Правовое регулирование торговой деятельности в Российской Федерации

Қазіргі кезенде  Тұран жазығының табиғат жағдайлары мен байлықтары біршама жақсы  зерттелген. Жинақталған материалдар  ғылымдағы бірқатар даулы мәселелерді  шешуге мүмкіндік бере отырып жаңа түйінді мәселелерді шешуге мүмкіндік  береді. Олардың қатарына Амудария мен Сырдария өзендерінің суын шаруашылықтың мақсатта шектен тыс пайдалану нәтежиесінде туындаған Арал мен Қарабұғаз-Голдың тартысуына байланысты Арал маңының шөлденуі мен топырақтын сортаңдану, судың ластану, өзен суларын тиімді пайдалану сияқты түйінді мәселелер жатады.

1.2.Тұран  жазығының геологиялық құрлысы  табиғатыының 

даму тарихы

Тұран жазығы тектоникалық тұрғыдан таскөмір,пермь, дәуіріндегі герцин қатпарлығында  түзілген эпипалеозойлық жас платформа  болып табылады. Оның ірге тасыда герцин қырылымы басым. Олардың арасында кембриге дейінгі байкалдың массивтер қазақтың ұсақ шоқылы ауданының батыс бөлігімен (Сарыарқаның) Солтүстік Тянь-Шань мен шектесетін аумақтарында көмілген коледондық құрылымдарда кездеседі.

Тұран плитасының ірге тасы бірқатар тектоникалық жарықтарға бөлшектенген солардың ішінде жербедерін қалыптастыруда субмеридианальды бағытта созылып жатқан Орал-Оман, Гиссар-Маңғыстау тектоникалық жарықтары жетекші орын алады. /5/

Тектоникалық  жарықтар арқылы тұран плитасының ірге тасы төрт ірі блокқа бөлінеді. Сарыарқа мен шектесетін солтүстік шығыс блок мезозой мен кайназой кезендерінде көтерінкі күйінде қалғандықтан кристалды ірге тасы 1000 метр терендікте жатыр. Тек біршама терең крисьалды ойыстарда ғана 2000 метрден астам тереңдікте жатыр. Солтүстік Тянь-Шань мен шектесетін оңтүстік шығыс блок мезозойда көтерілгенімен Кайназойда Мантяға терең батқандықтан іргетасы 8-10 шақырым тереңдікте жатыр. Оңтүстік батыс блокта жербедерінің үш оң пішінді формалары кездесетіндіктен іргетасы 1-3 шақырым терңдікте орналасқан./2/

Кристаллды  іргетасын түзетін тау жыныстары  Сұлтан-Уаыс, Орталық Қызылқұм мен  Маңғыстау көтерілулерін қамтыған шектеулі аумақтағана жербетіне  шығып жатыр.Олардын негізгі бөлігін  орта және төменгі палеозойдың метаморфтанған тақта тастары,әктастары юра мен кремниленген диабаздар құрайды. /6/ Тұран плитасының кристалды ірге тасының бетін шөгінді жыныстардың жабуы таскөмір дәуірінің басы мен соңындағы теңіз трансгрессисының нәтежиесінде басталды.

Палеозой  эрасының девон дәуіріндегі каледон қатпарлығының жүруіне байланысты Тұран ойпатына көршілес жатқан таулы аймақтарда тау түзілу үрдісі жүріп, құрлықтын ұлғаюына байланысты континентті климат басым болды. Таскөмір дәуіріндегі тектоникалық қозғалыстардың әсерінен қозғалмалы тұрақсыз аймақтарқалыптасты кәзіргі Тұран ойпатының орынында геосиклинальды жағдай саұталып теңіздің орыны болды. Таскөмір дәуірінң климаты біршама жұмсақ ылғалдылығы мен ерекшеленеді. Таскөмір дәуірінң екінші жартысынан бастап құрылықтын көлемі ұлғайып теңіз біртіндеп тартылып құрғай бастады. Тұран ойпатынындағы теңіз табанына әктастар мен қабаттасқан ашық сұртүсті құмтастар, сазды жыныстардың қалын қабаты шөкті. Пермнің климаты ылғалдылығымен ерекшеленді Маңғыстау мен Үстіртте континентік жағдай сақталып қызыл түсті саздар түзілді. Мезозой эрасының триас дәуірінде тұран ойпатының аумағының іргетасының біртіндеп баяу мантяға батуына байланысты оңтүстігіндегі жерорта теңізі геосинклиналынан теңіз суы еніп ол Торғай бұғазы арқалы батыс сібір плитасымен жалғасып жатты. Триастың теңіздік шөгінділерінің қалындығы бірнеше мың метрге дейін жетті.Олар қазіргі кезде Маңғыстаудағы Қаратауда жер бетіне шығып жатыр. Олардың негізін әктастарымен қабаттасқан құм тастар конгомераттармен саздар құрайды.Триас дәуірінің соңында Тұранның сары-арқа, мұғалжар, Тянь-Шаньмен шектесетін бөліктерінде тектоникалық жарықтар пайда болып жер қыртысының баяу шөгуі оданәрі жалғасты. Триастын климаты құрғақ және ылғалды кезендер мен алмасып отыруымен ерекшеленеді. Юра дәуірінің Тұран ойпатының басым бөлігін теңіз алып жатты климаттағы өзгерістерді саяз теңіздердін табаныңда кәзіргі кездегі Торғай, Жыланшық қоныр көмір алабының Торғай, Шу – Сарысу Маңғыстау Үстірт Қызылқұм мұнайлы газды алыптарының пайда болуына қолайлы әсер етті. Ылғалды және құрғақ климаттық жағдайының алмасуы өсімдіктердің кеңінен тарауына қолалй әсер етті. Бор дәуірінің басында жер қыртысының біртіндеп көтерілуінің әсерінен Тұран ойпатының аумағындағы теңіздер біртіндеп тартыла бастады. Бордың соны мен палеогеннің басында жер қыртысының матяға батуының нәтежиесінде теңіз трансгрессиясы жүріп көлемі ұлғайды. Сол кезенде теңіз суы Тұран ойпатымен Батыс Сібірді басып олардын аралығын Торғай бұғазы жалғап жатты. Бор дәуірінің сонында казір жазуға қолданылатын бор теңіз табанына шөгіп қалың қабат тұзеді. / 7/

Бор дәуірінің  климаты аридті және ылғалды климаттарының  бірін – бірі ауыстырып отыруымен  ерекшеленеді. Палеоген дәуірінде теңіз  трангессиясы арал маңынан жаңжағына  таралды ежелгі теңіз табанына батысында  нуконитті саздар мен құмдар солтүстік бөлігіне кремнилі құмдар, оңтүстігінде және сазды жыныстары шөкті, ерте палеогеннің өзінде ланшафтардың зоналық айырмашылықтары байқала батады. Тұран ойпаның оңтүстігінде құрғақ тропиктік климат жағдайында мәнгі жасыл ұсақ жапырақты ормандар өсті. Орталық бөлігінде су баспаған жерлерде ылғалды климат жағдайында мезофитті ормандар басым болды. Сол кезенде тұран мен батыс қазақстанда секвойя, эфкалипт, емен, лаврлармен пальмадан тұратын ерекше полеобатаникалық полтава провинциясы басым болса, солтүстік бөлігінде шамшаттан тұратын жапырағын түсіретін ормандар басым болған. Торғай полеобатаникалық провинциясы тарады. Неогенде казіргі қара және Каспий теңіздерінің орындағы Сармат теңізінің трасгрессиясы жүріп ол казіргі Тұран Каспий маңы ойпатарын басты. Палеоген дәуірінң тартылған теңіздерінің орындарында кең көлемді аумақты алып жатқан құрлыққа айналды оңын бетіне біртіндеп тұран ойпатымен шектесетін Сарыарқа, Мұғалжар, Тянь-Шань тауларынан ысырылған көлдік, батпақтық және өзіндік аккумулиативттік жыныстар, біршама көтерінкі бөліктеріне магний, калций, гипс карбанатты тұздарға қаныққан қоныр, қызыл қоныр түсті саздар шөге бастады. Қызыл қоңыр топырақ пен сол кезенге тән флорамен фауна миоценде тұран ойпатында аясыз жылы құрғақ су тропиктік климаттын басым болғаның айғақтайды. Палеонтологиялық қазба деректері қазіргі Тұран ойпатының солтүстігіндегі саванна, орталығымен оңтүстігінде субтропикттік шөл болғанын көрсетеді. Оны терең бұрғылау кезінде табылған гипсті шөгінді қабаттар айғақтады. Сол кезенде каспий теңізі екі алапқа бөлініп оңтүстік каспий ойысы Палео-Амудария, Орта – Каспий ойысы Палео-Еділ өзенінің суымен коректенеді./8/

Палеоценде аталған аумақты  құрғақ субтропикттік шөлді климат сақталды. Қазіргі Балқаш пен Каспийдің  солтүстік жағалауында, торғай өзенінің атырауында субтропиктік дала мен саванна плоценнің соңында Тянь-шань Памир тауларының көтерілуіне байланысты табиғат жағдайы күрт өзгеріп субтропиктік саванна Тұран ойпатының оңтүстігіне қара ығыстыырылып біртіндеп субтропиктік жағдай мүлдем жойылып қоңыржай белдеудің шөлдерімен шөлейттері қалыптаса бастады. 1,65 милион жылға созылған сонғы төрттік дәуірінде климаттағы бірнеше өзгерістер болып Тұран ойпатының табиғатының казіргі жағдайы мен пішіні қалыптасты. Қорыта айтқанда неоген – төртік дәуірлердегі Тұран ойпатының казіргі жер бедерінің қалыптасуы тау түзілу үрдісімен теңіз регрессиясы, аридті климат жағдайында жүрді. Тұран ойпатының батыс блогында неоген – төрттік дуірлеріне дейін ұзақ уақыт бойы теңіздік режим сақталғандықтан терең теңіз түбінде түзілген әктасты- мергельді борлы карбонаты шөгінділер саяз сулы жағдайда тұзілген құмды – сазды шөгінді жыныстарымен кезектесіп отырады. /8/

Оңтістік – шығыс блокта терең сулы теңіздік шөгінділердің үлес салмағы кеміп оның есесіне құрылықтық шөгінділермен кезектесіп келетін саяз сулы лагуналық әктасты, гипсті сұр түсті саздар басым болады. Кристаллды ірге тасы биік Сары арқамен шектесетін солтік – шығыс блоктағы шөгінді қабаттар біршама жұқа әрі қызыл түсті құрлықтын сазды, құмды, шөгінділер мен конгомераттар гипсті құм тастармен гипстер басым болады. Шөгінді жыныстардың қабаттардың литологиялық құрамы тек күшті трансгрессия кезінде ғана бұл аумақты теңіз суы аз уақыт басқанын көрсетеді. Плиоценде теңіздік жағдай тек қыйыр батыс бөліктегі шеткі иіндерде сақталып саяз сулы шөгінділер жинақтала бастады. Неоген мен төртік дәуірдегі неотектоникалық қозғалытардын нәтежиесінде Альпі қатпарлығына жататын Кавказ, Копетдаг, Памир тауларының түзілуіне байланысты кайназой эрасының екінші жартысында Тұран ойпатының аумағында ежелгі саяз теңіздер тартылып толығымен құрлыққа айналды. /7/

Төртік дәуірінде жүрген мұз  басулар кезеніңдегі Флювиальды климатпен мұз басу аралық кезендегі құрғақ ксеротермальды (ыстық әрі құрғақ) климатпен алмасып отыруымен ерекшеленеді. Мұз басулар кезеніңде жабын және жартылай жабын мұздықтардың типі тау етектеріне дейін түсіп орасан зор су тасқыны жазықтарға ұсақ түйршікті тау жыныстарын шөктіріп кәзіргі кездегі орасан зор алқапты алып жатқан қара құм қызыл құм Арал маңы қарақұмы, үлкен және кіші Борсық құм, Мойынқұм сияқты кәзіргі құмды шөлдердін қалын қабаттары түзілді. Жоғары қысымды төменгі температуралы таулар мен жазықтардағы төменгі қысымды, жоғары температуралы аймақтық арасында қысым мен температура айырмасының әсерінен жел эрозиясы күшейіп тұран жазығының көршілес жатқан таулы аймақтан өте ұсақ тау жыныстарының түйіршіктері шөгінлесті сазды жыныстардың қалын қабаты түзілді.

1.3. Тұран ойпатының жер бедерінің жалпы ерекшеліктері.

Жер бедерінің геомарфологиялық типтері.

1.3.1. Тұран ойпатының жер бедерінің  жалпы ерекшеліктері. 

Оңтүстік Ембі үстірті арқылы Шығыс  Европа платформасының Каспий маңы синиклизасының, солтүстігінде Арал алды шеткі иіні арқылы герцинк қатпарлығында түзілген Мұғалжар (Орал) тау жүйесімен шектеседі. Тұран ойпатының солтүстігіндегі батыс Сібір плитасынан торғай үстірті бөліп оларды бір-бірімен Торғай Қолаты жалғап тұр.

Шығысында Тұран плитасын колендон қатпарлығына жататын Сарыарқа аласа таулы алқабы қоршап жатыр. Оңтүстік – Шығысы мен оңтістік шекарасы және оңтістік Тянь-Шань, Памир, Копедаг тауларының етегіндегі шеткі тектоникалық иіндер арқылы өтеді. Батыс шекарасы шартты түрде Каспий теңізінің шығыс жағалауы арқылы өтеді. /3/

Геотектоникалық құрылысының ерекшеліктеріне  сай кристаллды ірге тасы әртүрлі  терендікте орналасуына байланысы  кең көлемді үстіртермен терең  құрғақ ойыстар кезектесіп келуімен ерекшеленеді орталық бөлігін арал теңізіне қарай еңіс болып келетін тұран ойпаты алып жатыр. Каспий теңізіне ұласатын батыс бөлігінде теңіз деңгейінен төмен орналасқан Қарақия (-132м) Қарныжарық (-70м) Қауынды (-57м) ойыстары бар. Тұран ойпанының оңтістігімен оңтүстік бөлігіндегі Тянь-шань, Памир, Копетдаг тауларына қарай біртіндеп көтерілетін үстірттерге ұласады . Солардың ішіндегі ең биігі аймақтың оңтүстік бөлігіндегі Бадхызбен Қарабел үстірттері (400-800м) Торғай Үстірті (150-400м) үстірт (100-350м). Амудариямен Сырдари өзендерінін аралығында Қызылқұм таулары, “Бұқантау” “Тамдытау” “Құлжықтау” сияқты қалдық атулы алқаптармен үстіртер бар “Қызылқұм тауларының абсалют биіктігі (922м) Шу – Іле тау сілемдерінікі (972м) Қарабел үстіртінікі (984м) жетеді.

Теңіз денгейінен ең биік және ең төмен  орналасқан нүктелерінін биіктік айырмасы 1000 метрден асады. Биіктік айырмасының ауытқуы әсіресе жазықтың солтүстік- батыс бөлігінде жоғары /3/.

Тұран плитасының ірі орографиялық элеметтерінің таралуына кристалды  іргетасының әркелкілігі әсер етеді  ірге тасының көтерінкі бөлігіне көбінесе зангуз (орталық қарақұм көтерілулері) Торғай үстірті, Маңғыстау үстірттері жатады ойыстары іргетасы теренде жатқан тектоникалық құрылымдарға сай келеді олардын қатарына солтүстік арал маңы немесе оңтістік Торғай ойысы, оңтүстік-шығыс Қарақұм (мургаб иіні), Шу ойысы жатады кейде ірге тасы теренде жатқанымен үстірт сияқты қабатты тұғырлы үстіртті жазықтарда кездеседі. Оларда пайда болу жолдарына қарай төменде көрсетілген топқа бөледі.

Тұран ойпатының жер бедерінің  пайда болу жолдарына қарай топтастыру.

Тұран ойпатының Арал маңы бөлігінің  жер бедері геоморфологиялық – геологиялық  тұрғыдан алғанда әркелкі. Мұнда  денудациялық құрылымды қабатты  жазықтар мен теңіздік, көлдік алювиальді – пролювиальді құрылымды қабатты  жазықтармен көлдік, теңіздік көлдік алювиальді – пролювиальді және эолдық жазықтар төртік дәуірге дейінгі аласа қалдық таулармен үстірттер мен терең ағынсыз ойыстармен күрделенген. Морфо- Генетикалық тұрғыдан алғанда Қызылқұм, Қарақұм, солтүстік-шығыс және арал маңынын жер бедері ерекшеленеді. Арал маңынын солтүстік және шығыс бөлігіне бірнеше оңдаған метрден жүз метрге дейін тілімденген төбесі текшелі дөнесті көтерінкі жер бедері тән.

Геоморфологиялық тұғыдан Арал маңының солтүстігінде Шағырай  көлбеу жазығы, Ырғыз –Шалқар жазығы, Үлкен және Кіші Борсық құм, Арал маңы қарақұмы орналасқан. /2/

Шағырай көлбеу үстірті қиыр солтүстігінде  орналасқан үстіртің тікілей жалғасы  болып табылады. Оңын абсолют биіктігі 150-200 метрден аспайды. Негізінен  палеогеннің әктасты жыныстарынан тұрады. Оның бетіндегі жоғарғы және төменгі олигоценнің құмтастары әктастарды шайылудан қорғап тұрады. Жер бедері сыртқы күштердің бұзушы әрекетінен қатты тілімденген. Батысында Шағырай үстірті биіктігі 100-150 метрге жететін тік беткейлі кемерлермен шектеледі. Етегінде шағын өзеннің құрғақ арнасы бар. Солтүстігімен шығысында Торғай Үістіртімен шектеседі оның оңтүстігінде қатты тілімденген Ырғыз-Шалқар тұғырлы қабатты жағы орналасқан. Ол бор, палетген, неоген дәуірінің шөгінділерінен тұрады. Бойлық бағытта созылған жылдармен қалдық үстірттердін аралықтарын тередігі бірнеше оңдаған метрден екіжүз метрге дейін жететін жыралар, терең сайлармен құрғап қалған ескі өзен арналарымен тілімденген Мұндай жазықтардың солтүстік беткейі жатық оңтүстік беткейі терең тілімденген жыралы әрі тік беткейлі болып келуімен ерекшеленеді. Қалдық үстірттердің ішіндегі ең биігі Жақсы Бұташ (343 м.) ол абсолют биіктігі 37 метрден аспайтын депрессиялық Арал, Сарықамыс (45м) ойыстарымен көршілес орналасқан. Қабатты қалдық жазықтардың жолдарының аралықтарын бөліп тұрған ойыстарды борпылдақ жыныстардың жоқ болуын белгілі ғалым И.П. Геросимов плиоцен-төрттік кезенде аритті климат жағдайында жел үрлеп әкетуінен казіргі үлкен және кіші борсыққұм алқаптары түзілген.Көне Шағрай үстірттерінің аралығырдағы ежелден анғарда орналасқан Үлкен Борсық құм алқаптын ұзындығы 200 метр, ені 10-30 шақырымға дейін жетеді.

Арал маңы құмды денудациялық жазықтары.

Арал маңында 2-60 шақырымға дейін  артады. Кіші борсыққұм субмредианальды  бағытта 100 шықырымға созылып жатыр ені 10-40 шақырым аралығында ауытқиды.Арал Каспий теңізіне қарай беткейрлері көлбеу болып келеді.Абсалют биіктігі солтүстігінде 160 метрден оңтүстігінде 80 метрге дейін ауытқиды. Жазықтын бетін жоғарғы плиоцен мен төменгі және орта төрттік жасындағы жыныстарды жел ұрлеуінің әсерінен түзілген құмдар жауып жатыр.Жел әрекетінен тілімденген құм жолдарының аралығындағы ойыстардың терендігі орталық бөлігінде 20, шетінде 5-10 метрге дейін жетеді. Үлкен және кіші Борсыққұм өсімдіктерімен бекіген. Белесті, белді, төбелі құмдардың қатарына жатады. Кейбір құмды төбелердің шыңының биіктігі150-170 метрге дейін жетеді. Адамның шаруашылық әрекетінен жалаңаштанған құм төбелердің сусып жылысу үрдісі артып келеді. Арал маңы құрылымды – денудациялық жазығының шығыс бөлігін арал маңы қарақұмы алып жатыр. Өзінің құрлысы жағынан ол өзінің құрылымы жағынан неоген – төрттік дәуірдін шөгінділерін желдің үрлеуінен түзілген белесті – жалды, төбелі – жалды құмдардын қатарына жатады. Соңғы жылдары аралдын тартылуына байланысты теңіз табанындағы құмнын үрлеуінің есебінен аумағы артуда. Жел ұшырған жалаңаштанған сусымалы құм жолдарының аудаңы кәзіргі кезде 2000 шаршы шақырымға жетті. /6/ Арал теңізімен солтүстік арал маңы құрылымды денудациялық жазығының оңтүстік шығысы мен шығысын Арал-Сырдария аккумулятивті жазығы орналасқан – оңтүстік батысымен батысында құзылқұммен шектеседі.

Оңтүстік –шығысында Қазақстаннан тысқары аймақта Тянь-шань мен  шектеседі.Оңтүстік шығысында биіктік  айырмасы 332 метрден арал теңізі жағалауында 39 метрге дейін төмендейді. Сыртқы пішіні тегіс биіктік айырмасы, жасы, шығу тегі жағынан әркелкі болып келеді. Осыған орай көтерінікі төбелі құмды Қызылқұм шөлін, аккумулятивті сырдария өзені аңғарын қаратаудын оңтүстік-батыс бөлігінің тауалды көтерінкі төбелі жазықтарын бөліп көрсетуге болады.

Қызылқұм құмды шөлі біршама  биік гипсометриялық жағдайға ие болуымен ерекшеленеді. Ол жоғарғы плейстоценде көлдік алювиальді шөгінділермен оңтүстік шығысында Бор палеоген жасындағы  жыныстарды желдін үрлеу есебінен түзілген. Эолдық құмдардың биіктігі 10-20 метрге ең биік жері 30 метрге дейін жетеді. Құмды жазықтын беткі төбесі текшелі аласа қалдық таулармен (абсалют биіктігі 764 метрге жететін Бұқан тау) соңымен қатар жаңа дария қуандария, ескі дария сияқты Сырдарияның ескі арналарымен күрделенген. Ескі өзен арналарының есебінен біршама аумақты алып жатқан сазды шөлдер түзілген. Қызылқұмда солтүстік шығысқа бағытталған біршама тілімденген жалды – төбелі, белді – белесті, сусымалы төбелі жалды жер бедері басым. Тектоникалық тұрақтану плиоценнің соңынан басталады /1/.