Ақша қаражаттарын басқаруды оңтайландыру

Ақшалай ағындарды тиiмдi басқару бойынша шешiмдер, ұсынылатыны дәл қазiр несие мекемелерiмен, көп деңгейлi сипаттарда болады, және өнiм қатары бойынша бөлiнген, яғни қажеттiлiктiң дәрежесi және серiктестiктiң техникалық және заңдылығының шарасы бойынша шешiм алуға болады. Ақшалай ағындарды тиiмдi басқару бойынша шешiмдердiң классификациясын өткiзуге ынталанады, оларды үш топқа бөліп:

1 топ - ақпараттық қаржы бақылауының  қызметi – келесі шешімдерді кіргізеді:

1. Ақпараттық қаржылық талдау (немесе қаржыны агрегаттау). Бұл қызметтер кәсіпорындардың барлық төлем есептерi бойынша операциялар туралы жиының және мәлiметтiң ФПГ алдағы кәсіпкерлікке берiлуi мүмкін, ФПГ-қа кіретін. Мұндай сервис керек болса тиiстi аналитикалық тiлулердегi төлеулерi туралы мәлiметтiң агрегаттауының мүмкiндiктерiмен толықтырады (валюта, кәсіпорын, аймақ бойынша). Мұндай қызмет бақылау және операциялардың есепке алуы мүмкiндiгiн клиентке олардың iске асыруынан кейiн қамтамасыз етедi;
2. ФПГ алдындағы серiктестiгiнің ақшалай ағындарын тiкелей басқару. Қызмет қаржы ағындарымен қатты орталықтандырылған басқару функциялары бар ФПГ үшiн актуалды болып табылады;
3. Алдын ала бақылау (акцепт) ФПГ жақтан алдағы серiктестiктiң еншiлес кәсiпорындарының шығын операциялары. Холдингте осы қызмет шығын төлем құжаттарына алдағы серiктестiктiң өкiлiнiң  “үшiншi келiсетiн қол қоюын”  ереже енгiзуге мүмкiндiк бередi, аймақтық кәсiпорындарға мүмкiндiк қалдырып (міндеттемелер) шаруашылық жұмысын дербес жүргiзуi және төлем қағаздарының құрастырулары.

2 топ - екiншi топқа шешiм ерекшелеуге болады, қарсы уәкiл-төлеушiлер және шығу төлемдерденгi кiретiн төлемдердiң үлкен саны бар серiктестiгiнiң операциялық шығындарының төмендетулерi үшiн қолайлы. Мұндай қызметтердiң мысалдары төменде келтiрiлген:

Мысал 1: Серiктестiк төлем есептерiне кiретiн төлеулер туралы мәлiметтерін қосымша салыстырғанда үйреншiктi банктiк көшiрмелерді серiктестiктiң жиыны. Мұндай қызмет шеңберiнде банктiк қосымшалардың орындалуын iске асыра алады, есептер бойынша құралдардың қозғалысы туралы ұлғаймалы есептеу нәтижелерiнiң орындалуын құрастыру, клиенттiң программалық қосымшалардың ішкі корпоративтігі. Мұндай шешiмнiң мысалдарының бiрлерi сервис серiктестiктерiнiң пайдасына жеке тұлғалардың төлемдерінің жиыны бойынша қызмет бола алады (ұялы байланыс, спутниктi дидардың операторлары және т.б). Тиiстi есеп берудi орталықтандырылған құрастырулардан тысқары көрcетiлген мысал арнайы сәйкестірілген несие мекемесiндегi ұйымды фронт - кеңсе процедуралары, төлем құжаттардағы ескеретiн нұсқаулар, төлеушiден қабылданған - жеке тұлғалардан, әрбiр құралды алушысы  үшiн қосымша сирек кездесетiн (қызмет сатушысы), реквизиттер.

Мысал 2: Төлемдер жеке тұлғалардың пайдасына төлеулер тiзiмдер негiзiнде - жеке тұлғалардың пайдасына серiктестiктiң төлемдерiнiң үлкен санының орындалу тiзiмдер негiзiнде және оған құрама төлем қағаздары.

3 топ – үшінші топқа осындай  шешімдер кіреді,  бағытталған  мүмкiндiктiң ФПГ бағдарлаушы серiктестiгiнiң  қамтамасыз етілуін жеделдету, ақшалай  ағындардың төмен шығынды және  мол табысты болуы, кәсiпорындардың төлем есептерi бойынша таралған, ФПГ-ға кіретін.

Бұл жиынның басты шешiмі шетел көздерінде Cash Pooling атаулысы  болып табылады. Бұл қызметтiң атауын “қаржылардың араласып кетуi” немесе “ақшалай пул” деп ауыстыруға болады. Кэш - пул ақшалай қалдықтарыды пайыздардың алынатын/төленетіндерді есептеудiң ықшамдауының мақсаттары үшiн, сонымен бiрге қаралатын және ФПГ-тiң серiктестiктердiң тобының өтiмдiгiн басқаруды сапаны жақсарту үшiн несие ұйымы ашық бiрнеше есеп қосатын құрылымды сияқты анықтауға болады.

Кэш-пулингтің екі негізгі түрлерін қарастырады:

1. Бір шотқа нақты ақша аудару (zero-balancing). Шот, басқа пул шоттардан ақша аударылатын шот, оң қалдықтары бар, теріс қалдықтары бар шотты пул шот арқылы жабуға болатын шоттарды мастер-шот деп атайды. Қалған пул шоттар – қатысушылардың шоттары.
2. Ақша аударымдарынсыз (notional pooling). Осы жағдайда пул шот арасында ақша қаражаттарының аударымы болмайды, бірақ пайыз төлеген кезде және төлемдер жасағанда пул шоттағы қалдықтар бирге қаралады.

 Бірінші және екінші кэш түрлеріне – пулингқа әр түрлі сату параметірлері кіруі мүмкін. Мысалы:

• Әр түрлі мастер-шотқа ақша аударымдар кезеңдері (күнделікті, аптасына бір рет, ай аяғында);
• Мастерға жиналғандар – келесі күні танертен шоттағы қалдықтар қайтуы мүмкін немесе мастер-шотта қалады;
• Ақша қаражаттар шоттан толықтай шығарылмауы мүмкін, жартылай ғана, қарастырылған қалдықтарға байланысты (target balancing),

Есепке ала, өнiмдер технологиялық жағынан да күрделi, сол сияқты заң көзқарасынан, сонымен бiрге еңгiзу туралы шешiм алған несие ұйымдарына сол клиенттер ақшалай ағындармен тиiмдi басқару бойынша шешiмдегi сұранысы жақтан үнемi өсуі ретiнде айғақ, ең алдымен тап соның сервисiнiң iске асыруында түйлiгуi керек.

Несие мекемесiне клиенттердiң серiктестiктерi үшiн инновациялық шешiмдердiң мәлiметтерiнiң табысты iске асыруы үшiн нақтылы тән талаптарға сәйкес келуі керек. Олар:

1. Аймақтық құрлымдардың дамуы.
2. Төлемдердің өңдеуінің құрлымы орталықтандырылған кезде және өтімділікті басқару.
3. Дамыған информационды - технологиялық инфрақұрылым.

Алдағы кеңсенiң аралығында биiк өткiзу қабiлетi бар шапшаң байланыс каналдары қосады және банк филиалы және банктiк қызметтiң автоматтандыруының қазiргi программалық кешендерi.

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Кәсіпорын және корпарация қызметіндегі ақша қаражаттарының және оның ағымдарының экономикалық маңызын, ролін зерттеу қазіргі таңдағы қаржылық менеджменттегі жаңа бағыттардың бірі болып табылады. Шетел корпарацияларында ақша қаражаттарының ағымын басқару қаржылық менеджердің жұмысындағы басты бағыт.

Кәсіпорындағы жүйелік есеп, талдау және ақша қаражаттарының қозғалысын бақылау, олардың ағымдағы және болашақтағы қаржылық тұрақтылығы мен төлем қабілеттілігін қамтамасыз етеді.

Кәсіпорынның қаржы шаруашылық қызметін анықтайтын түсініктерге келесілер жатады:

• Тауар (өнім, қызмет) сатудан түскен түсім – бұл, шоттарда «сатылым» және «өзге де кірістер мен шығыстар» есебінде көрінетін, қолма-қол немесе қолма-қолсыз ақша түрінде болатын қарапайым немесе өзге де қызметтен түсетін кіріс есебі.
• Сатудан түскен пайда - өндірілген өнімге кеткен шығын мен есепті кіріс арасындағы айырмашылық.
• Ақша қаражаттарының кірісі келесілер есебінен жүргізіледі: тауарды сатудан түскен пайдадан, алынған аванстардан, несиелер және займдардан, бағытталған қаржыландыру құралдарынан, қаржылақ салымдар бойынша дивидендтер мен пайыздардан және өзгелерден.
• Ақша ағымдарының шығысы – ағымдық операциялық және  инвестициялық шығындарды жабу барысында, бюджетке төлемдер және мемлекеттік бюджеттен тыс қорларға салымдар жүргізуде,  эмиссиялық бағалы қағаздар иегерлеріне пайыздар мен дивидендтер төлеуден, қаржылық салымдардан және өзге де жағдайлар нәтижесінде пайда болады.
• Ақша қаражаттарының таза кірісі – ақша қаражаттары бойынша барлық түсімдер мен төлемдердің арасындағы айырмашылық. Осыған орай, кірістерге есепті жыл басындағы қалдық ақша қаражаттары кіреді. Ол кәсіпорынның ағымдық төлем қабілеттілігін қамтамасыз етеді.

Ақша ағымдары дегеніміз – бұл есепті немесе жоспарланған уақыт барысындағы кәсіпорынның алатын және төлейтін ақша қаражаттарының көлемі.

Ақша қаражатының ағымын болжау, ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп тәрізді тек кәсіпорын басшысының ғана емес, сондай-ақ инвестордың да қызығушылығын тудырады. Яғни олар сол арқылы кәсіпорын өтімділігін, жұмыс тиімділігін және қарыздары мен дивидендтерін төлеуге қажетті көлемде ақша қаражатымен қамтамасыз етілу қабілеттілігі бағаланады. Осылайша кәсіпорын басшысы да , инвестор да ақша ағымын зерттей келе :

• болашақта ақша қаражатымен қамтылу деңгейі туралы;
• міндеттемелері бойынша есеп айырысу мүмкіндігі туралы;
• дивидендтерді төлеу мүмкіндігі туралы;
• қосымша қаржыландыру қажеттілігі туралы мәліметтерді ала алады.

Ақша қаражаттары  ағымын болжамдау немесе ақшалай төлемдер мен түсімдер жоспары – бұл кәсіпорынның немесе нақты жобаның дамуы үшін қажетті көлемдегі ақша сомасын анықтауға мүмкіндік береді.

  Кәсіпорын басшысының назары  үш негізгі шамаға аударылуы  қажет:

• ақша қаражаттарының таза ағымы;
• қажетті қаржыландыру;
• ақша қаражаттарының бос қалдықтары;

Жоғарыда көрсетілген мәселелерді тұжырымдай келе,  келесі шешімге келуге болады, кәсіпорын гүлденуі оның қарекетін қамтамасыз етуі ақша қаражаттарын шоғырландыру қабілеттілігінде. Басшы үшін ең негізгі мәселе – бұл негізгі қызметтен түсетін ақша қаражаттарының оң ағымдарын жоспарлау және тиімді қаржыландыру көздерін іздеу.

Курстық жұмыс тақырыбын толықтай ашу негізінде ақша қаражатының мәнін, түрлерін, негізгі қалыптасу көздерін,олардың бөліну механизімін, ақша қаражаттарын жоспарлай және болжай білу тәртібін, кәсіпорын қызметінің күтілетін нәтижеге жету, яғни пайда табудағы басты мақсаттары мен қызметтерін, сондай-ақ ақша қаражаттарының дифициті және бос ақша қаражаттарын тиімді жұмсау, яғни ақша қаражаттарын оңтайландыру мәселелерін қарастырып өттік.

Кәсіпорынның ақша қаражаттары ағымын оңтайландырудың негізгі мақсаттары болып келесілер табылады:

• ақша ағымы көлемінің тепе-теңдігін қамтамасыз ету;
• ақша ағымының уақыт бойынша қалыптасуының біркелкілігін қамтамасыз ету;
• кәсіпорынның таза ақша ағымының өсуін қамтамасыз ету;

Кәсіпорынның ақша ағымын оңтайландырудың негізі болып олардың жағымды және жағымсыз түрлері көлемдерінің тепе-теңдігін қамтамасыз ету болып табылады. Кәсіпорынның шаруашылық қызметі нәтижесіне жағымсыз түрде ақша қаражатының дефициті яғни жеткіліксіз болуы, сондай-ақ шамадан тыс артық болуы әсер етеді. Ақша ағымы дефицитінің жағымсыз салдары кәсіпорынның өтімділік және төлемқабілеттілік деңгейлерінің төмендеуіне, шикізат және материалдарды жеткізушілерге уақыты өткен кредиторлық қарыздың өсуіне, алынған қаржылық несиелер бойынша уақыты өткен қарыз үлесінің өсуіне, еңбекақы төлемі бойынша кідірістерге, қаржылық цикл ұзақтығының өсуіне, кәсіпорынның меншікті капитал мен активтерінің пайдалану рентабельділігінің төмендеуіне әкеледі.

Ақша ағымдарын тиімді қалыптастыру кәсіпорынның операциялық процесін жүзеге асыру мерзімін жеделдетеді. Төлемдерді жүргізудегі кез-келген тоқтатулар шикізат пен материалдардың өндірістік запастарын қалыптастыруға, еңбек өнімділігі деңгейіне, дайын өнімді өткізуге теріс әсерін тигізеді.

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

1. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2007жыл 28 ақпандағы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты Қазақстан халқына Жолдауы, 28.02.2007 ж. Астана
2. Балабанов И.Т. «Финансовый менеджмент» //учебник – М.: Финансы и Статистика, 1994 г.
3. «Финансовый менеджмент: теория и практика» //под ред. Стояновой Е.С.- М.: Перспектива, 1996 г.
4. Балабанов И.Т. «Основы финансового менеджмента. Как управлять капиталом?» – М.: Финансы и Статистика, 1994 г.
5. Бланк И.А. «Финансовый менеджмент» : Учебный курс.-К.:Ника – Центр, 1999.-528с.
6. Ковалев В.В. «Введение в финансовый менеджмент» – М.2000 г., стр.538
7. Литвин М.И. «Управление финансами предприятий»- / Финансовый менеджмент/ - 2002 г. №6.
8. Кошкарбаев К.У. «Финансовые ресурсы корпорации: теория, парктика и менеджмент» – Алматы 2004 г.
9. Шеремет А.Д. «Экономический анализ в управлении производством» – М. 1994 г.
10. Афоничкин А.И., Андрющенко И.В. «Управление финансами корпораций»-/ Финансы и кредит/ 2005 г. №36Тургуова А.К., Кошкарбаев К.У. «Направления рыночных преобразований в транзитной экономике Казахстана» //Сборник научных трудов/ Алматы: Экономика, 2000 г.
11. Родионова В.М. «Финансы»//Учебник.М.-1992 г.
12. Нурханова Г. «Экономическое содержание финансовых корпораций»-/ Финансы Казахстана/-2004 г. №1.
13. «Экономика предприятия»: Учебник/ под ред. проф. О.И. Волкова.-М.:Инфра-М,1998.-416 с.
14. «Экономика организаций»: /Учебник под редакцией Н.А. Сафронова-2- е изд.,перераб. и доп.-М.: Экономист,2004.-618 с.
15. Сагинова Ж.Н. «Роль финансовых ресурсов для функционирования предприятия  в рыночных условиях»-/Вестник НАН РК/- 2003г. №5.
16. www.umg.kz
17. Есымханова З.К. «Проблемы формирования финансовых ресурсов предприятий» - /Статистика, учет и аудит/ 2005 г. №1.
18. Федулова С.Ф. « Управление финансовыми ресурсами и оценка эффективности их использования»-/ Финансы и кредит/-2005 г №3.
19. www.kase.kz

 

 

 

Қосымша А

Кәсіпорындағы ақша қаражаттарының қозғалысы