Бастауыш мектепте қазақ тілі сабағын оқыту барысында оқушылардың шығармашылығын дамытудың өзіндік ерекшелік жолдары

Төменде өз шәкірттеріміздің шығармашылық жұмыстарынан үлгілер береміз.

 Мақалдар:

1. Теледидар қарама

Көзің тозар 

Сағыз шайнама

Аузың тозар

 Гүлдана.

 

2. Көп сөйлеген адамның досы аз.

 Әйгерім.

 

 3. Еңбекқор оқушы сабаққа қарайды,

Жалқау оқушы сағатқа  қарайды.

 Ерасым.

 

 4. Жақыныңа жәрдемдес

Дұшпаныңмен мейрімдес

 Нұргіл.

 

 5. Жақсы сөз – мақтаныштан артық.

 

 6. Бірлікті құртатын өтірік

 

 7.Тұссыз аста дәм болмас,

 Доссыз тойда ән болмас.

 Арай.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 ҚАЗАҚ ТІЛІ САБАҚТАРЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫ-ЛЫҒЫН ДАМЫТУ

2.1 Бастауыш мектепте  қазақ тілі сабағын оқыту барысында  оқушылардың шығармашылығын дамытудың өзіндік ерекшелік жолдары

 

Қоғамда дарынды адамдарғадеген қажетін қанағаттандыру талабы оқыту, білім беру жүйесінің алдында баланың жеке қабілеті мен әлеуметтік белсенділігінің дамуына жол ашу, шығармаылық тұлға қалыптастыру міндетін қойып отыр.

 Шығармашылық қасиетті адам баласының бойында қалыптастыруда сөз өнерінің берері мол. Мектепте әдебиет сабағында өнер өкілдері мен оның туындылары кеңінен насихатталады. Ал оқушы сөз өнерін өзі пір тұтып, өзі сүйіп айналасуы тиіс.

 Баланы жастайынан шығармашылық өнеріне қалай баулу керек? Оның жолдары, әдіс-тәсілдері, мазмұны қандай?

 Кәзіргі ана тілі пәні әдістемесінің өзекті мәселелерінің бірі – осы. Оқушыларды сөз өнеріне баулу, үйрету ісін қолға алу үшін баланың қай жаста шығармашылық қабілетінің ашылу мүмкіндігі мол – соны таныстыралық. Психологтардың зерттеулері бойынша, әрбір жаста шығармашылыққа баулуға өзек болардай өзіндік ерекше қабілет, бейімділік бар екен.

 Орта буынның шығармашылық дамуын бағыттап, бағдарламаса, онда жоғары сыныпқа келгенде, көбінің шығармашылық мүмкіндігі шектеліп, тоқырап қалады.

 Сонымен орта буында оқушыларды сөз өнеріне баулып, үйрету үшін қажетті жағдайлардың мазмұнына тоқталсақ:

 - мұғалім ең алдымен, сыныпта шығармашылық көңіл-күй тудыру үшін баланың назарын бір нәрсеге бағыттау керек. Яғни оқушылардың назарын шығармашылық арнаға бұру үшін үнемі (елеусіз болса да) шығармашылық тапсырма-міндеттер, жаттығу, ойын түрлерін ұсынған жөн.

 - әрбір шығармашылық тапсырманы оқушыға ұсынудың жолын, әдіс-тәсілдерін білу керек.

 - шығармашылық жаттығу ойын-тапсырмалардың мазмұны жеткіншектердің жасерекшелігіне, қызығушылығына үлесуі керек.

 - тапсырма-міндетпен танысқаннан кейін бала жұмысқа кіріседі.

 Мұғалімнің ең үлкен міндеті: бала белгілі бір көркемдік шешім тауып, өз туындысын ұтымды аяқтап шыққанға дейін оны назарынан тыс қалдырмау, шығармашылық бағыт бағдар беріп отыруы:

 - шығармашылықпен жеке-дара оқушы емес, сыныптың, мектептің бұкіл балалары ойласу үшін жағдай, мүмкіндік туғызу. Сыныпта, ұжымда өзара шығармашылық қарым-қатынас, шығармашылық ахуал орнату;

 - мұғалім – оқушы үшін қарапайым ғана жан. Ал егер ол оқиға, сюжет құруға, образ жасауда жазушылық шеберлік танытса, оқушылар ерекше елітиді. Өздерінің күшіне деген сенім қалыптасады.

Сондықтан мұғалімнің шығармашылықпен  айналасуы және жазған дүниелері  жөнінде балалармен пікір алмасуы  заңды:

 - шығармашылық үшін психлогиялық қауіпсіздік, еркіндік, ашықтық, бостандықты қамтамассыз ету;

 - шығармашылықты тежейтін үш нәрсе бар: - «сәтсіздікке ұшыраймын, қолымнан еш нәрсе келмейдің деген тыс қорқыныш сезімі, екінші - өзіне-өзі тым риза болмаушылық сезімі (не жазса да өзі ұнатпайды, кейде өзін-өзі жек көріп кетеді), үшіншісі – жалқаулық. Ондай жағдайда баланы құтқарудың жолдарын табу;

 - оқушының шығармашылықпен айналасуына мектепте, сабақ үстінде, үйде қолайлы жағдай туғызу;

 - шығармашылық бағытқа баланы жүйелі, саналы түрде қалыптастырып отыру;

 - мұғалім көркем шығармашылық түрлеріне үйретіп, баулу үшін көркемдік өлшемдермен өзі де қарулануы керек. Көркем шығарманың, әдеби процестің механизімін түсінбейтін мұғалім оқушыны әдеби шығармашылыққа үйретіп баулымақ түгілі, оқушы жасаған дүниеге нақты, әділ бағасын беріп, көркемдік дәрежесін тани да алмайды.

 Мұғалім оқушы шығармашылығын дамыту, бағыт-бағдар беру ісіне мыналарды ескеруі керек деп ойлаймын:

 - шығармашылық тапсырманың мазмұн - түрін ойлап табу;

 - шығармашылық міндеттерді оқушыға ұсынудың әдіс-тәсілдерін меңгеру.

 - көркем шешім табу, оқиға құру, образ жасау үшін кілт боларлық жағдайларлы тудыра білу;

 - шығармашылық процесті фактілермен мен мәліметтерге педагогикалық, әдістемелік тұрғыдан баға, қортынды бере білу, теориялық, практикалық тұжырымдар жасау.

 Бұның өзі келесі шығармашылық сағаттарды жетілдіре түсуге мүмкіндік береді.

 

 

2.2. 3 сынып оқушыларының қазақ тілі пәнінен шығармашылығын қалыптастырудың әдіс-тәсілдері.

 

Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін дамытудың  бір түр - бұл логикалық дамытушы ойындар мен берілген тапсырмалар.

Оқушылардың ойлау қабілетін  дамытуға сөзжұмбақ, ребус, анаграмма, «ұйқасын тапң ойындарының әсері мол. Мысалы: «ұйқасын тапң ойыны арқылы балалардың білсем деген ұтымы артып қызығып белсенділігі танылады.

1. Өзінше ноян,

 Қорқақ кім...? (қоян)

2. Тұмсығымен шымшып

Құрт тереді...? (шымшық)

3. Бата алмас түлкі

Үсті тікен ...? (кірпі)

Анаграмма оқушының білімдік, жазу сауатын байқауға оқушыға әр түрлі заттың атын білуге, не үшін қолданылатын не нәрсе екенін білуге көмектеседі. Қазақ тілі, дүниетану, ана тілі сабақтарында анаграмманы қолдана беруге болады.

1. Өңірге көйлекке тағатын нәрсе.
2. Саусаққа тағатын бұйым.
3. Құлаққа тағатын бұйым.
4. Мойынға тағатын бұйым.

Б	А	С	Т	Ы	Р	М	А
		С	А	Қ	И	Н
			С	Ы	Р	Ғ
				А	Л	Қ

 

 

 

Ана тілі сабағында батырлар туралы өткенде батырдың қару-жарағының аттары:

1. Батырдың үстіне киетін киімі.
2. Куедесін қорғауыш.
3. Алыстан түйрейтін қару.
4. Өткір үлкен пышақ түрі.

 

С	А	У	Ы	Т
Қ		Л	Қ	А	Н
С		Д	А	Қ
Қ		Н	Ж	А	Р

 

Сабақта қазақтың ұлттық ойындары қолданылады. Мысалы: сақина салу, ақсүйек ойындары.

Ребустар шешудің баланың  ой ұшқырлығын дамытуға әсері мол.

Баланы ұшқыр ойға тапқырлыққа жетелейтін жұмбақтарды  әр сабақ сайын жүйелі пайдалану  керек. Сабақта балаларға жұмбақтарды  айтқызудың өзі тілін жаттықтырады.

Жұмбақ баланы шапшаң ойлай білуге, шапшаң сөйлетуге үйретеді. «Қайсы кімнің баласы?ң ойыны.

Бұл ойында балаға жанжануарлардаң  балалары қайтіп және қалай аталатындығына мән беру. Сұрақтарға жауап бере отырып, баланың ойлау, жауап беруін еске түсіре отырып, бейнесін табуға ойын дәлелдеуге үйрету мақсаты қолданылады. Мұғалім оқушыларға түрлі аңдардың бейнесін келесі топқа жаратып береді. Содан кейін төмендегі сөздерді тіркестіре айтады. Балалар сол айтылған бейнелерді көтереді де атауларын атайды. Осы өлең арқылы бала танымы мен ой өрісі дамиды. Сонымен қатар, жануарлар атымен, тіршілігімен танысады.

1. Түрлі бөрік тігетін,

Сүда өмір сүретін,

Құндыз баласы құнай.

2. Құйрығы бұлақ,

Өзі сылаң,

Өте қуаң түлкі күшігі – шырмай.

3. Көрмеген ештоқып,

Балменен өш болып,

Қашанда маң басқан

Аю баласы қонжық.

4. Шөлге қатты шыдайтын,

Адамдар оны ұнатқан,

Түйе баласы – ботақан.

Ойын тиімді тәсіл, ойын оқушылардың пәнге қызығушылығын, ынтасын арттырады. Ойларымды тұжырымдайтын  болсам, оқушылардың ойлау логикасы бастауыш сыныптан дұрыс қалыптастыру қажет.

Қазіргі мектепті гуманитарландыру идеясы ең алдымен ойластырылған  пәнге шеберлікпен жүзеге асырылатын икемді даму үстіндегі оқу-тәрбие жұмысы. Оны сабақ үстінде ұтымды басқарып, түрлендіріп отыру, бүгінгі оқытушы жұмысы педагогикалық қателікиерден сақтандыратын шығармашылық жұмысы болмақ.

Бастауыш сыныпта қазақ  тілі сабағынан оқушы шығармашылығын дамытудың алар орны ерекше. Бастауыш сынапта оқылатын қазақ тілі курсы  оқушыларға фонетика, морфология, синтаксис, лексикологиядан мәліметтер береді. Бұл пән бойынша оқущылардың қызығушылық қабілеттерін ойын әрекеті арқылы арттыра отырып, пәнге деген қызығушылығын, белсенділігін арттыруға көптеген септігін тигізеді. Оқушы ойын әрекеті арқылы пәнге қызықса, оның шығармашылық қабілетін де дамытуға болады. Ол үшін мынадай жұмыстар жасадым. Бағдарлама бойынша тақырыпты өткен кезде, оқулықтан тыс тапсырмалар беріп отырдым.

1. Сөздің әрбір дыбысынан сөз тудыру жұмысы, нәтижесінде одан сөйлем құрап, мәтін жаздырту.

Тақтаға: Әлия қандай қыз?

Ә-әдемі, әдепті, әділетті т.б.

С-сұлу, сүйкімді, сезімтал т.б.

Е-епті, еңбекқор, елгезек  т.б.

М-мейірімді, мәдениетті, момын т.б.

Балаларға Әлия бойындағы  жақсы қасиеттерін тауып жаздыру  арқылы сын есім туралы түсінігін  дұрыс қалыптаспаса бастағанын байқап, осы жұмыс нәтижесінен мәтін құрату.

Мысал келлтіре кетейік:

Әлия әдемі әрі әдепті қыз. Әлия жаны да, өзі де сұлу. Оның сүйкімді қылықтары өте көп. Айтар  болсам ол епті, еңбекқор, елгезек. Ол үлкенге  де, кішіге де мейірімді. Ол мәдениетті қыз. Әлия мінезі жайдары. Әлия мықты дос шығады.

Сын есімдерді тауып  астын сызу, сұрақ қою т.б. жұмыс  түрлерін орындату.

2. Салыстыру арқылы сөйлем құрату.

Тақтаға сиыр суреті ілінді.

Өзі- ала доптай.

Сүті – балдай тәтті.

Мүйізі – қарағайдай иілген.

Көзі – көмірдей қап-қара.

Дауысы – пойыздың дауысындай мөңірейген.

Мұндай жұмыс түрлері  арқылы балалар біріншіден сын есімді меңгерсе, екіншіден салыстыру арқылы сөйлем құрап, салыстыру ұғымы қалыптаса бастайды. Сауаттылығы, шығармашылық ойы арта түсері сөзсіз.

3. Сөзден сөз тудыру жұмысы.

Мүмкіндік деңгейінде орындалады. Тақтаға «Қарындашң сөзі ілінеді. Осы сөзден мүмкіндігінше сөздер ойылып жазылады. Мысалы: Қар, арық, тарих, шана, т. б. с. с.

Бала өз алдына сөздерді жазып үйрене отырып ойлау қабілеті, байқампаздық қабілеті арта түседі.

Жұмыс әр сабақта өзгертіліп беріліп отырады.

4. Сөздің соңғы дыбысынан басталадын сөз тудыру.

Сабақтың тақырыбы: Зат  есім.

Жалқы есімдер:

Кісі аттары: Самат, Талғат, Темір, Рақым, Мамыр.

Қыздар есімдері: Жанар (жалғастыру), Рахима, Анар, Рашида, Алмаш, Шынар, Роза т. б.

Жер-су аттары: Шымкент, Рига, Темир, Алматы т. б.

Жалпы есімдер:

Алма, алша, алмұрт, тары т. б.

Деңгейлеп оқыту жұмыс  түрлері негізінде пайдалануға болады.

5. Сөйлем құрату.

Лепті сөйлемдер құра.

Тапсырма: көктем тақырыбына. Алақай, Көктем келді! әттең қар еріп барады! Көктем ауасы неткен керемет  еді! т. б.