Ақша қаражаттарын басқаруды оңтайландыру

Ақша қаражаттарын басқару принциптері:

Нарық заманында ақша қаражатын басқарусыз фирманың өмір сүруі мүмкін емес. Сондықтан ақша айналысын жэне фирманың финанс ресурстарын басқаруды мейлінше толық меңгерген өте маңызды. Қаражаттық ағымды тиімді басқару үшін айналымдағы кпитал мөлшерін анықтау өте жоғары роль атқарады, себебі ақша қаражаты оның қүрамына кіреді. Бір жағынан қолма-қол ақшаның болмауы фирманың банкроттыққа әкеп соғуы мүмкін, жэне оның тез дамуының қарқынының жылдамдығы артқан сайын ақшасыз қалу қаупі арта түседі. Екінші жағынан ақша қаражатының мөлшерден көп болуы берекенің көрсеткіші болып табылмайды , себебі мекеме осы ақшаларды инвестициялау нэтижесінде алынатын пайдадан айырылып қалады. Бүл капиталдың "өлуіне" экеледі жэне оны пайдалану тиімділігін төмендетеді. Қолма-қол ақша жай-күйін бақылау эдістерінің бірі қолма-қол ақшаның баланстық мәнінің айнымалы капитал өлшеміне қатынасын басқару болып табылады.Айналмалы капиталдан қолма-қол қаражат коэфициенті (пайыз) қолма-қол ақша қаражатының сомасын айналмалы қаражаттар сомасына бөлу арқылы анықтайды.

Айналмалы капиталдағы қолма-қол ақша қатынасын қарастыра отырып, үйлесімділіктің (пропорцияның) өзгеруі. Қолма-қол ақшаның өзгеруін міндетті түрде сипаттамайды, себебі айналмалы капитал бөлігі болып табылатын тауарлы материалдық қорлар өзгеруі мүмкін.

Мекемеге керек қолма-қол ақшаның мөлшерін анықтау үшін басқа тэсіл болуы мүмкін.

 

Ақша айналымы  =  анализ жасалатын мерзім ішіндегі өткізу көлемі

жылдамдығы                 қолма-қол ақшаның баланстық мәні

 

Көрсеткіштің жоғары мәні қолма-қол ақшаның пайдалану тиімділігін көрсетеді жэне айналмалы капиталды өзгертпей, айналыс шығынын қысқарта отырып, пайданы көбейте отырып, сату көлемін үлғайтуға мүмкіндік береді.

Қолма-қол ақшаны алуды үдетудің бірнеше нұсқалары бар: сатып алушы жэне тапсырыс берушілер есеп-шоттарын көрмелеу процесін үдету; төлемдерді алу бойынша менеджердің жеке қызметі; банктік операциялардың концентрациясы (қаражаттар жергілікті банктерде жинайды да, жэне арнайы есеп шотқа аударады, онда олар аккумулирацияланады) есепшоттардағы пайдаланусыз жатқан қолма-қол ақшаны алу. Егер мекемеде қолма-қол ақша жеткіліксіз болса, ол төлемдерді аудару керек болса, жэне ағымдағы тұтынуға белгілі бір қолма-қол ақша керек болса, онда төлемдерді кейінге қалдыруға, немесе вексельдерді пайдалануға болады. Қолма-қол ақша төлемдерін кейінге қалдыруды жеткізушімен есеп айырысуды чекпен жүргізуді пайдалануға болады.

Инвистициялау теориясы позициясы бойынша ақша қаражаты тауарлы-материалдық бағалықта инвистициялаудың жеке бір жағдайы болып көрінеді. Сондықтан оларға жалпы мынадай талаптар қолданылады:

-ағымдағы есеп айырысуды  орындау үшін ақша қаражатының  базалық қоры болуы тиіс

-күтпеген шығындарды жабу үшін белгілі бір ақша қаражаты керек;

-қызметті кеңейту мүмкіндігін  жэне болжауды қамтамасыз ету  үшін бос ақша қаражатының белгілі бір мөлшері болуы тиіс.

 

2. Ақша қаражаттарын тарту саясаты

 

Ақша ағымын тиімді басқару нақты саясаттың құрылуы қажет етеді.

Саясат мемлекет қызметінің барлық бағыттарын қамтиды. Саяси ықпал жасаудың элементі болып табылатын қоғамдық қатынастардың сферасына қарай экономикалық немесе әлеуметтік, мәдени немесе техникалық, қаржы немесе кредит, ішкі немесе сыртқы саясат туралы айтады.

Бәрімізге мәлім болғандай, кез келген қоғамда мемлекет қаржыны өзінің функциялары мен міндеттерін жүзеге асыру үшін белгілі бір мақсаттарға жету үшін пайдаланады. Қойылған мақсаттарды іске асыруда ақша қаражаттарын тарту саясаты маңызды роль атқарады. Ол экономикалық мүдделерге ықпал жасаудың белгілі бір құралы болып табылады. Ақша қаражаттары саясатын жасау процесінде елдің алдына қойылған міндеттердің орындалуы мүмкін материалдық жағдайлар қамтамасыз етіледі. Сондықтан ақша қаражат саясаты экономика мен техникалық сфераға ықпал жасаудың белсенді тетігі болып табылады.

Демек, қаржы саясаты ақша қаражат ресурстарын іздестіру, шоғырландыру және жинақтау және экономикалық саясат жасайтын дамудың бағыттары бойынша бөлінеді.

Ақша қаражат саясатын экономикалық қатынастар тудырады, өйткені қоғам ақша қаражат саясатын жасауда ерікті емес, ол өзінің мүмкіндіктеріне, объективті шындық шарттарына сүйенеді.

Ақша қаражат саяси қаржы ресурстарын шоғырландыруға және зәру міндеттерді шешуге бағытталған, тап осы мемлекеттің экономикалық өндіріске ықпал етуіне мүмкіндік жасайды. Экономика және қоғамның  әлеуметтік дамуына ақша  саясатының ықпал жасауы қаржы саясатының ғылыми негізделген теориясы негізінде жүзеге асуын талап етеді. Экономикалық дамудың тәжірибесі ақша саясатының экономикадан қатаң экономикалық қиыншылықтарға ұрындыратындарын, қоғамдық дамудың міндеттерін іске асыруды сөзсіз тоқтатаны дәлелдейді.

Ақша саясаты ғылыми зерттемелерге негізделсе, үзілмейтіндігі қызмет етсе, ақша саясаты прогрессивті болуы мүмкін.

 

Удоа - бірлік активке қолданылатын ақша айналымының удельный көлемі;

ПДП - жалпы жағымды ақша ағымының соммасы;

ОДП - Жалпы жағымсыз ақша ағымының соммасы;

- қарастырылатын мерзімдегі активтер  құнының орташасы.

ДОод - операциондық әрекет бойынша айналымының ұзақтығы.

ПДПо - жағымды ақша ағымы сомма.

ОДПо - жағымсыз ақша ағымы соммасы.

ОРд - біркүндік өнімді өткізу.

«Дивидентті саясат» термині акционерлі қоғамдағы кірісті реттеумен немесе үлестірумен байланысты. Бірақ кірісті реттеудің принциптері мен әдістері тек қана акционерлі қоғамда ғана емес, сонымен қатар өзге де әрекеттің құқықтық-ұжымның формаларында кездеседі.

Акционерлі қоғамда кірістің реттелуі оның ең қиын нұсқасы болғандықтан бұл механизмнің бүкіл аспектілерін қарастыру үшін алынған. Негізінде «Дивидентті саясат» терминінің кең ұғымы кіріс бөлімінің даму механизмі ретінде ұғуға болады.

Дивидентті саясат жұмысының негізгі мақсаты болып меншіктердің  кірістің қазіргі пайдалануы мен кәсіпорынның рыноктық бағасын максималдайтын оның болашақ өсуі арасындағы керекті пропорционалдылықты қалыптастыру табылады.

Дивидентті саясаттың ұғымы келесі бейнеде қалыптасқан: дивидентті саясат жалпы саясаттағы кірісті басқарудағы негізгі бөлігі ретінде қарастырылады.

Рыноктық экономикасы дамыған елдердегі оптималды дивидентті саясаттың қалыптасуына көптеген теориялық зерттеулер арналған.

Дивидентті саясаттың қалыптасу механизміндегі ең көп таралған теориялар:

1. Дивиденттердің тәуелсіз теориясы. Негізін қалағандар: Ф. Модильяни мен М. Миллер (М.М). Бұл теория бойынша дивидентті саясат кәсіпорынның рыноктық бағасына немесе акция бағасына ешқандай әсер етпейді. Сонымен қатар меншіктердің перспективті және ағымды периодтағы жағдайына да ені әсер етпеді. Өйткені бұл даму суммасына байланысты. Сондықтанда осы теория дивидентті саясаттың кірісті басқаруда пассивті роль атқарады деген ұғымға келген.

2. Дивиденттің қажетсіну теориясы. Негізін қалағандар - М. Тордон және  Д. Линтнер. Бұл теория бойынша дивидент түрінде төленген ағымды кірістің әр бірлігі болашаққа алынып қойған кірістен әрқашан жоғары тұрады. Осыдан бұл теорияның максимализациясы дивидентті төлемнің кірістің капитализациясынан қажеттірек.

3. Дивиденттің минимизация теориясы. Осы теорияға байланысты дивидентті саясаттың эффективтілігі меншіктердің болашақ және ағымды кірістердің салықтық төлем минимизациясының критериімен анықталады.

4. Дивиденттің сигналды теориясы. Немесе «Сигнализациялау теориясы». Осы теория негізі базистік  элемент негізінде акцияның ағымды, реалды рыноктың баға моделі ретінде қолданылатын дивидент төлемінің көлемі болып табылады.

Жоғары дивидент төлеу кәсіпорынның алдағы периодта кірістің өсуін сигналдайды.

5. Дивидентті саясаттың акционерлер  құрамына сәйкес келу  теориясы немесе «клиентура» теориясы. Осы теория бойынша кәсіпорын акционерлердің көптерінің ойынан шығып, олардың менталиттеріне сәйкес келу керек. Егер акционерлер құрамының негізі ағымды кірісті қажетсінсе, онда дивидентті саясат ағымды қолдануға мақсатталған мүліктік кіріске бағытталуы керек. Керісінше, егер акционерлер негізі өздерінің алдағы кірістерінің өсуін қажет етсе, онда дивидентті саясат кірістің мүліктенген капитализациясын реттеу немесе үлестіру процесіне негізделу керек.

Осы теорияларды праактикада іске асыруда дивидентті саясаттың қалыптасуында үш тұрғы қалыптасты. Олар: консерватитві, компрамисті және агрессивті. Осы тұрғылардың әрқайсысына анықталған дивидентті саясаттың типтері сәйкес келеді.

 

Кесте 2. Акционерлі қоғамдағы негізгі дивидентті саясаттың типтері

 

Дивидентті саясаттың дамуындағы анықталған тұрғы	Дивидентті саясаттағы қолданылатын нұсқа
І Консервативті тұрғы	Дивидентті төлемдердің қалдықтық саясаты
ІІ Компромисті тұрғы	Тұрақты көлемінің минималды саясаты
ІІІ Агрессивті тұрғы	Дивиденттің тұрақты деңгейінің саясаты. Дивиденттің әрдайым өсуінің саясаты.

 

Әрқайсысына анықтама беретін болсақ, дивидентті төлемдердің қалдықтық саясаты дивидентті өтеу фонды, кіріс арқасында кәсіпорынның өзінің финанстік ресурстарының құрылуының іске асуы, яғни осы ресурстарды құру қажеттілігі қанағаттандырылғаннан кейін негізделеді. Егер инвестициялық проекттің деңгейі ішкі кірісері орта есеппен алынған капидалдан жоғары болса, онда меншіктер артық кірісті дәл осындай проекті іске асырып, жаңадан реализацияланады. Өйткені бұл меншіктердің капиталының ұлғаюына әкеп соғады. Осы типтің саясаты, ол кәіпорынның дамуының жоғары темпі мен финанстік тұрақтылығын көтеру. Кемшілігі - дивидентті өтеудің тұрақсыз шамада болуы. Осындай дивидентті саясат көбінесе кәсіпорынның алғашқы сатдиясында қолданылады.

Дивидентті өтеудің тұрақты мөлшер саясаты: өте сенімді, кірістің мөлшеріне қарамастан акционерлердің сенімдеріне ие. Фондық рынокта акцияның тұрақты котировкасын анықтайды. Кемшілігі - осы саясаттың кәсіпорынның әрекетіндегі финанстік немесе қаржылық қорытындыларымен толық қатынаста болмауы.

Экстра - дивиденд саясаты. Бұл саяса кәсіпорын әрекетінің қаржылық қорытындысымен тығыз байланыста болып, минималды қарастырылған мөлшерде дивиденті төлеудің тұрақтылығы. Кемшілігі - дивидентті минималды мөлшерде өтеу, кәсіпорын акцияларының құны төмендеуіне әкеп соғады.

Дивиденттің тұрақты деңгей саясаты. Бұл саясаттың артықшылығы құрылысының жайлылығы және кіріске байланысты болуы, яғни тығыз байланыста болуы. Бірақ кемшілігі болып тұрақсыз құрылған кірістің арқасында акцияға дивидентті өтеу мөлшерінің тұрақсыздығы.

Дивиденттің мөлшерінің әрқашан өсу саясаты. Бір акцияға дивидентті өтеудің тұрақты өсуі. Артықшылығы акцияға жоғары дивиденттің өтеуі. Кемшілігі - қаржылық қысымның ұдайы өсуі, осы саясатты қолданғанда оның иілгіштігі болмауы.

Дивидентті саясаттың құрылуыныңалғашқы сатысы болып факторлар бағасы мен оны зерттеу табылады.

1. Кәсіпорынның инвестициондық  қабілеттерін мінездемесінің факторы.

Осы фактордың негізгі топтары:

- кәсіпорынның өмірлік стадиясының  циклі (алғаш сатысы);

- акционерлік кәсіпорынның инвестициондық  жүйенің арттыру қажеттілігі;

- бөлек инвестициондық проекттің  жоғары эффективтілік деңгейінің  даярлығы.

2. Альтернативті негізден шыққан  қаржы ресурстарының қалыптасу қабілеттіліктерін мінездейтін фактор.

Негізгі топтар:

- алдағы периодта құрылған өз  капиталының резервтерінің жеткіліктері.

- қосымша акционерлік капиталды  қатыстыру бағасы

- қосымша несие капиталды қатыстыру  бағасы.

- қаржы нарығындағы несиенің болуы

- ағымды қаржы жағдайын анықтайтын  акционерлік қоғамның несие қабілеттілігінің  деңгейі.

3. Объективті шек қоюмен байланысты  фактор.

- дивиденттердің несие айнала  қою деңгейі 

- кәсіпорынның мүліктік несие  айнала қоюының деңгейі.

- қолданылатын меншік пен қарыз  капитал қатынасының себебімен  құрылған қаржылық леверидждің  жеткен эффектісі.

- өз капиталының рентабельді коэффициенті мен алынатын кірістің нақты мөлшері

4. Өзге факторлар. Осы факторлар  құрамында мыналар болуы мүмкін.

- қатысушысы болып акционерлі  кәсіпорын болатын тауарлы нарықтың  конъюнктурлы циклі.

- кәсіпорын конкуренттерімен төленетін дивидент деңгейі

- алдын ала алынған несие  төлеудің жеделі, яғни төлеу қабілетті  қолдау бұл дивидентті өтеумен  салыстырғанда негізгі есеп болып  табылады.