Қылмыстық іс жүргізуге қатысушылар құқықтары мен міндеттері

Осы аталған бөліктерді   жеке-жеке  талқылыр  болсақ,    жедел  іздестіру  қызметін  жүзеге  асыру,   жедел-іздестіру   шараларын жүргізу барысында адамның және  азаматтың құқықтары мен бостандықтарының  сақталуы,    сондай-ақ жедел-іздестіру    қызметін   жүзеге  асыруға    өкілетті   органдар   мен   лауазымды   адамдардың   актілеріне    іс   әрекеттерінің    заңдылығы   қадағалаудың   мәні   болып   табылады. Жедел –іздестіру      қызметіне   қадағалауды   жүзеге   асыра  отырып,   прокурор: - жедел-іздестіру қызметінің    тоқтатылған  немесе   жүргізіліп   жатқан   істерін, жедел-іздестіру    қызметінің    барысы    туралы    материалдарды,      құжаттар  мен  басқа да  қажетті   мәліметтерді  алады,   бұған жедел-іздестіру    қызметін   жүзеге   асыратын  органдарда   жасырын  негізде   қызмет     ететін   немесе  қызмет   еткен  азаматтардың   жеке  басы  туралы   мәліметтер   қосылмайды;

- жедел-іздестіру қызметін  жүзеге  асыратын  органдардың   арнайы жедел-іздестіру  шараларын   өткізу   заңдылығын  тексереді;

- жедел-іздестіру қызметін  жүзеге  асыратын  органдар  шығарған  жедел-іздестіру   шараларын   ұйымдастыру  мен  өткізу  тактикасын  реттейтін  Конституцияға,  заңдарға  және   Республика  Президентінің  актілеріне  қайшы   келетін  нормативтік  құқықтық  актілеріне  наразылық  жасайды;

- жедел-іздестіру  қызметін  жүзеге асырған  кезде   заңның   адамның   және  азаматтың   құқықтары мен  бостандықтарының  бұзылғаны  анықталған   жағдайда    өзінің   қаулысымен жедел-іздестіру   шараларын  тоқтатады:

- жедел-іздестіру   шараларын   жүзеге  асырған  кезде  құқыққа   қарсы   әрекеттерге  жол   берген   қызметкерлер  жөнінде   қылмыстық  және   тәртіптік   іс   қозғау   туралы   қаулы   шығарады;

- жедел-іздестіру   қызметінің  заңдылығына   қадағалауды   жүзеге  асырған  кезде   заңды   бұзудың   анықталған   фактілері  бойынша  прокурорлық   қадағалаудың  осы Заңда  көзделген   өзге  де  актілерін  шығарады;

-заңсыз   ұсталған   адамдарды   босатады;

-қажет   болған   кезде  жедел – іздестіру   қызметін  жүзеге  асыратын   органдар  басшыларынан  заң   бұзушылықты   жою  мақсатында  өздеріне  бағынысты  органдарда    тексеріс   жүргізуді  талап  етеді;

-заңдарда  белгіленген   жағдайларда жедел-іздестіру   шараларын   жүргізуге  санкция   береді. Жедел – іздестіру   қызметінің   заңдылығына   қадағалауды  Республиканың   Бас Прокуроры және  өзге де  прокурорлар  заңдарда  белгіленген   құзіреті  шегінде  жүзеге  асырады.

2.Тергеу мен  анықтама  заңдылығына қадағалау.⁷  Прокурор  анықтама  мен тергеу  органдарының  актілері мен қызметінің  заңға   сәйкестігіне  жасалған  қылмыстар және  тергеу   жүргізу   туралы   өтініштер мен хабарларды  шешудің заңдарда  белгіленген   тәртібінің  сақталуының қадағалауды жүзеге  асырады.

Анықтама мен тергеудің  заңдылығына  қадағалауды  жүзеге  асыра  отырып:

-анықтама мен  тергеу  органдарына  тексеріс  үшін  қылмыстық  істерді,  жасалған  қылмыстар  жедел-іздестіру   қызметінің   анықтаманың,   тергеудің   барысы  туралы  құжаттарды,    материалдар  мен  өзге   мәліметтерді  алады;

-жасалған  немесе  әзірленіп   отырған     қылмыстар   туралы  өтініштер  мен   хабарларды   қабылдағанда,  тіркегенде,    шешкенде   заңдылықтың  сақталуын   тексереді;

-қамауда  ұстауға   және  қамауға   алуға  санкция   береді;

-қажет  болған  жағдайларда   қылмыстық  іс  қозғайды,  қылмыстық   істерге  тергеу   жүргізу   жөнінде   жазбаша  нұсқаулар   береді;

-тергеушілер мен  анықтама  жүргізуші   адамдардың  заңсыз  қаулыларының   күшін  жоюды;

егер,  анықтама  мен  тергеу  барысында  процеске  қатысушылар  мен  басқа  да  азаматтардың  құқықтарының   бұзылуына,   тергеудің   заңсыз   әдістеріне   жол  берілсе,   кінәлі   адамдардың  жауапкершілігі туралы  мәселе  қояды;

-тергеу  мен  анықтама  толық  болмаған,   сондай-ақ  тергеу   мен  анықтама  барысында   заңдылықтың  бұзылуына  жол   берілгені  белгілі  болған  жағдайларда   қылмыстық  істерді   қосымша   тергеуге  қайтарады   немесе  оны  толық    көлемде   не  нақтылы  адамдарға   қатысты  тоқтатады;

-анықтама мен тергеу  органдарына  келіп  түскен   қылмыстық  істерді  түптеп   қарау   үшін  сотқа  жібереді,  қажет  болған  жағдайларда   тергеу  бөлімшелері   анықтама  органдары  басшыларынан  оларға   бағынысты  органдарда   заңды   бұзушылықты  жою,  қылмыстардың  толық   ашылуын  қамтамасыз   ету  мақсатында   тексеріс  жүргізуді  талап  етеді.  Анықтама  жүргізуші  адамның,  тергеушінің  анықтама мен   тергеу  органдары  басшыларының   іс  әрекеттері мен  шешімдеріне   жасалған  шағымдарды  қарайды.  Сондай-ақ,  бұлтартпау   шарасы  ретінде    қамауға  алуға   шешім  жасалған  адамдарды   қамауда  ұстаудың  заңдарда  белгіленген  тәртібі мен   шартының  сақталуын  тексереді.  Қазақстан  Республикасының   аумағында  қылмыс  жасаған   және  тергеуден  жасырынып   жүрген   адамға   қатысты  халықаралық  іздестіру  жариялауға   санкция   береді.

Сотта  мемлекеттің  мүддесін  білдіру.

Қылмыстық,   азаматтық  немесе  өзге  де  сот  ісін  жүргізу  барысында   сотта  мемлекет  мүддесін   білдіре  отырып,   прокурор  осы  Заңға,  сондай-ақ  Республикасының  қылмыстық  істер  жүргізу,   азаматтық  істер    жүргізу    және  өзге  де  заңдарына   сәйкес   шағым  және   қадағалау   тәртібімен  өз  өкілеттігін   жүзеге   асырады.   Соттың  немесе  судьяның   іс  бойынша   шешімімен,  үкімімен   немесе  өзге  қаулысымен   оның  заңға  сәйкессіздігі немесе  негізсіздігі   себепті  келіспеген  жағдайда,   прокурор   істі  қайта   қарау   немесе   құқықтық  актінің   күшін  жою  не   өзгерту   туралы   жоғары  тұрған  сотқа  наразылық  беруге   хақылы.  Прокурор  өзінің    істің  сотта  қаралуына   қатысу-қатыспауына   қарамастан,   соттың  не судьяның   заңды  күшіне  енбеген,  заңға  сәйкес  келмейтін  немесе   негізсіз  шешіміне,   үкімі  мен  өзге  де   қаулысына  жоғары  тұрған  сотқа  наразылық  беруге  хақылы.  Прокурор  соттың  заңды  күшіне  енген  шешімдері,  үкімдері   және  өзге   қаулылары  бойынша    істерді  өз  құзіретінің   шегінде  соттан  талап  етіп   алдыруға  құқылы.  Соттың  заңды   күшіне  енген   шешімі,  үкімі  мен  өзге   қаулысы   заңға  сәйкес   келмейтін  немесе  негізсіз  болған  жағдайда,  прокурор  қадағалау  тәртібімен  наразылық  жасайды.  Егер,  наразылық  жасау  оның  құзіретінің  шегінен  асып  кететін  болса,  онда   тиісті  прокурор   наразылық  жасау  жөнінде  жоғары  тұрған  прокурорға  ұсыныс  айтып  өтініш  жасайды.  Прокурордың  соттың   заңды  күшіне  енген  шешіміне,   үкімі  мен  өзге  де  қаулыларына  наразылық  жасау  және  орындалуын  тоқтата  тұру   жөніндегі  өкілеттігі  заңмен  айқындалады.  Республиканың  Бас Прокуроры  Республиканың  Жоғарғы Сотының   нормативтік  қаулысының  Конституцияға   және  заңдарға  сәйкес  келмеу  негіздері  бойынша  Республика  Жоғарғы Сотының  жалпы   отырысына  наразылық  енгізеді.

Прокурордың атқарушылық  іс  жүргізудің  заңдылығына  қадағалау.

Атқарушылық  іс  жүргізудің  заңдылығына  қадағалауды  жүзеге  асыра  отырып, прокурор  өз  құзіреті  шегінде: адам  құқықтары  туралы,   қамалғандар  мен  сотталғандарға   мейірбандық  тұрғыдан  қарау  жөнінде  Конституцияның,  заңдардың  және  Қазақстан Республикасы халықаралық  шарттарының  дәл  және  біріңғай    қолданылуын  талап  етуге;   азаматтың,   мемлекеттің  құқықтары  мен  мүдделерін   қорғау  бойынша   сондай-ақ, прокурордың   талабы  мен  өтініштері  бойынша  атқарушылық   істер  жүргізілуін   талап  етуге  және  тексеруге;  сот   тағайындаған  жазалау  мәжбүр  ету  сипатындағы   өзге  де  шараларды  атқарушы прокурор бас  бостандығынан  айыру  орындары мен  мекемелерінде  тексеру  мақсатымен  кез  келген  уақытта  болуға;   ұсталғандардан,  қамалғандардан,  сотталғандар  мен  мәжбүр  ету  сипатындағы  шаралар  қолданылған  адамдардан  жауап  алуға;   осы  адамдарды  ұстауға ,   қамауға,  жазасын  өтеуге,   сондай-ақ  оларға  мәжбүр  ету  сипатындағы  шараларды  қолдануға  негіз  болған      құжаттарды  талап  етуге;    мәжбүр  ету  шараларын  атқарушы  бас  бостандығынан  айыру,  айыру  органдарында  немесе  мекемелерінде  заңсыз  отырған  әр адамды  өз    қаулысымен  дереу  босатуға;  бас  бостандығынан  айыру   орындарына  жазасын   өтеп жүрген  адамдарға  заңды  бұза  отырып,   қолданылған  тәртіптік  шаралардың  күшін  жоюға,   оларды  өз  қаулысымен  айыптық  изолятордан,  камералық   үлгідегі  орындардан  немесе  карцерден  қамаудан  босатуға;  заңда  белгіленген  жағдайларда  жазалауды  атқарушы  мекемелер  әкімшілігінің  актілерін  санкциялауға  хақылы;  заңдарда  белгіленген  жағдайларда  атқарушылық  іс  жүргізу органдарының  борышкердің  банктерге  немесе  банк  операцияларын  жекеленген  түрлерін  жүзеге  асыратын  ұйымдардағы  ақшасына  және  басқа  мүлкіне  тыйым  салу  туралы  актілеріне  санкция  беруге  құқылы. 

Сонымен қорыта айтсақ, прокурор  қызметінің  ерекшелігі  прокуратура  органдарының  көп  қырлы  функциясынан көріп отырмыз.

2.3.Қылмыстық іс жүргізуге байланысты  құқықтық қатынастардың қатысушысы  ретінде тергеу бөлімінің бастығы мен тергеушінің ролі

  Қылмыстық  іс  жүргізу  кодексінің  63-бабының   1-ші  бөлігіне  сәйкес    тергеу  бөлімінің  бастығы   дегеніміз – алдын  ала  тергеуді  жүзеге  асыратын  органның   тергеу  бөлімшесінің  бастығы  және     өздерінің  құзіреті  шегінде  жұмыс   істейтін    оның  орынбасарлары. Қылмыстық  іс  жүргізу  мағынасындағы   құзіреттің  ұғымы мен  мазмұнын     олардың  атқарушы  органдар   жүйесіндегі     лауазымдық  қызметтеріне   байланысты     осы  адамдарға   жүктелген   функционалдық    міндеттерден  ажырата  білу   қажет.

Қылмыстық  іс  жүргізуге  байланысты  құқықтық  қатынастардың  қатысушысы  ретінде   тергеу  бөлімінің  бастығы:

- қылмыстық  іс  қозғау  туралы   және   өзге  де  қосымша  материалдар   туралы  қаулыны   бере  отырып,  нақты   тергеушігіе  тергеу  жүргізуді   тапсыруға  құқығы  бар.   Мұндай  тапсырма  кезекшілік  кезінде    келіп  түсетін,  хабар-ошарларға   жауап  беретін   жедел-іздестіру  тобының  қылмыстық   іс  қозғау  жағдайларында,   сондай-ақ   белгілі  бір   қылмыс  түрлерін   тергеуге  маманданып  жүрген  тергеушінің   тәжірибесі  мен   дағдысын  ескерту   қажеттігі  жағдайында  туындайды.

   Мұндай   тапсырыс  беру    қажеттігі   басқа   да   себептер  бойынша  туындауы   мүмкін, мысалы,  күдік  тудырушы     мен   /айыпталушымен/    жақын   қатынастарының  болуына  байланысты  тергеушінің  мүдделілігін,   сондай  -  ақ,  басқа  да  жағдайларға   байланысты  туындауы  мүмкін.

- тергеу  жүргізу  бөлімі  бастығының  қылмыстық  іс  жүргізу  бойынша   тергеуші  іс  -  қимылының  мезгілінде  болуын  бақылау   жасауда,   тергеушілердің,   алдын  ала   тергеу   мен  қамауда   ұстаудың  мерзімдерін  сақтауын    бақылауды  жүзеге  асыруға   құқығы  бар.   Қамау,   үйде   қамау   мерзімін    ұзартуға   арналған    санкцияларды  алуға     байланысты  материалдарды   прокурорға     табыс   ету  үшін  осындай   жағдайларда    көзделген    жиырма   төрт  сағат   ішінде   тергеушінің   қаулысының   көшірмесін    прокурорға   жолдау   үшін   іс-қимылдың   уақытылы    болуы   қылмыстар   туралы  хабарлар    мен    өтініштерді     қарау   үшін   заңда   белгіленген    мерзімдерді   сақтау   жолымен   қамтамасыз   етіледі.   Уақытылылығы    мазмұнына   аталған  мерзімдерді   сақтаумен    қатар   белгілі   бір   процедуралардың   дәйектілігі   де   жатады,  іс   жүргізуді   орынсыз   созу   іске  қатысушының   құқықтары   мен   заңды   мүдделеріне   қысым  жасау   ретінде   қаралуы  мүмкін.  Мысалы,   ұсталған  адамға   ұсталған  сәттен  бастап,  қорғаушының   араласуы   қамтамасыз  етіледі.  Жалпы  ереже  бойынша    ұсталған   адамнан алғашқы   жауап  алынғанға  дейін  оның  қорғаушымен  оңаша   кездесуі  жүзеге  асырылады.  Қорғаушымен  алдын  ала  кездеспей  тұрып  сезіктінің  жауап  бермеу  құқығына  ие  болады.  Мұндай  дәйектілікті  сақтамау  ұстауды  орынсыз   деп  тануға   соқтырады;

- тергеу  бөлімінің   бастығы  прокурордың  нұсқауларының   орындалуына  бақылау  жасауды   жүзеге  асырады.  Қылмыстық   іс жүргізу  кодексінің 197 –  бабының 2-тармағына  сәйкес  прокурордың  тергеушіге,  тергеу  бөлімінің  бастығына  берген  нұсқаулары  міндетті  болып   табылады.  Прокурордың  берген   нұсқауларына  жоғары  тұрған  прокурорларға  шағым    жасай   алады.  Шағым  жасау  істің   ары  қарай  жалғасуына  кедергі   келтірмейді.  Мұның  өзі   тергеу   бөлімінің  бастығы   прокурор  нұсқауларының   орындалуына,  осы   нұсқауларға   шағым   түсірілген   жағдайдың  өзінде   бақылау  жасайтын  болады  дегенді   білдіреді;

- Қылмыстық  іс  жүргізу   кодексінде   белгіленген   жағдайларда  басқа  да  тергеушілер   тапсырмаларының  орындалуы   үшін  бақылау   жасайды.  Сотқа   дейінгі  қызмет  процесінде   қылмыстық   ізге   түсудің   өзге  де  органдарының  тергеушілері  тапсырмалар  беруі  мүмкін,  оларды  өз  күштерімен   орындау   барлық   уақытта   бірдей  мүмкін  бола  бермейді.  / мәселен,  басқа  облыста  тұратын   куәгерден   жауап  алу   қажеттігі/;

-оған  негіздер  болған  жағдайда тергеушіні  іс  жүргізуден  шеттету;

-алдын ала  тергеуді  жүзеге  асыратын  өзіне  бағынатын   органның  тергеу  бөлімшелерінің  бірінен  қылмыстық  істі  алып,  алдын ала  тергеуді  жүзеге  асыратын  осы  немесе  өзге де өзіне  бағынышты  органнан басқа  тергеу  бөлімшесіне   беру.  Мұндай  берудің  қажеттілігі   тергеушілерге  тапсырмаларды   бөлген  кезде  қаралатын   істерді  біріктіру,  тергеушіден   бас  тару  немесе  оны   шеттету  жағдайларына  байланысты  туындайды.

-белгіленген  тәртіппен   одан  әрі  шаралар  қабылдау  үшін  аяқталған    қылмыстық   істі  прокурорға    жібереді.

-қылмыстық  істерді   қозғау  және  оларды  өзінің  іс  жүргізуіне  қабылдау,   бұл  орайда  тергеушінің өкілеттілігін   пайдалана  отырып,   алдын   ала  тергеуді  жеке  өзі   жүзеге  асырады;

Осы  аталған  тергеу  бөлімі  бастығының  өкілеттіктері  тергеушінің дербестігін  шектей  алмайды.  Тергеуші  тергеу  бөлімі  бастығының  нұсқауларымен  келіспеген  жағдайда  прокурорға  шағым  түсіре  алады,  осы  арқылы  тергеуші  өкілеттігінің   тұтастығына  және  оған  берілген    құқықтардың  толық  жүзеге  асуына  кепілдік  береді.

Тергеу  бөлімінің  бастығы  қылмыстық  ізге  түсуді  жүзеге  асыратын  мемлекеттік  органдар  тобына  жататын  тергеушімен  тығыз  байланыста.

Сонымен  бірге  кейбір  өзіне  тән  іс  жүргізудің   елеулі  сипаттары  сот  ісін  жүргізудегі   оның  жағдайын  біршама  оқшау   түрде  көрсетеді,  бірақ  дербес  орган  сипаты  деңгейіне  көтере  алмайды. Тергеу  бөлімі  бастығының  қызметін    реттеу   екі  деңгейдегі  сипатта  болады.   Алғашқы  деңгейі – заң  тұрғысында  сипатталады.   Екінші  деңгей – Ішкі  Істер  Министрлігінің,   Ұлттық  Қауіпсіздік  Комитетінің  тергеу  аппараттарының қызметін  реттейтін  ведомствалық  нормативтік  актілер.  Бұдан  басқа  заң  тұрғысындағы  деңгей – тергеушінің  маман  ретіндегі  қызметін  реттейтін  нормалардың  бүкіл  кешені,   өйткені  ол  тергеушінің  өкілеттіктерін  толық   күйінде көрсетеді.