Қылмыстық іс жүргізуге қатысушылар құқықтары мен міндеттері

Сарапшының міндеттері: қылмыстық  процесті жүргізуші органның шақыруы  бойынша,жүргізілген зерттеулер мен  берілген қорытындыға байланысты мәселелер  бойынша жауап беруге,сараптама  жүргізуге байланысты өзіне мәлім  болған мән-жайларды жарияламауға міндетті.

Маман.Маман тергеуге және сот әрекеттеріне қатысу  үшін мүдделі емес адам. Бірақ, дәлелдерді жинауда, зерттеуде және бағалауда, сондай-ақ техникалық құралдарды пайдалануда жәрдем көрсету үшін шақырылуы мүмкін. Мысалы, кәмелетке толмағандардан жауап алуда маман ретінде педагогтар немесе дәрігерлерде қатыстырылуы да мүмкін. Маман, өзінің міндеттерін орындаудан дәлелсіз себептермен бас тартқаны немесе жалтарғаны үшін әкімшілік жауаптылыққа тартылады.

 

 

 

 

 

 

Маманға  берілетін  құқықтарға: өзінің шақырылу мақсатын білуге; іс бойынша іс жүргізуге қатысудан бас тартуға; сот әрекетіне қатысушыларға сұрақтар қоюға; өзі қатысқан тергеу әрекетінің хаттамасымен, сондай-ақ сот отырысы хаттамасының тиісті бөлігімен танысуға және өзінің қатысуымен жүргізілген әрекеттердің барысы мен нәтижелерінің көрсетілуінің толықтығы  мен дұрыстығына қатысты хаттамаға енгізуге жататын мәлімдемелер мен ескертпелер жасауға;қылмыстық процесті жүргізуші органның іс-әрекетіне шағым жасауға;  аудармашыдан  бас тартуға,өзінің тергеу  немесе сот әрекеттеріне  қатысуына байланысты өзінің келтірілген шығындарға өтем және егер іс бойынша іс жүргізу оның қызметтік міндеттерінің шеңберіне кірмейтін болса, орындалған жұмыс үшін сыйақы алуға  т.б.құқықтары бар.

Сот приставы. Соттар қызметінің және сот шешімдерін орындаудың белгіленген тәртібін қамтамасыз ету жөніндегі өзіне заңмен жүктелген міндеттерді орындаушы лауазымды адам сот приставы болып табылады. Сот приставы бас бостандығымен айырумен байланысты емес жазалардың  атқарылуына бақылау жасауды қамтамасыз етеді және сот орындаушыларына атқару құжаттарын мәжбүрлеп атқаруда көмек көрсетеді. Сот талқылауы кезінде залдағы тәртіпті бақылайды. Сондай-ақ, төрағалық етушінің  өкімін орындайды және соттарда судьяларды, куәлерді және басқа да процеске қатысушыларды қорғауды жүзеге асырады, оларды басқаның ықпалынан қорғайды. Соттың іс жүргізу іс әрекетін жүргізуіне жәрдемдеседі.Сотқа келуден жалтарған адамдарды алып келуді жүзеге асырады. Сондай-ақ, өзіне заңмен жүктелген басқа да өкілеттіктерді жүзеге асырады.

Сот отырысының хатшысы. Сот  отырысының  хаттамасын жүргізетін, қылмыстық іске мүдделі емес мемлекеттік  қызметші сот отырысының хатшысы  болып табылады. Сот отырысының хатшысы  сот отырысы хаттамасының толықтығы  мен дұрыстығына жауап береді.Ал, дұрыс емес бөлігіне жауапты болады.

Сот отырысы хатшысының міндеттері:  өзі хаттамалауды қамтамасыз етуі, қажетті барлық уақытта сот отырысы  залында  болуға және сот отырысына  төрағалық етушінің рұқсатынсыз  кетпеуге; хаттамада соттың іс әрекеті  мен шешімін, соттың  отырысына  қатысушы барлық адамдардың өтініштерін, қарсылықтарын, жауаптарын, түсініктемелерін, сондай-ақ сот отырысының хаттамасында көрсетеуге жататын басқа да жағдайларды  толық жазуға; сот отырысынң хаттамасын осы кодексте белгіленген мерзімде  дайындауға; төрағалық етушінің заңды  өкіміне бағынуға; жабық сот отырысына қатысуына байланысты өзіне белгілі болған мән-жәйлар туралы мәліметтерді жарияламауға міндетті.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

Сонымен қорытып келгенде, қылмыстық процеске  қатысушыларға  прокурор, сот, тергеуші, анықтаушы, анықтау  органының бастығы, жәбірленуші, айыпталушы, жеке айыптаушы, азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер, сот отырысының хатшысы, сот приставы, қорғаушы т.б. жатқыздық.  Жоғарыда атап өткеніміздей, қылмыстық іс жүргізу нормаларында әрбір іске қатысушыға процессуалдық  құқықтар мен міндеттер белгіленген.  Қылмыстық  сот ісін  жүргізу  барысында барлық процеске қатысушылар  тең  құқықтарға ие болады, яғни оларға Қазақстан Республикасының Конституциясымен және қылмыстық іс жүргізу  заңдарымен өздерінің айқындамаларын  қорғауға бірдей  мүмкіндіктер берілген. Қылмыстық  процеске қатысушы адамдардың  ешқайсысына  күш қолдануға немесе адамның  қадір-қасиетін  түсіретін әрекеттер  жасауға болмайды. Сондай-ақ, қылмыстық  процесті  жүргізуші орган  қылмыстық  процеске қатысушы азаматтардың құқықтары  мен бостандықтарын қорғауға, оларды жүзеге асыру үшін жағдай жасауға, процеске қатысушылардың заңды талаптарын қанағаттандыруға уақытылы шаралар қолдануға міндетті. Іс жүргізу кезінде процеске қатысушылардың  құқықтары мен бостандықтарының бұзылуы салдарынан келтірілген  зиян өтеледі.

Қазіргі таңда елімізде құқық  саласында болып жатқан өзгерістер де аз емес. Құқықтың көптеген салаларында  реформалар енгізіліп жатыр.  Мәселен  алар болсақ, сот реформалары. Еліміздің  Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан  халқына Жолдауында сот инстанцияларында қылмыстық не азаматтық істерді  қарағанда  сот ісіне қатыстыру  үшін алқа билерін  құру керектігін баса айтып өтті. Алқа билерін құру келер жылдың еншісінде. Алқа билерін  сайлаудың европалық континентальдық  моделі  немесе үлгісі  таңдап алынды. Бұл заңның жобасы Парламентте қаралып, өзінің оңды шешімін тауып жатса, онда процеске қатысушылардың тізіміне алқа билерін де  қосуға болады.

Ал, енді  заң бойынша  қылмыстық  процеске  қатысушы деп  тану үшін, яғни  осындай адамдарға  қандай құқықтар берілген сол туралы айтып өтейік.

Қылмыстық  процестің  қатысушысы болып  табылмайтын  адамдардың ,  егер  оларға  қарсы  заңмен   тыйым  салынған  әрекеттер  жасалса  немесе   осындай  әрекеттерді  жасаса,  онда  олардың  жәбірленуші,  жеке  айыпталушы,  азаматтық   талапкер,  азаматтық  жауапкер,  олардың  заңды  өкілдері  және  өкілдер   деп   тануды  талап  етуге  құқықтары  болады. Бұл  үшін  аталған  адамдар  тобы  қылмыстық  процесті  жүргізуші  органға  арыз  немесе  өтініштерін  жолдайды.  Арыздар  үш  тәліктен  кешіктірілмей  қаралып,   қабылданған  шешім  туралы  дереу  хабарландырылады,  және  оған  тиісті  қаулының  көшірмесі  жіберілуі  тиіс.   Өтініш   беруші  қаулының  көшірмесін  алғаннан  кейін,   егер  ол  шешімге  қарсы  болса,  бес  тәуліктің  ішінде  прокурорға  немесе  жоғары тұрған прокурорға  шағымдана  алады. Егер қаулының көшірмесі  шағым  берілген кезден  бастап  он  тәуліктің  ішінде  алынбаса,  өтініш беруші  оны  процеске  қатысушы  деп  тану  туралы  өтініш  жазып  прокурорға  немесе  сотқа  жүгіне  алады.

Қылмыстық сот ісіне  қатысушы  әрбір  адамның  өз  құқықтары  мен  міндеттерін, іс  бойынша  құқықтық салдарын,  сондай – ақ  оның  қатысуымен  өтіп жатқан  іс  жүргізу   әрекеттерінің  маңызы  мен  оған  танысу үшін  ұсынылған  іс  материалдарының  мазмұнын  ұғынуға  құқығы  бар.

Қылмыстық   процесті  жүргізуші  орган  процеске  қатысушыларға  өздеріне  тиесілі  құқықтары  мен   оларға  заңмен  жүктелген   міндеттерін   түсіндіруге  міндетті.  Адамның  өтініші  бойынша  қылмыстық  процесті   жүргізуші  орган  оның  құқықтары   мен  міндеттерін   қайталап  түсіндіруге   міндетті.

Қылмыстық   процесті   жүргізуші  орган  процеске  қатысушыларға   қарсылық   білдіру  мүмкін  болатын  адамдардың  тегін  және  олар  туралы  басқа  да  керекті  деректерді  беруге  міндетті.

Қылмыстық  процеске  қатысушы  жағдайына  ие  болған  адамға  оның  қатысуымен  іс  жүргізу  іс-әрекетін   жүргізу  басталғанға  дейін  және  ол  процеске  қатысушы   ретінде қандай  да  болмасын  позицияны  білдіргенге  дейін  оның   құқықтары  мен  міндеттері  міндетті  түрде  түсіндірілуі  тиіс.  Сот,  олар  қылмыстық  іс   бойынша  сотқа  дейінгі  іс жүргізу  барысында түсіндірілген,түсіндірілмегеніне  қарамастан   соттың   отырысына  келген  процеске  қатысушыға   оған  тиесілі құқықтар мен  оған  жүктелген  міндеттерді  түсіндіруге  міндетті.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Қазақстан Республикасының  Конституциясы. Алматы. 1995ж. 30 тамы.
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі. Алматы. Юрист. 2004ж.
3. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі. Алматы. 1998ж.
4. “Қазақстан Республикасының Прокуратура органдары  туралы” ҚР  21 желтоқсандағы  №2709  Заңы. 2002 жыл. 9 тамызындағы №346-11, 2003ж. 10 шілдедегі №483-2 заңдарымен енгізілген өзгерістер мен толықтырулар.
5. Закон Республики Казахстан “Об оперативной-розыскной деятельности” от 15 сентября 1995г. №24. Вести Казахстана. 1996г.19января.
6. Положение о Департаменте расследований Министерства Юстиций Республики Казахстан: Утв. Пост. Правительства РК. От 7 апреля 1998г. // САПП  . 1998 №10.
7. Закон Республики Казахстан “Об оперативной-розыскной деятельности” от 15 сентября.1994 // Вед. ВС Республики Казахстан – 1994. № 13. Ст. 199.,  1995г. №24. Ст.167., Вести Казахстана 1996. 19 января.
8. “Об адвокатской деятельности ”Закон Республики Казахстан от 5 декабря. Алматы 1998г.
9. “О некоторых вопросах применения законадательства о судебной власти Республики Казахстан ” Пост.: Пл.Верховного суда Республики Казахстан от 14 мая. 1998г. // ЮГ. 1998. №24.

10. Уголовный процесс. / Под ред. Гуценко К.Ф.  Москва 1997.

11.Уголовный процесс. / Под ред. Н.А. Лупинский. М.1998г.

12.Курс советского уголовного процесса /ч.Общая/- под.ред. А.Д. Бойкова А.Д., И.А. Карпеца. М.1989.

13.Сов. Уголовный процесс. Под ред. Н.С.Алексеева., В.З. Лукашевича – М.1998.

14.Уголовный процесс Казахской ССР. Под ред. М.Мамутова  и Ю. Д. Левщица.  /ч.Общ./-Алматы 1989г.: /ч.Особенный/, Алматы 1990.

15.Ларин А.М., Мельников Э.В. Савицкий В.М., Уголовный процесс России . Москва 1998.

16..Комментарий к Уголовному Процессуальному кодексу. /ч.общая/. Жети-Жаргы. 2002г.

17.Функций уголовного  преследования и защиты в российском судопроизводстве. Тверь 1996г.

18.Басков В.И. Прокурорский надзор. М.1998.

19.Следственные действия. Свердловск. 1983.

20.Павлов В.Е. Общие условия предварительного расследования. М.1983.

21.Шейфер С.А. Предварительные следствие. Общие условия и основные этапы производства. Куйбышев.1986.

22.Шимановский В.В. Общие условия производства предварительного следствия. М.1983.

23.Белозеров Ю.Н.,Чугунов А.А. Проблема  обеспечения законности обоснованности возбуждения уголовного дела. М:1976.

24.Мотовиловкер Я.О. Обстоятельства, исключающие производства по уголовному  делу. // Государство и право,1994. № 12. С. 60-63

25.Вопросы расследования преступлений. Справочное пособия. Под ред. Кочанова А.Я. М.1996г.

26.Ларин А.М. Расследование по уголовному  делу:  процессуальные  функции. М.1991г.

27. Демидов И.Ф.Проблемы прав человека в Российском уголовном процессе. М.,1995г.

28.Щерба С.П. , Зайцев О.С. Охрана  прав  потерпевших и свидетелей по уголовным делам. М.1996.

29. Шетуков М.П. Участники процесса   на предварительном следствии. Проблемы процессуального положения – Рига 1988г.

30.Галкин Б.А. Советский уголовно  - процессуальный закон.М.1967.

31.Защита прав потерпевшего в уголовном процессе. М.1993.

32.Богословская Л.Л. Процессуальный статус участников уголовного  судопроизводства // Харьков, 1991.

33.Михаилова Т.А. Предание суду в советском уголовном процессе. М.1981.

34.Николаева Т.Н.  Деятельность проркурора при окончании предварительного  следствия. Саратов 1990.

35. Агафанов П.Н. Порядок судебного разбирательства по уголовному делу. М.1985.