Бастауыш мектепте қазақ тілі сабағын оқыту барысында оқушылардың шығармашылығын дамытудың өзіндік ерекшелік жолдары

 Ш. Уалиханов қазақ, қырғыз елдерінің ұдттық дәстүрлерінің ортақ екендігін айта келе, халыктың ауыз екі шығармалығына, қолөнеріне, салт- дәстүріне, әдет-ғұрыпына әділ бағасын береді.

Қазақ халқының зиялы  арыстары Ш. Құдайбердиев, Ж. Аймауытов, М. Жұмабаев, І, Жансүгіров, А. Байтұрсынов, Т. Шонанов т.б. ұлттық мектептердің басқа мектептерден ұтымды айырмашалығы, олар балаларды ана тілінде оқытумен қатар қазақ халқының құнды салт- дәстүрлерін, әдет-ғұрпын, мінез құлқы мен психологиясын үйренуге ықпал ететіндігіне назарларын аударады.

 Бұрын соңды айтылған осындай ғылыми пікірлердің теориялық және әдістемелік тұрғыдан тұжырымдап, ғылыми негізде қарастырған этнопедагогика саласының мамандары Қ. Жарықбаев, С. Қалиев, Қ. Қожахметова т.б. еңбектерінде кеңінен зерделенеді. Бұл зеттеулерде қазақ халқының тұрмыс-салты, әдет-ғұрыптарының тәрбиелік мәні, олардың фольклор үлгілерімен сабақтаса отырып, жас ұрпақты адамгершілікке, еңбекқорлыққа тәрбиелеу мәселелері әдістемелік тұрғыда жан-жақты қарастырылған.

 Қазіргі заманда жеке адамның шығармашылығы мен шығарма проблемасына философтар, социологтар, педагогтар жіне психологтар көп мән беріп отыр. Психологтар шығармашылық бейімділік дарыны кез-келген адамға тән екендігін дәлелдейді. Педегогика баланың шығармашылық мүмкіндіктерін дамыту жолдары анықталған. Оларға ортақ мәселе – баланы шығармашылық қызметке араластыру. Баланың шығармашылық қабілетін дамыту мәселесін талдау ең алдымен «қабілетң ұғымының мәнін терең түсініп алуы қажет етеді. «Қабілеттерң - білім алуға қажетті адамның психологиялық ерекшеліктері. «Қабілеттер – іс-әрекеттің белгілі бір түрін ойдағыдай, нәтижелі орындауда көрінетін адамның жеке қасиетің.

 Ең алғаш қабілеттер мәселесін көтерген Е. Л. Рубенштейн болса, А. Н. Леонтьев барлық қажеттер алдыңғы ұрпақтар тәжірибесін меңгеруге қалыптасып, дамып отырады деген идеяны алға тартады. Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалығын тәрбиелеу үшін, ең алдымен олардың қабілеттерін дамытудың мәні зор.

 Қабілеттер жайлы жазылған ойларды, тұжырымдамаларды, еңбектерді талдай келе, адам бойындағы табиғи мүмкіндіктер болады, олар тек белгілі бір әлеуметтік жағдайларда байқалып, әрі қарай дамиды, әр адам басқа адамнан өзінің табиғи психологиялық өзгешеліктерімен ерекшеленеді деген қорытындыға келеміз.

Баланың шығармашылық іс-әрекеттерін  дамыту мәселесі өзінің тамырын адамзат  тарихының тереңінен алады. Ежелгі грек ғалымы және философы Сократ өз окушыларының дамуына үнемі қамқорлық жасап  отырған.

 Адамның ақыл-ойын, қабілеттерін дамыту арқылы оны бақыт жолына жеткізу мәселесіне бірнеше күрделі еңбектерін тікелей арнаған шығыстың әйгілі ойшылы Әл-Фараби болды.

 Республикада оқыту мазмұны жаңартылып, жаңа буын оқулықтарының негізінде жасалған бағдарламалар бастауыш мектептің жаңа жүйеге көшуін, әрбір мұғалімнен жаңа жұмыс істеуін, батыл шығармашылық ізденіс, оқушылардың белсенділігі мен қызығушылығын арттыруды талап етеді.

 К. Д. Ушинский оқушыларды сабаққа тарта білу, олрдың оқуға қызығушылығын орттырып, білімге құмарту керектігіне аса көңіл бөлді. Оның пайымдауынша,қызығушылық сапалы оқудың негізгі жолы, ешбірқызығусыз тек қана зорлық күшімен жүргізілген оқу, оқушы бойындағы білім алуға деген құштарлықты жояды. Мұндағы қызығушылық дегеніміз не? Қызығушылық дегеніміз – шындықтағы заттар мен құбылыстарды белсенділікпен танып білуге бағытталған адамның біршама тұрақты жеке ерекшелігінің бір көрінісі. Сонымен қатар қызығуда бала зейінін бір нәрсеге аударып, оны ерекше таңдап алуы тиіс. Баланы еліктіріп, өзіне тартқан нәрсенің бәрі қызығудың объектісі болады. Қызығу – баланың саналы іс-әрекеті. Бала алдына мақсат қойып ерік-жігерін жұмсап, кейбір заттармен үнемі шұғылданып отырады. Мәселен, бала оқуға қызығу үшін олар оқулықтың, пәннің мазмұнын білу, түсінулері керек. Егер оқушының оқуға ешбір түсінігі болмаса, оларда қызығу да болмайды. Баланың негізгі қызығуларын мына төмендегідей етіп бөлуге болады.

1. Мақсатты қызығу  – оқушы кейбір уақытта алдына  бір мақсат қойып, оған жету  үшін міндеттерді орындап, алдына қойған мақсатына жетуді қызық көреді. Бұл қызығу түрі көбіне бастауыш сынып оқушыларына үлкендердің ықпалы мен, әңгімесімен болатын жай.

2. Әрекетті қызығу  – мұнда бала алдына бір  үлкен міндет қоймай істейтін  істің нәтижесіне, оның қандай  болатынына қызықпай, тек атқаратын еңбегініңағымына қызығады.

3. Қорытындыға қызығу  – мұнда бала істейтін еғбегінің  нәтижесіне қызығады. Бір нәтижеге  жетуді көздеп, әрекет етеді, барлық  күшін соған жұмсайды.

Баланың қызығуын осылайша үш түрге бөлу шартты нәрсе. Қызығу туралы психологтар көптеген еңбектер жазған. Олардың ең көрнектісі мынылар: У. Мак Дугал (1871-1938). Жалпы адамның қызығуларын соқыр сезімдерге теңейді. Адамның қызығулары ерте бастан нәсіл арқылы соқыр сезімдер, инстингтер ретінде ата-анасынан баласына көшіп отырады. Қызығу мұқтаждықтан пайда болмайды, ол әсер етуші заттармен, сыртқы дүниемен байланыспайды дейді. Ал енді Э. Торндайктің айтуынша, адамның қызығулары сыртқы дүниенің, қоғамның әсерімен жүре пайда болады. Бұлар дағдылану мен әдеттенудің нәтижесінде ғана пайда болып, бұл екеуінсіз ешбір қызығу қызығу пайда блмайды дейді. Бірінші телрия қызығуды биологиялық тұрғыдан түсіндірсе, екіншісі – механистік тұрғыдан бихевиоризм принципімен орайластырады. Қызығу оқу-тәрбие жұмысында өте керекті шарттар болып табылады. Оның балалардың жақсы оқуына, оқығанын жақсылап ұғып алуына, оқушыларды әдепті етіп тәрбиелеуде, олардың бойына адамгершілік қасиеттерді енгізуде ықпалы зор.

 Неміс педагогы И. Ф. Гербарт өзінің оқыту теориясының негізіне әр саладағы қызығушылықты алған. Адамдағы қызығушылықтар қоршаған дүниені танып білуге немесе қоғамдық өмірге араласуға байланысты болады. Сондықтан, мұғалім өз білімін жан-жақты жетілдіре отырып, оқушыны қызықтырып оқыту керектігін айтқан.

 Жас бала не нәрсені болса да білуге құмар, қызыққыш қолымен ұстап, көзбен көргенді жақсы көреді. Оқушылардың қызығушылықтарын арттыру жақсы ұйымдастырылған сабаққа байланысты. Сондықтан, әрбір сабақта бұрыннан белгілі мәліметтерді қайталай бермей, оқытудың жаңа әдіс-тәсілдерін іздестіру қажет. Қазіргі сабақ түрлері: сайыс, жарыс, аукцион, концерт, кіріктіру сабақтары нәтижесін беріп жүр. әсіресе, соның ішінде қазақ тілі пәні бойынша балалардың қызығуларын қалай арттыруға болады? Оқушының пәнге қызығушылығын арттыру мақсатында сабақта проблемалық жағдай туғызып, оқушының ой-өрісін арттыру, шығармашылық қабілетінің дамуына үлкен үлес қосады.

Ұлы неміс педагогы А. Дистервергтің әйгілі «Неміс мұғалімдерінің білім беру ісіне басшылық ң атты еңбегінде «Жаман мұғалім ақиқатты өзі айтып береді, ал жақсы мұғалім оқушының өзін ізденуге жетелейді, ойлауға үйретеді.ң - деген. Ал ойлауға үйрететінсабақтыерекше ахуал, мұғалім мен оқушы арасындағы ерекше қарым-қатынас. Бастауыш сынып оқушылары, әсіресе, мектеп табалдырығын алғаш аттаған жас бүлдіршіндер үшін мұғалімнің ролі ерекше. Бұл оқушылар - әлі ойын балалары. Сондықтан да сабақты тартымды еткізу үшін сабақ тақырыбына сай көрнекті құралдар, дедактикалықматериалдар ролдік-сюжеттік ойындарды, әрбір 10-15 минут сайын сергіту жаттығулары мен музыкалық үзілістерді қолдану қажет. Қазақ тілі сабағының гтамматикасын түсіну үшін балалар көп ой-еңбегін жұмсайды. Бұл сабақты бір сарынды өтсе, онда баланы жалықтырып, оқушының сабаққа ынтасын төмендетіп жібереді. 1-2 сынып оқушылары ойын баласы болғандықтан, сабақ тақырыбына байланысты сабаққа ойын элементтерін көбірек енгізіп, сабақты түрлендіріп, оқушылардың сабаққа деген ықтасын, қызығушылығын арттырып отыру керек. Ойын – балалардың негізгі іс әрекетінің бір түрі. Бала өмірі ойынға байланысты. Бала ойынсыз өсіп-өркендей алмайды. Бұл өмірдің заңдылығы. Еңбек үстінде балалардың көптеген ерекшеліктері дамиды, өмір сүру барысында ол түрлі жолдармен жарыққа шығады. Мысалы: үлкендер өздеріне тән ерекшеліктерін еңбектену барысында көрсетсе, ал мектеп оқушылары сабақ үстінде ойын арқылы шыңдап, ой-өрісін кеңейте алады. Ал ойынның өз мақсаты, жоспары, тәрбиелік мәні, қажетті заттары, ерекшеліктері болады. Сол ойын арқылы бала өмірден көптеген мәліметтер алады, психологиялық ерекшеліктерін қалыптастырады. Баланың жас ерекшелігіне, зейініне сай әдейілеп ұйымдастырылған ойындар баланың ақылын, дүниетанымын кеңейтеді, мінез-құлқын, ерік-жігерін қалыптастырады және сабаққа деген қызығушылығын арттырады. Аса ірі психологтардың айтуы бойынша, бала ойын үстінде қалай болса, өскенде еңбек үстінде сондай болады. Сондықтан, ойын баланың дүниетанымының, өміртанымының алғашқа қадамы. Баланың өмірі қоршаған ортаны танып білуі еңбекке қатынасы, психологиялық ерекшеліктері байқалады. Ойын үстінде өмірдегідей қуанып, ренжиді. Сондықтан, мұғалім баланы сабақта талабын шаттандыратындай, ойын оятатындай, іскерлігін дамытатындай болу керек. Пәнді оқытубарысындаоқушылардың белсенділігін саналы ойлана білуін, ой-өрісінің дамуын, қиындықты жеңу, төзімділікке баулуды үйрету мұғалімнің негізгі міндеті. Оқушылардың танымдық қызығушылығын дамытудың бірнеше жолдарын айтуға болады. Олар мадақтау, бағалау, көрнекілік құралдар түрлерін, ойын элементтерін қолдану. Оқушының танымдық қызығушылығын арттыру арқылы шығармашылық қабілеттерін оятып немесе деңгейлік жұмыстар жүргізу арқылы дамытуға болады.

 Шығармашылық қабілет деген не? Қабілеттің шығармашылық деңгейге көтерілуі неге байланысты? деген сұрақтар әрбір студентті мазалайды. Оқушының шығармашылық қабілетін дамыту мәселесін талдау ең алдымен «Қабілетң ұғымының мәнін терең түсініп алуды қажет етеді. Қабілет ұғымына берілген психологиялық саны баршылық. Қабілет – іс-әрекеттің белгілі бір түрін ойдағыдый, нәтижелі орындауда көрінетін адамның жеке қасиеті – деп жазды академик Т. Тәжібаев. «Қабілеттерң - адамның іс-әрекетінің белгілі бір түрін орындай алу мүмкіндіктері. Қабілеттердің даму мәселесін зерттей келе А. Н. Леонтьев, А. В. Петровский, В. А. Крутецкий, Б. М. Теплов, В. С. Шубинский, М. Мұқанов, Т. Тәжібаев, Қ. Жарықбаев қабілеттер оқытусыз да дамитынын, бірақ онда ол ұзақ процеске айналатынын айтады. Қабілеттер мәселен көптеген зерттеушілердің назарын аударып келеді, әлі де күн тәртібінен түскен жоқ деуге де болады. Енді сол еңбектердің кейбіреулеріне тоқтала кетейін. Ең алғашқы қабілеттер мәселесін көтерген С. Л. Рубинштейн. Ол іс-әрекеттің қабілетті дамытуындағы ролін нақтылады. Осыдан бастап қабілеттердің әрекетте дамитындығы жайлы теория қалыптасып, бұл екі теория біртұтастықта қарастырылғандәрежемен сипатталады. Біз қоғамда жеке тұлғаны дайындауымыз керек. Демек, бастауыш сынып оқушыларының тұлғалығымен тәрбиелеу үшін, ең алдымен олардың қабілетін дамытудың мәні зор. Сонымен бірге ғалымдар қабілеттің екі түрлі деңгейі болатындығын дәлелдеген. Олар:

1. Репродуктивті /өнімсіз/-іс-әрекеті, не білімді берілген үлгі бойынша қабылдай меңгере алу деңгейі.
2. Шығармашылық-жаңа нәрсе ойлап табуға бағытталған қабілеттер деңгейі. Қабілеттің 2-ші деңгейі «шығармашылықң ұғымының мәнін ашайық. «Шығармашылықң сөзінің этимологиясы «шығару, ойлап табуң - дегенге саяды. Баланың шығармашылық қабілеттерін дамытудың жолдарын, құралдырын анықтау психология мен педпгогика ғылымдарында өте ертеден зерттеліп келеді. Шығармашылық әлемдік мәдениеттің барлық дәуіріндегі ойшылдардың назарында болғандығын, «шығармашылық теориясынң жасауға деген көптеген ізденістердің болғандығын байқауға болады. Бұл әрекеттер өзінің логикалық шегіне жеткен деп айтуға болмайды. Сондықтан шығармашылық педагогикасының негізгі мақсаты – бүгінгі күн талаптарынан туындаған, озық қоғамға лайықты жаңа сана, рухани сапа қалыптастыру және дамытуда тың жолдармен іздестіру болып табылады. Бұл ежелден-ақ ұлы ойшылдарымыз Ж.Баласағұн, Әл-Фараби, Абайды ерекше толғандырған, сондықтан еңбектерінде адамның жеке басын, қабілеттерін дамытуды үнемі көтеріп отырды. Көрнекті педагог Ы.Алтынсаринның өз шығармаларында қабілеттерді дамытудың жолдары қарастырылса, оқушы шығармашылығына бағыт-бағдар беруді ең алғаш білім мазмұнына енгізген М.Жұмабаев болатын және де мәселеге назар аударған ғалым Қ.Ә.Жаманбаеваның зерттеу жұмысының негізгі идеясы – оқушыларды сөз өнеріне баулу, көркем шығармашылық бабілеттерін дамыту жолдарын айқындайды. Ал М.Мухаммедин ойын әрекеті арқылы шығармашылық қабілеттерді дамыту жолдарын айтады. Осы мәселені терең зерттеген психологтардың бірі Я.А.Пономорев оны «дамуң ұғымымен қатар қояды. Көрнекті ғалым Л.С.Выготский «шығармашылықң деп жаңа ашу әрекетін атаған. Шығармашылық жөнінде жазылған еңбектерді талдай келе, мынадай қортындыға келдік. Шығармашылық әрекет – оқушының ақыл-ойын, талантын, жалпы өзін дамытатын болса, онда «дамуң терминінің мәнін түсіну қажеттігі туады.

«Дамуң сөзінің психологиялық анықтамасы жаңару процесі жаңанаң өмірге келіп, ескінің жоғалуы деген ұғымды береді. Барлық табиғат құбылыстары сияқты бала психикасы да үнемі дамып, өзгеріп бір деңгейден диалектикалық жолмен өтіп отырады. Тәрбиенің нәтижесінен жаңа туған баланың психикалық әрекеттері біртіндеп – диффиренцияланып дами келе, жаңа сапарлардың пайда болуына әзірлік жасалады. Даму процесіне үш түрлі күш пен үш түрлі фактор қатысады:

1. Биологиялық фактор. Бұл ата-анадан ауысқан туа біткен және өмір сүруде қабылданған дененің барлық мүшелерінің, оның барлық жүйесі құрылысы ерекшелігін білдіретін бала организімінің орта мен қарым-қатынасының нәтижесі болып табылатын белсенділікті, өсіп келе жатқан баланың денсаулығын, қалыпты өмір тұрмысын қамтамасыз етеді.
2. Әлеуметтік фактор. Бұл бала өмір сүретін орта, ең алдымен адамдардың ортасы. Бұл баламен қарым-қатынас жасайтын адамдар. Олардың сипаттары, мінез-құлқы және ақыл-ой бейнелері, олардың мүдделері мен пікірлері, олардың еңбекке басқа адамдарға қатынасы, олардың істері мен сөздері, олардың сөздері мен талаптары, дағдылары мен ұмтылыстары бала өсіп, дамитын рухани ортаны құрайды.
3. Баланың белсенділігі. Даму процесігдегі әрекет ететін үшінші күш болып саналады. Баланың организм терінде дамуы мен оның жеке басы ретінде қалыптасуы белсенділік арқылы жүзеге асады. Баланың даму процесі, оның қоғамдық белсенді де пайдалы мүшесі, азамат ретінде қалыптасуы осы басты үш фактордың әсерімен қамтамасыз етіледі. Ең бастысы: осы факторлардың бірде-бірі, ол қандай да бір кемеліне жетілдірілген болсада, басқа екеуінен ерекшеленіп жеке әсер етпейді. Барық іс – осы басты үш күштің өзара әрекет етуінде.

Бастуыш сынып оқушысының жазған шығармашылық жұмысы тек өзіне  ғана жаңалық болып табылатын, субъективті жаңалық. Оқушыларды оқыту барысында шығармашылық қабілетін қалыптастыру және дамыту мәселесі. Шығармышылық процестің қандай кезеңдерден тұратындығы, яғни неден басталып, немен аяқталатындығын білуді талап етті. Бастауыш сынып оқушыларына тән шығармашылық процестің кезеңдерін шартты түрде төмендегідей топтастырдық:

1. Жаңалықпен бетбе-бет келу.
2. Шығармашылық белгісіздік екі ұштылық.
3. Шешімнің жарық көруі.
4. Шығармашылық акт.
5. Шешімнің дұрыстығын дәлелдеу.

Шығармашылық процестің  әр кезеңінде бала бойында әр түрлі салалық қасиеттер қалыптасып жатады. Мысалы: алғашқы кезеңде жаңалықты сезіну, қайшылықтарға деген күдік, шығармашылық елес орын алады. Белгісіздік кезеңіндегі «бас қатырулар» табандылық, танымдылық, белсенділік қалыптастырса еңбектің нәтижесі баланы жоғары көңіл күцге бөлеп, жаңа істерге жігерлендіреді.