Ақша қаражаттарын басқаруды оңтайландыру

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ.........................................................................................................3

I.КӘСІПОРЫННЫҢ АҚША ҚАРАЖАТТАРЫН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ  ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ.........................................................................5

1. Ақша қаражаттарының мәні және түрлері………………………………..5

1.2. Кәсіпорынның ақша қаражаттарын  бөлу механизмі және есептеу  әдістері…………………………………………………………………………14

1.3 Кәсіпорынның ақша қаражаттары  ағымын жоспарлау…………………20

II. КӘСІПОРЫННЫҢ АҚША ҚАРАЖАТТАРЫН БАСҚАРУ……………25

1. Ақша қаражаттарын басқару……………………………………………25
2. Ақша қаражаттарын тарту саясаты……………………………….…….27
3. Қазіргі кезде кәсіпорынның ақша қаражаттарын басқарудың  тиімділігін  арттыру  жолдары………...……………………………..…33

III.АҚША ҚАРАЖАТТАРЫН БАСҚАРУДЫҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ БАҒЫТТАРЫ.………………………………………………………….……..37

3.1. Ақша қаражаттарын басқаруды оңтайландыру………………………..37

3.2.Қазiргi кездегі шетел мемлекеттеріндегі кәсіпорындардың ақшалай ағындарын тиiмдi басқаруы бойынша инновациялық шешiмдер……....…40

ҚОРТЫНДЫ..............................................................................................45

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

Қосымша А

Қосымша Б

Қосымша В  

Қосымша Г

Қосымша Ж

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

 

Кәсіпорынның  қаржы ресурстарын жасау, тарату және пайдаланумен сипатталады. Кәсіпорынның қаржылық жағдайы кәсіпорынның қалыпты өндірістік, коммерциялық және басқа да қызмет түрлері үшін қажетті қаржы ресурстарымен қамтамасыз етілуімен және оларды мақсатқа сай, тиімді тарату және пайдаланумен, сондай-ақ басқашаруашылық субъектілерімен қаржылық қарым-қатынаста болу, төлеу қабілеттілігі және қаржылық тұрақтылықпен сипатталады. Кәсіпорынның уақытылы төлеу мүмкіндігі оның қаржылық жағдайының жақсылығын көрсетеді.

Сонымен, қаржылық жағдай кәсіпорынның бәсекелестік қабілетін және оның іскерлік қарым-қатынасындағы потенциалын анықтайды, кәсіпорынның өзінің және оның серіктестерінің қаржылық және басқа қатынастар тұрғысындағы экономикалық қызығушылары қаншалықты дәрежеде кепілдендірілгендігін бағалайды. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын объективті дұрыс бағасын алудың ең жақсы тәсілі, бұл – талдау, ол кәсіпорынның даму бағытын анықтауға, оның шаруашылық қызметіне кешенді түрде баға беруге мүмкіндік береді және осындай жолмен басқарушылық шешімдерді өңдеумен кәсіпорынның өзінің өндірістік кәсіпкерлік қызметі арасында байланыстырушы қызметін атқарады.

Қаржылық жағдайды талдау кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдаудың қорытындылаушы кезеңі болып табылады. Және  ол 3 сатыны қамтиды: жабдықтау, өндіріс және өткізу; бұлардың жиынтығы коммерциялық, өндірістік және қаржылық қызметті құрайды. Кәсіпорынның қаржылық қызметі – бұл оның осы қызмет нәтижесінде меншікті және тартылған капиталдың көлемі мен құрамына өзгеріс әкелетін қызметі болып табылады.

“Кәсіпорынның ақша ағымы» түсінігі біріктіріліп, жалпыланған; оның құрамына шаруашылық қызметті қамтамасыз ететін әртүрлі ақша ағымдары енеді.

Кәсіпорынның ақша ағымын басқару үрдісі келесі нақты ұстанымдарга негізделген:

1) Ақпараттық нақтылық ұстанымы. Ақша ағымын басқару үшін қажетті ақпараттық базамен қамтамасыз ету керек.

2) Теңгерілімділікті   қамтамасыз   ету   ұстанымы.   Басқарудың   біртүтас мақсаттары мен тапсырмаларына бағынатындықтан, кәсіпорынның ақша ағымдарының түріне, көлеміне, уақытша мерзімге жэне де басқа да сипаттамаларына қарай теңгерілімділігін қамтамасыз ету.

3) Тиімділікті қамтамасыз ету ұстанымы. Бүл ұстанымды жүзеге асыру үшін кэсіпорынның қаржылық инвестицияларын жұмсау арқылы оларды тиімді пайдалану қажет.

4) Өтімділікті қамтамасыз ету үстанымы. Бұл үхтаным қарастырылып отырған мерзімнің эрбір уақытша интервалы арасындағы жағымды және жағымсыз ақша ағымының сэйкес синхронизациясын қамтамасыз ету арқылы жүзеге асырылады.

Ақша ағымын басқарудың негізгі мақсаты - кэсіпорынның дамуы барысында ақша қаражатының түсімі мен шығынын теңгерілуін жэне олардың уақыт аралығында синхронизациялануын жүзеге асыра отырып қаржылық тепе-теңдікті сақтау.

Ақша ағымын тиімді басқаруда келесі негізгі ережелер жоғары роль атқарады:

• ақша ағымдары шаруашылық қызметтің барлық салаларын жүзеге асыруды қамтамасыз етеді;
• ақша  ағымын  тиімді  басқару  кәсіпорынның стратегиялық 
  дамуы барысында қаржылық тепе-теңдікті қамтамасыз етеді;
• ақша ағымын оңтайлы құру: төлемдерді жүзеге асырудағы 
  кез-келген қателік еңбек өнімділігі мен дайын өнімді өткізу 
  деңгейінде кэсіпорын қорын құруға жағымсыз әсерін тигізеді;
• ақша  ағымын  басқару  кэсіпорынның  капитал  айналымын 
  жылдамдатудың негізгі қаржылық түтқасы болып табылады;
• ақша     ағымын     тиімді     басқару     кәсіпорынның     төлем 
  қабілетсіздігі тәуекелін төмендетеді.

Ақша қаражатын басқаруда келесі жұмыс атқарылады:

• ақша қаражатының айналым уақытын есептеу;
• ақша ағынын талдау және болжау;
• ақша қаражатының оңтайлы дэрежесін анықтау;
• қаржылық бюджетті құру.

Ақша ағынының қозғалысын талдау есеп беру кезенінің мэліметтері бойынша келесі бағыттар бойынша жүзеге асырылады: ағымдағы іс-эрекет, инвестициялық қызмет, қаржылық қызметі, ақша қаражатымен байланысты өзге де операциялар. Ақша қаражатының қозғалысын талдау екі тэсілдің біреуімен жүзеге асырылады: тура эдіс, жанама эдіс.

Ақша ағынын болжау дегеніміз - ақша қаражатының қозғалысын талдау схемасы бойынша, бірақ болжап отырған кезеңде ғана, ақша қаражатының мүмкін болатын түсімі мен жылыстауын есептеу. Болжау статистикалық мэліметтер жэне деректік мэліметтерді талдау негізінде жүргізіледі.

Мен бұл курстық жұмысымда негізінен нарықтық экономика жағдайындағы байланысты компанияның ақша қаражаттарының  қалыптасу ерекшеліктері мен даму жағдайы, оның экономикалық мәні, олардың қызметтері мен міндеттері және басқаруды жоспарлауды, яғни компанияның ақша қаражаттарын басқаруды қалыптастырудың экономикалық механизмдерін дамытуы мен оны жетілдірудің жолдарын қарастырғалы отырмын.    

 

I. КӘСІПОРЫННЫҢ АҚША ҚАРАЖАТТАРЫН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ

 

2. Ақша қаражаттарының мәні және түрлері

 

Ақша дегеніміз - тауардың жалпы эквивалентінің тиянақталған түрі, қүнның эквиваленттік формасы мен түтыну құны біте қайнасқан ерекше тауар. Яғни ақша - тауар өндіру мен оны айырбастау үрдісінде басқа тауарлардан бөлініп шыққан ерекше тауар, оның айрықша қызметі барлық тауарларға ортақ балама (эквивалент) рөлін атқару. Осыдан келіп ақшаның жаппай күші болады. Ақшаның қоғамдағы мэнін К. Маркс "жеке адам өзінің қоғамдық билігін де, қоғаммен байланысын да өзінің қалтасына салып жүреді" деген афоризммен сипаттады. Ол мынадан айқын көрінеді:

Бірішіден, тек ақшаға айырбастау арқылы ғана тауарлар қоғамдық еңбектің нэтижесі екенін анықтауға болады. Мысалы, ақшаның тауар айырбасында делдалдық етуі арқылы қоғамдық еңбектің сапалық деңгейі айқындалып, сандық есебі жүргізіледі.

Екіншіден, эр адамның еңбектегі, яғни коғамдық өндірістегі үлесін де ақша арқылы анықтауға болады. Себебі адам қоғамдық еңбектегі үлесін жалақы ретінде алғанда, ақша төлем қүралы қызметін атқарғаны.

Үшіншіден, айырбас үрдісінде ақшаның делдалдық етуімен тауардың ішкі қайшылықтары да шешіледі. Тек ақшаның пайда болуына байланысты бүкіл тауарлар түлыну қүны түрінде айырбас қатынасының бір жағында түрады да, ал екінші жағында бүкіл тауарларға қарама-қарсы ақша түрады.

Тауарлар дүниесінің тауар жэне ақша болып екіге бөлінуі оның түтыну құны мен қүнының, яғни тауардың ішкі қарама-қарсы жақтарының қайшылығын шешуге жол салады. Өйткені, егерде тауар сатылса, оның түлыну қүнының біреудің қажетін өтеуге керек болған-дығы. Бүл бір жағынан, ал екінші жағынан оның қүнының бар екендігі дәлелденгені. Сатылған қү_н енді ақша түрінде тауар өндірушінің қолына түседі. Сөйтіп, тауар өндірушіге түскен ақшаның мөлшеріне қарай өз өндірісіне басқа кез келген қажетті түтыну қүнын алуға мүмкіндік туады.

Барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер өз ақша қаражаттарын банкі мекемелерінің тиісті шоттарыңда сақтап және міндеттемелері бойынша төлемдерін, әдетте, осы мекемелер арқылы ақшасыз нысанда, ал қажет жағдайда Қазақстан Республикасының Үлттық банкісінін нормативтік құжаттарымен белгіленген шегінде нақты ақшамен есептесуді жүзеге асырады. Егер де заңды тұлғалардың арасындағы төлем сомасы 4000 айлық есептік көрсеткіштен (АЕК) асып түссе, онда олар тек ақшасыз тәртіпте айырысуларды жүзеге асырады. Бүл келтірілген мәлімет заңды түлғалардың арасындағы әрбір мәміле (контракт, келісім шарт) бойынша шартты түрде пайдаланылады. Егер де контракт сомасы көрсетілген лимиттен асатын болса, онда төлем ақшасыз тәртіпте орындалуы керек, тіптен олар жартылай орындалса да, әрбір төлемнің сомасы 4000 АЕК-тен аспауы керек.

Ақша қаражаттарын сақтау үшін және заңды түлғалар арасында есеп айырысу үшін Қазақстан Республикасының банк мекемелерінде банк шоттарын ашады. Банк шоттары - бүл банк пен клиенттер арасындағы келісім-шарттың қатынастарын көрсететін әдіс. Банк шоттары тенгемен де, шетелдік валютамен де жүргізіледі жән сол ағымдық, жинақтық және корреспонденттік болып бөлінеді.

Корреспонденттік шоттар - банк шоттары банктер мен үйымдардың кейбір операция түрлерін жүзеге асырады.

Ағымдағы (есеп айырысу) және жинақ шоттары - бүл да банктік шоттар, бірақ олар жеке және заңды түлғалар үшін, соңдай-ақ занды түлғаның оқшауланған бөлімшелері үшінде ашылады.

Шетелдік валютадағы қаражаттардың қолда бары мен қозғалысын есептеу үшін субъектіге арнап ағымдағы (есеп айыфысу) шоттар ашылуы мүмкін. Ол сыртқы экононикалық қызметін жүзеге асыратын және өнімін валютаға сататын субъект үшін ашылады. Аккредитивтер, чек (аванс) кітапшаларының шоттарын және басқаларын субъектілер ақша қаражаттарын оқшаулап сақтау үшін және тиісті операцияларын жүргізу үшін ашады.  Субъект шоттарындағы қаражат олардың иелерінің нөмірі бойынша есептен шығарылады. Субъектінің рұқсатынсыз шоттағы қаражатты есептен шығаруға соттың мемлекеттік салық қызнетінің рұқсатымен және қолданылып жүрген заңдарда көзделген басқа жағдайларда ғана жол берілуі мүмкін.

Субъектілердің шоттарынан төлем жасау, егер заңдарда өзгеше көзделмесе, субъектінің басшысы белгілеген кезектілікпен жүзеге асады.

Қазақстан Республикасының аймағында ақшаны төлеу мен аударуды жүзеге асыруда келесі әдістерді: қолма-қол ақшаны аударуды; төлем тапсырнаны үсынуды; чектерді беруді; вексельдерді немесе олардың индоссаменттері арқылы беруді; төлем карточкасын пайдалануды; тікелей дебеттік банкі шоттарына аударуды; тапсырма-талап төлемдерін үсынуды; инкассалық жарлыны үсынуды; республиканың заң актілерімен белгіленген басқа да әдістерін пайдаланады. Ақшасыз есеп айырысудың негізгі нысаңдары: төлем тапсырма; чек; вексель; тапсырма-талап төлемдері; кеден мен салық қызметінің органдарының инкассалық жарлықтары болып табылады. Төлеушімен алушылар өзара есеп айырысу нысаңдарын келісім-шарт негізінде анықайды, сондай-ақ олардың арасында болатын талаптары мен міндеттемелерді зачетқа да жатқыза алады.

Төлем тапсырмаларымен есеп айырысу. Төлем тапсырмалары онда көрсетілген соманы бенефициардың пайдасына ақшаны жіберушіге қызмет көрсететін банк-алушының ақшаны аударғаны туралы тапсырмасы болып табылады. Қызмет пен жүмысты және тауарлы-материалдық қүндылықтарды өтеу үшін есеп айырысу кезінде, сондай-ақ қызмет пен тауарға аддын-ала төлем жасаған кезде, аванстық төлемдер жасаған кезде төлем тапсырмаларын пайдаланады.

Төлем жасаушы банкке белгіленген нысандағы бланкілердегі төлем тапсырманы үсынады. Тапсырмаларға қоса төлем жасаушы банктің талап етуі бойынша салынатын салықтың шот-фактуралары және төлемдердің мақсатын растайтын басқа да қүжаттары бірге тапсырылады. Төлем тапсырмалары жазылып берілген күннен бастап   10 күн бойы күшінде болады (жазылған күні есепке алынбайды). Төлем тапсырмалары төлем жасаушының шотында қаражат болғаңда ғана орындауға қабылданады. Төлем қүжаттарын электрондық түрінде де, қағаз ретіңде де үсынуы мүмкін. Бүл қүжаттардың данасын әрбір банк өздері дербес анықтайды. Негізінен алғанда, олар екі-данада толтырылады, біріншісі банкте қалдырылады да, оның электрондық көшірмесі бенефициарға жіберіледі, ал екіншісі иесіне, яғни ақшаны жіберушіге қол койылып, штамп басылып қайтарылады.

Төлем қүжатына кез келген жөндеудің түрін жасауға рүқсат етілмейді. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің арасындағы жасалған келісімдері бойынша төлем тапсырмалары: жедел мерзімді, мерзімінен бүрын және мерзімі кейінге қалдырылған болып бөлінуі мүмкін.

Чектермен есеп айырысу. Чек беру төлемді жүзеге асырудың бір тәсілі болып табылады, онда төлем чек беруші аттас төлем қүжатын үстаушыға беру жолымен жасайды. Чек беру өз мәні бойынша чекті үстаушыпың ақшалай міндеттемесін орындау болып табылмайды, бірақ ол соны орындау үшін жазылған болса да. Аталған міндеттемені орындау тек чек бойынша ақшаны алатын кезде ғана болады. Чектер жабылатын және жабылмайтын болып белінеді. Біріншісі - депозиттермен қамтылған, ал екіншісі — қамтылмаған болып бөлінеді. Бүл кезде чектердің төленетіндігі жөнінде банктердің кепілдік беруі мүмкін, оның ішінде жабылмайтын чектер бойыншада. Чекті қолданумен байланысты банкпен чек берушінің міндеті мен қүқығы, чекті қолдану туралы жасалған келісім-шарттың негізінен шығады, яғни бүл келісім-шартта, банк өз клиенттеріне чек берушіге (заңды және жеке түлға) чегін төлеуді, яғни чек берушінің міндетін өзіне алады, ал клиенттер өз кезегінде банкі белгілеген (демек чектерді беру мен пайдалану) ережелерін сақтауға міндетті. Чек үстаушылардың қүқығы чек берушіден чекті алған кезінен бастап пайда болады. Чектерге, есеп айырысу шотының төлем қүжаттарына қол қою қүқына ие түлғалар қолдарын қояды және қолдарында кітапша иесінің мөрінің таңбасы болуы керек. Чектер жарамсыз   болып   қалатындықтан   чекте   жазылғандарды  түзету  және өшіруге болмайды. Егер чекті толтыру кезінде қателіктер жіберілсе, онда чекте және чектін түбіртегінде қиғашынан "бүлінген" деп жазу жазылады, мерзімі қойылады және кітапша иесінің қолы қойылады.