қырларын үкімет талқыға салмастан, өз ішінде қарап, қабылдайды. Тәжірибе көрсетіп бергендей, үкімет келіссөздердің тек қана техникалық тұстарымен айналысып жатыр. Саяси шешімді ат төбеліндей топ  шығарады. Қоғам басты нәрсе – интеграция мәселелерін кең талқылаудан шет қалды. Сондықтан азаматтық қоғам институттарының рөлін күшейту аса маңызды.  
ЕАО құрудағы осал тұсымыз – ақпараттық-сараптамалық жағынан қамту. Бұл мәселенің маңыздылығы туралы ортақ түсініктің жоқтығы басты кедергі болып отыр. Сараптама көрсетіп бергендей, бұқаралық ақпарат құралдарында интеграциялық процесс жүйелі түрде сөз болып жатқан жоқ. Көбінде бір мәселе төңірегінде кейбір сарапшылардың түсініктемесін берумен шектеледі.

Ақпараттық-сараптамалық қырынан  қамту ЕАО жобасын жүзеге асыру  кезінде өзекті мәселеге айналады. Кез келгенде елде интеграциялық  процестерге қарсы наразылықты  оңай тудыруға болатынын Кеден Одағының тәжірибесі нақты көрсетіп берді.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІ. ИНТЕГРАЦИЯ МЕХАНИЗМДЕРІНІҢ  ҚЫЗМЕТІ МЕН АЙМАҚТАҒЫ РӨЛІ

 

2.1 Қазіргі кездегі  аймақтағы ұйымдар мен олардың  маңызы

 

Орталық Азия аймағы Ресей  мен Қытай, Ауғанстан мен Пәкістан, Иран мен Кавказ елдері сияқты қақтығысты аймақтардың торабында орналасқан. Бұл жағдай  Орталық Азия мемлекеттері қауіп −қателердің алдын алуда  әлемдік қоғамдастықпен қатарласа  қызмет атқаруына жол ашты. Қалыптасқан  миграция, қашқындар мәселесі, діни экстремизм, лаңкестік, ұйымдасқан трансшекаралық қылмыспен күресу әрине жалғыз мемлекет үшін қиынға соқпақ. 2000ж. Орталық Азия мемлекеттері арасында Ташкентте  «Терроризммен, саяси және діни экстремизммен, трансұлттық  ұйымдасқан қылмыс және басқа да бейбітшілік  пен тұрақтылық қаупіне қарсы  біріккен іс − қимылдар» келісіміне қол қойылғанымен, аталған келісім  ары қарай дами алған жоқ.  Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаев атап көрсеткендей «біздің алдымызда таңдау тұр: бірі — әлемдік экономиканың мәңгілік шикізаттық шылауы болып қалу, екіншісі тағы бір империяның келуін күту немесе Орталық Азияның барынша интеграциялануына қарай қадам жасау. Мен осының соңғысын ұсынамын. Бұдан былайғы интеграциялануымыз — біздің өңіріміздің тұрақтылығына, прогреске, экономикалық және әскери, саяси тәуелсіздікке апаратын жол».

Орталық Азиядағы жаңа тәуелсіз мемлекеттерінің қалыптасу кезеңі жалпылай аяқталды.Бірақ оларға әлі  де болашақта жаңа глобалды қауіптердің  пайда болуы мен жаһандану  жағдайында ұлттық даму мен қауіпсіздіктің маңызды мәселелер қатарын шешуі  алдыңғы мақсатта тұр. Дамудың объективті заңы жаһандану процессінің пайда  болуына әкеледі, деп белгілеу қажет. Сонымен қатар, маңызды әлемдік  әлеуметтік кеңістікті құрастырушы  ретіндегі трансконтиненталды құрылым  көбінесе белсенді және ерекше рөлде  бола бастады. Орталық Азиялық елдердің тәуелсіздік жылдары, бұл елдердің мүдделерімен ешқашанда сәйкес келмейтін, тек қарама-қарсы болатын, Батыс  және Шығыс мемлекеттер қатарының  назарының орталығында болды.Сонымен  қатар, сыртқы күштер арасында Орталық  Азиядағы геосаяси және геоэкономикалық  ықпал сферасы және оның табиғи ресурстары үшін күрес айналысы пайда бола бастады.Жақында  аймақ арқылы аймақтағы шарасыз  экономикалық процессімен қоса саяси  процессті қарқындатын, «Оңтүстік-Солтүстік» және «Шығыс-Батыс» транспорттық коридоры өтуі керек.Орталық Азия аймағына тек  мемлекеттер мен шетелдік компаниялар  ғана көңіл аударған жоқ. Орталық  Азиялық елдері және халықтары, тағы да ауқымды қарама-қайшы жоспарының жүзеге асыруы мақсатында,осы жерде  өзінің стратегиялық плацдармдарын  құруға үміттенген, түрлі экстремистік исламдық ұйымдардың шабуылына ұшыраған еді. Айқын болатыны, ол Орталық Азияның  қатыстық изоляциядан үзілді-кесілді  және тез түрде шығады және бұдан  барлық жағымды және жағымсыз нәтижемен  шығатын әлемдік саясатқа тікелей  қосылады. Аймақ елдері әлемдік интеграциялық  процесске, аймақішілік өзара қарым-қатынас  сипатындағы,сонымен қатар, өзінің жақын көршілестерімен басқа да мемлекеттермен қатысты мәселелерді шешуінде тығыз қатысуында мүдделі болып табылады.Жаңа шыңайылықтар жас мемлекеттердің саяси басшыларынан өзінің танылуын, ұлттың қауіпсіздік және даму стратегиясының барабарлық формуласын іздеуін және танылуын талап етті. Сонымен қатар, егерде бұрын КСРО құрылымында ортаазиялық кеңестік республикалардың ұлттық даму мен қауіпсіздік мәселесі күшті жоғарғыдержавалық одақтас мемлекеттері шеңберінде шешілсе, онда тәуелсіздік алғаннан кейін және қажетті ресурстардың жоқ болуында, көрсетілген мәселелер ерекше өзектілігіне ие болады және өз бетінше сонымен қатар, жаһанданудың өзгешелік күштерінде жаңа қауіптің пайда болуына әкеледі.Орталық азиялық мемлекеттердің әлеуметтанушылары мен саясаттануышулары, аймақ мемлекеттерінің қазіргі сыртқы саясатын қалыптастырылуы әлемдік пен аймақтық ауқымды күштер орталығы арасында балансталған және дамудың сыртқы шаралары өте қиын жағдайда өтіп жатыр деп белгілеген.1 Өз кезегінде, бұл аймақтық ынтымақтастыққа себепші болады.Аналитиктер ең алдымен, қауіпсіздік үшін құрылымдық ынтымақтастыққа мемлекеттердің дайындығы мен қажетілігіне шартталған, аймақішілік диологтың дамуында бірқатар позитивті қозғалыстарды белгілейді. Қауіпсіздік идеясы Орталық Азияның жас мемлекеттерінің интеграциясына түрткі болған дәлел бола бастады. 
           Алайда Орталық Азия мемлекеттерінің интеграциясына кедергі келтіруші көптеген факторлар: аймақтың әлсіз экономикалық потенциалы, этникалық қақтығыстардың шығу қаупі, парақорлық мәселелері тікелей қауіпсіздікке өз әсерін тигізуде. Сонымен қатар Орталық Азия елдерінің саяси құрылымындағы әулеттік бөлініп басқарушылық ортақ ортаазиялық интеграцияға кедергі болуымен қатар, мемлекеттердің өз ішінде қақтығыстардың болуына алып келуде. Саяси келісімге келе алмаушылық өз кезегінде аймақ мемлекеттерінің өз ішінде одақтасумен қатар, басқа мемлекеттермен де, мысалы Ресей, АҚШ, Қытай қолдауын табуға итермелеуде. Себебі аймақ мемлекеттерінің көпшілігі АҚШ пен ЕО елдерінің қаржылық қолдауы мен Ресейдің әскери және техникалық көмегіне тәуелді. Сонымен бірге өзіндік идентификация проблемасының өткірлігі, Орталық Азия елдерінің экономикалық, саяси — құқықтық жүйелері жағдайының транзиттік сипаты, жаңару үдерістерінің әртүрлі серпіні, бағыты және терендігі, осы процестер шеңберінде жүргізіліп жатқан реформалар өмірлік қажетті интеграцияны жүзеге асырудағы қиындықтарды анықтайды²¹.

Осының негізінде жаңа геосаяси жағдайды қалыптастыру мен  осы аймақтағы экономикалық мүдделерін жүзеге асыру және өз ықпалын нығайту  керек. Сондықтан осы аймақта  аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мемлекеттердің алдына қойған өзекті және маңызды міндеттерінің бірі болып отыр. Аймақ елдері  әлемдік интеграциялық процеске, аймақішілік өзара қарым-қатынас сипатындағы, сонымен қатар , өзінің жақын көршілестерімен басқа да мемлекеттермен қатысты мәселелерді шешуінде тығыз қатысуында мүдделі болып табылады. Жаңа шыңайылықтар жас мемлекеттердің саяси басшыларынан өзінің танылуын, ұлттың қауіпсіздік және даму стратегиясының барабарлық формуласын іздеуін және танылуын талап етті. Сонымен қатар, егерде бұрын КСРО құрылымында ортаазиялық кеңестік республикалардың ұлттық даму мен қауіпсіздік мәселесі күшті жоғарғы державалық одақтас мемлекеттері шеңберінде шешілсе, онда тәуелсіздік алғаннан кейін және қажетті ресурстардың жоқ болуында көрсетілген мәселелер ерекше өзектілігіне  ие болады және өз бетінше сонымен қатар, жаһанданудың өзгешелік күштерінде жаңа қауіптің пайда болуына әкеледі. Орталық азиялық мемлекеттердің әлеуметтанушылары мен саясаттануышулары, аймақ мемлекеттерінің қазіргі сыртқы саясатын қалыптастырылуы әлемдік пен аймақтық ауқымды күштер орталығы арасында балансталған және дамудың сыртқы шаралары өте қиын жағдайда өтіп жатыр деп белгілеген.  Өз кезегінде, бұл аймақтық ынтымақтастыққа себепші болады. Аналитиктер ең алдымен, қауіпсіздік үшін құрылымдық ынтымақтастыққа мемлекеттердің дайындығы мен қажетілігіне шартталған, аймақішілік диологтың дамуында бірқатар позитивті қозғалыстарды белгілейді. Қауіпсіздік идеясы Орталық Азияның жас мемлекеттерінің интеграциясына түрткі болған дәлел бола бастады .

Қазіргі сәтте Орталық  Азияның одан әрі дамуында екі  жол бар. Бірінші жол — өзінің әлемдік экономикадағы шикізат  көзі ретіндегі ролін бекіту. Оның үстіне — әлемдік геосаяси және геоэкономикалық бәсекелестіктегі қолжаулық ролі. Екінші жол –  интеграция. Халықаралық нарық процестеріне тең деңгейде қатыса алатын аймақтық мықты бірлестік құру жолы. Бұл  — тұрақтылық, экономикалық өрлеу, әскери және саяси қауіпсіздік жолы. Орталық Азиялық елдердің тәуелсіздік  жылдары, бұл елдердің мүдделерімен ешқашанда сәйкес келмейтін, тек  қарама-қарсы болатын, Батыс және Шығыс мемлекеттер қатарының  назарының орталығында болды.Сонымен  қатар, сыртқы күштер арасында Орталық  Азиядағы геосаяси және геоэкономикалық  ықпал сферасы және оның табиғи ресурстары үшін күрес айналысы пайда бола бастады. Орталық Азия аймағына тек мемлекеттер  мен шетелдік компаниялар ғана көңіл  аударған жоқ. Орталық Азиялық елдері және халықтары, тағы да ауқымды қарама-қайшы  жоспарының жүзеге асыруы мақсатында, осы жерде  өзінің стратегиялық плацдармдарын құруға үміттенген, түрлі экстремистік исламдық ұйымдардың шабуылына ұшыраған еді.

Орталық Азия мемлекеттерін  интеграциялануына түрткі болатын  бірден бір мәселе – ортақ қауіпсіздік  мәселесі. Осы ынтымақтасудың маңызды  механизмі  қауіпсіздіктің халықаралық  құрылымдары Біріккен Ұлттар Ұйымы( БҰҰ), Еуропадағы Қауіпсіздік және Ынтымақтастық  Ұйымы (ЕҚЫҰ), Ұжымдық Қауіпсіздік  Келісімі Ұйымы (ҰҚКҰ), Шанхай Ынтымақтастығы Ұйымы (ШЫҰ), НАТО, Азиядағы Өзара Ісәрекет және Сенім Шаралары Кеңесі (АӨІСШК) арқылы жүргізіліп отыр.

Дамудың объективті заңы жаһандану  процессінің пайда болуына әкеледі, деп белгілеу қажет. Сонымен қатар, маңызды әлемдік әлеуметтік кеңістікті құрастырушы ретіндегі трансконтиненталды құрылым көбінесе белсенді және ерекше рөлде бола бастады. Орталық Азиялық елдердің тәуелсіздік жылдары, бұл елдердің мүдделерімен ешқашанда сәйкес келмейді. Сонымен қатар, сыртқы күштер арасында Орталық Азиядағы геосаяси және геоэкономикалық ықпал сферасы және оның табиғи ресурстары үшін күрес айналысы пайда бола бастадыАйқын болатыны, ол Орталық Азияның қатыстық изоляциядан үзілді-кесілді және тез түрде шығады және бұдан барлық жағымды және жағымсыз нәтижемен шығатын әлемдік саясатқа тікелей қосылады. Аймақ елдері әлемдік интеграциялық процесске, аймақішілік өзара қарым-қатынас сипатындағы,сонымен қатар, өзінің жақын көршілестерімен басқа да мемлекеттермен қатысты мәселелерді шешуінде тығыз қатысуында мүдделі болып табылады.Жаңа шыңайылықтар жас мемлекеттердің саяси басшыларынан өзінің танылуын, ұлттың қауіпсіздік және даму стратегиясының барабарлық формуласын іздеуін және танылуын талап етті. Орталық азиялық мемлекеттердің әлеуметтанушылары мен саясаттануышулары, аймақ мемлекеттерінің қазіргі сыртқы саясатын қалыптастырылуы әлемдік пен аймақтық ауқымды күштер орталығы арасында балансталған және дамудың сыртқы шаралары өте қиын жағдайда өтіп жатыр деп белгілеген. Өз кезегінде, бұл аймақтық ынтымақтастыққа себепші болады. Қауіпсіздік үшін құрылымдық ынтымақтастыққа мемлекеттердің дайындығы мен қажетілігіне шартталған, аймақішілік диологтың дамуында бірқатар позитивті қозғалыстарды белгілейді.  
Орталық Азия елдеріне деген идиологиялық ықпалдастықтың активзациясы өтіп жатты. Түрлі мақсатты көздейтін, түрлі саяси күштері-Орталық Азия халықтарының мүддесімен санаспай, тек өзінің мүдделеріне сәйкес жаңа тәуелсіз мемлекеттердің қалыптасу процессіне өзінің ықпалын көрсетуге үміттенеді.Бұл күштердің арасында экстремистік мағынадағы күштер бар,сонымен қатар әскерленген террористік ұйымдар ретіндегі күштер де бар.Аталынғандардың барлығы жиналған сыртқы саяси тәжирибемен жария етілген , барлық аймақтың басты мәселелерінің анализін және белгілеуін өзекті етеді.

Жалпы Орталық Азияның  кез келген мемлекеті үшін қауіпсіздік  саласындағы интеграция маңызды. Жоғарыда көрсетілген бірқатар мәселелерге  қарамастан осы одақты дамыту –  алып державалардың етегінде кетпей, өз аяғымызда нық тұруымызбен  қатар, интеграциялану арқылы әлемдік  қоғамдастықта да лайықты орынымызды иеленуімізге жол ашады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.2  Аймақтық  интеграцияның дамуы мен Қазақстан  ұстанымдары

1991 жылы 16 желтоқсанда Қазақстан  Республикасы тәуелсіздігін жариялап, қоғамдық өмірдің барлық салалары  бойынша халықаралық ынтымактастыктың  толыққанды субьектісіне айналды.Қазақстан  экономикалық дамудың үлкен әлеуетіне  ие, Еуропа мен Азияның орталығында  саяси және стратегиялық маңызды  орынды алып, халықаралық ынтымақгастықтың  әртүрлі одақтары мен ұйымдарының  мүшесі.Сондыктан да Қазақстан  Республикасының шекаралас және  дүниежүзі мемлекеттерімен халықаралық  қатынасының тек Азия аймағы  емес бүкіл әлемде бейбітшілік  пен тұрақтылыкты және жалпы  қауіпсіздікті қамтамасыз етуде  зор маңызы бар. Қазақстанның тәуелсіздігін жариялағаннан кейінгі мемлекет саясатының басты бағыттарының бірі — бұрынғы кеңестік республикалармен және Орталық Азиямен интеграциялық үдерісті дамыту болды. Орталық Азияда құрамының әртүрлілігінің өсу салдары біржақты емес, бұл жағдай бір жағынан, аймактағы ұлттық мемлекеттердің тәуелсіздігін нығайтуға деген талпынысын ынталандырса, екінші жағынан, шамадан тыс әртүрлілікке ұмтылушы локализмді жандандырды.

Ғаламдық қауымдастыктың ұдайы өндірісіне қатынасу Орталық  Азияға тиімді құрамда болмаса да мұхиттық — континентальдық байланыстарға  кіруге мүмкіндік берді. Мұндай байланыстарға кіру бір жағынан Ұлы жібек жолы сияқты дәстүрлі коммуникацияларды қайта жандандыруға, екіншіден, әсіресе мұнай-газ құбырлары сияқты қазіргі заманғы коммуникацияларды дамытуға қолайлы жағдай туғызды. Ең бастысы осы коммуникацияларды игеруге ұмтылушы жаңа әріптестер (Қытай, Жапония т.б.) табу арқылы байланысты кеңейтуге мүмкіндік берді. Исламдық дүниеге байланысты және жаһанданудың ықпалымен Орталық Азияның мұхиттық-континентальдық байланыстарға тартылуы қазіргі зерттеушілердің пікірінше дәстүрліліктің локальды факторының көлемі мен терендігін өзгертуге қалай әсер етсе, артта қалушылық пен тәуелділік өлшемдерін айтпағанның өзінде жеке алғанда фундаментализмді, жалпы алғанда діни фактордың рөлін өзгертуге де солай әсер етеді . Басқа мемлекеттер сиякты бұндай жағдайда Қазақстанның да рөлі, оның қауіпсіздік проблемасын шешуі, технологиялық өзгерістердің жаңа толқынына ілесуі жақын жэне алыс шетелдермен өзара тиімді саяси, шаруашылық, мәдени қарым-қатынас орнату деңгейіне байланысты. Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаев атап көрсеткендей «біздің алдымызда таңдау тұр: бірі — әлемдік экономиканың мәңгілік шикізаттық шылауы болып қалу, екіншісі тағы бір империяның келуін күту немесе Орталық Азияның барынша интеграциялануына қарай қадам жасау. Мен осының соңғысын ұсынамын. Бүдан былайғы интеграциялануымыз — біздің өңіріміздің тұрақтылығына, прогреске, экономикалық жэне эскери, саяси тэуелсіздікке апаратын жол²².