Экономикалық теорияның қоғам дамуындағы орны мен ролі

Қарағанды Экономикалық Университеті

Қазтұтынуодағы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

АРАЛЫҚ  ОҚЫТУҒА АРНАЛҒАН

 

Экономикалық теория негіздері

 ПӘНІНЕН

ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК ЖИЫНТЫҚ

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қарағанды 2007

 

Авторлық коллектив: Шүмеков З.Ш.

                                      Сүйіндіков Ж.С.

                                      Жанағұлов А.Ш.

                                      Аркенова    Ж.Р.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

«Экономикалық теория негіздері» барлық мамандықтарға және дайындау бағыттарында оқытылады.Бұл пән студенттердің экономика, экономикалық даму және негізгі экономикалық ұғымдар, категориялар мен заңдар бойынша жүйелі көзқарасын қалыптастырады. Бұл өзінше ой қорытып, жауапты шешім қабылдай алатын экономикалық білімді мамандарды тәрбиелеуге көмектеседі.

Қоғамның экономикалық жүйесі «экономикалық теория негіздері» курсының зерттеу объектісі болады. Тарихи және логикалық әдістер бірлігі, жүйелік көзқарас, экономиканың үлгілерін жасау, оларды графикалық және математикалық талдау экономикалық теорияның  әдістері болады. Экономикалық теорияның ғылым ретінде ұзақ даму тарихы бар. Оның түп тамыры саяси экономия классиктерінің еңбектерінде жатыр. XVIII-XIX ғасырларда экономикалық теория ғылыми пән ретінде «саяси экономия» деп аталған.XIX ғасырдың соңғы отыз жылдарында саяси экономия «экономикс» курсымен ауыстырылды. Ағылшын тілді елдерде бұл пән осы атпен дамуда. Бүгінгі жағдайда ТМД елдерінде «Экономикалық теория» курсы оқытылады.

 

1 тақырып. Экономикалық  теорияның қоғам дамуындағы орны  мен ролі.  

«Экономика» ұғымы. Экономика ұғымын үш көзқарастық тұрғыдан анықтау: экономика шаруашылық іс-әрекет ретінде, экономика шаруашылық жүргізу туралы ғылым ретінде, экономика шаруашылық жүргізу жағдайында қалыптасатын адамдар арасындағы қатынастар ретінде. Экономика ғылымының сипаттамасы және даму кезеңдері.Экономикалық теория пәні. Экономикалық теорияның экономикалық ғылымдар жүйесіндегі орны. Экономикалық теорияның қызметтері: ғылыми, әдістемелік, тәжірибелік. Негізгі экономикалық ұғымдар:қажеттілік, материалдық игіліктер мен қызметтер, экономикалық қорлар, ресурстың шектеулі болуы, экономикалық қатынастар, экономикалық заңдар мен категориялар.

Экономиканы ғылыми зерттеу әдістері: ғылыми абстракция, анализ және синтез, индукция және дедукция, экономиканың математикалық үлгісін жасау, экономикалық тәжірибе жүргізу.

2 тақырып. Меншік қатынастары  және олардың экономикадағы ролі

Меншіктің экономикалық және құқықтық мазмұны. «Иемдену-айыру» қатынастары. Меншік объектілері және субъектілері. Меншік формалары. Қоғамда меншік формаларының көптүрлі болуының заңды қажеттілігі. ҚР-да меншік қатынастарын қайта құру. Мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру: кезеңдері, түрлері, әдістері, проблемалары.

3 тақырып. Экономиканың  негізгі ұйымдастыру формалары

Натуралды шаруашылық экономиканы ұйымдастырудың алғашқы тарихи формасы (көрінісі) ретінде. Натуралды шаруашылықтың негізгі белгілері және дамып өзгеруі. Айырбас қатынастарының дамуы және ақшаның пайда болуы. Товарлы шаруашылықтың пайда ьолу жағдайлары. Товарлы шаруашылықтың негізгі белгілері. Товар және оның сипаттық қасиеттері. Ақша жалпылама айырбас эквиваленті ретінде. Ақшаның қызметтері. Нарықтың түрлері. Нарық инфрақұрылымы.

4 тақырып. Экономикалық  жүйелердің үлгілері және өтпелі  экономиканың заңдылықтары.

Экономикаға жүйелі көзқарас. Экономикалық жүйе және оның элементтері. Экономикалық жүйедегі меншік қатынастарыеың орны. Экономикалық жүйелерді жіктеп анықтау (дәстүрлі, әкімшілдік-әміршілдік, аралас, нарықтық). Өтпелі экономика және оның негізгі сипаттық белгілері. Әкімшілдік-әміршілдік экономикалық жүйенің нарықтық экономика ретінде өзгеруі.

Өтпелі экономиканың заңдылықтары: меншікті мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру, ішкі және сыртқы экономикалық жағдайды босату, нарықтық инфрақұрылымды қалыптастыру. ҚР экономикасын қайта құру: мақсаттары және кезеңдері.

5 тақырып. Нарықты экономиканың  мәні және қызмет атқару механизмі

Нарықты экономика товар-ақша қатынастарының ең жоғарғы даму сатысы ретінде. Нарықтың мәні, қызметтері. Нарықтың артықшылықтары және кемшіліктері. Нарықты экономиканың ұстанымдары: маржиналдық талдау, баламалы таңдау шығындары, экономикалық ұтымдылық. Нарық механизмінің элементтері: сұраныс, ұсыныс, баға, бәсеке.

6 тақырып. Сұраныс пен  ұсыныс теориясының негіздері

Сұраныс заңы. Сұраныс қисығы. Сұранысқа әсер етуші жағдайлар. Ұсыныс заңы. Ұсыныс қисығы. Ұсынысқа әсер етуші жағдайлар. Сұраныс пен ұсыныстың арақатынасы. Нарық тепе-теңдігі.

Икемділік ұғымы. Икемділік коэффициенті. Сұранымның баға және табыс бойынша икемділігі. Ұсыныстың баға бойынша икемділігі.

Тұтынушылық мінез-құлқы. Тұтынушының жалпы (түпкілікті) және кезекті (қосымша) пайдалықты максималдау талдамы.

7 тақырып. Капиталдың айналымы  және қайтармалы айналымы

іріс және ұдайы өндіріс. Жеке-дара ұдайы өндіріс. Фирма (кәсіпорын) нарықтың экономика субъектісі ретінде. Капиталдың қайтармалы айналымы мен айналымы. Негізгі және айналмалы капитал. Негізгі капиталдың ескіруі. Капиталдың техникалық және экономикалық ескіруі (құнсыздануы). Амортизация. Қор жинау мәні және жағдайлары. Инвестициялар және оның түрлері.

8 тақырып. Фирманың (кәсіпорынның) шығындары және табысы

Бухгалтерлік және экономикалық шығындар. Тұрақты, өзгермелі, жалпы, орташа және шекті шығындар. Фирманың табысы: жалпы, орташа және шекті. Өндіріс факторлары және факторлық табыстар. Еңбек өндіріс факторы және еңбек ақы еңбек бағасы ретінде. Капитал өндіріс факторы және процент капитал иесінің табысы ретінде. Жер ауылшаруашылығының негізгі факторы ретінде. Жер рентасы және оның түрлері. Жерді экономикалық бағалау және нарықтық бағасы. ҚР-дағы жерлер және жер қатынастары. Пайда кәсіпкердің табысы ретінде. Экономикалық және бухгалтерлік пайда. Өндірушінің шығындарын минималдау және пайдасын максималдау ұстанымы.

9 тақырып. Ұлттық экономика  жүйе ретінде

Жалпы экономикалық талдаудың ерекшеліктері. Жалпы және жеке экономика мәселелерінің өзара байланысы. Ұлттық экономика жүйе ретінде. Табыстар мен шығындар айналымының жалпы экономикалық үлгісі. Жалпы экономикалық саясаттың мақсаттары. Қоғамдық өндірістің нәтижелері және олардың ЖҰӨ көрсеткішіндегі көрінісі. ЖҰӨ-ді есептеу әдістері (шығындар бойынша, табыстар бойынша, қосылған құн бойынша).

10 тақырып. Жалпыэкономикалық  тепе-теңдік және оның бұзылуы

Жалпы сұраным және жалпы ұсыным. Жалпыэкономикалық тепе-теңдіктің бұзылуы. Жұмыссыздық пен инфляция экономикалық тұрақсыздықтың көріністері ретінде. Жұмыссыздық және жұмыспен толық қамту ұғымы. Жұмыссыздықты өлшеу. Жұмыссыздықты өлшеу. Жұмыссыздық түрлері. ҚР-да жұмыссыздықтың себептері және түрлері. Инфляцияның экономикалық және әлеуметтік салдары. Қазақстандағы инфляция.

11 тақырып. Ауытқу экономикалық  дамудың заңдылығы ретінде

Нарықты экономиканың ауытқулы дамуы. Экономикалық ауытқулардың себептері: сыртқы және ішкі. Экономикалық ауытқу және оның құрамы. Экономикалық ауытқулардың түрлері. Қысқамерзімдік (Китчин), ортамерзімдік (Жуглар) және ұзақ мерзімдік ауытқулар (Кондратьев). Экономикалық ауытқуларды реттеу.

 

12 тақырып. Экономикалық  өсу қоғамдық ұдайы өндірістің  мақсаты ретінде

Экономикалық өсу және оның өлшемдері. Экономикалық өсудің түрлері және жағдайлары. Экономикалық өсудің үлгілері. ҚР-ның экономикалық өсу үлгісі. ҚР-да экономикалық өсудің жағдайлары және факторлары.

13 тақырып. Экономикада  мемлекеттің ролі

Мемлекеттің экономикалық қызметтері. Ақша жүйесі және оның элементтері. Несие және оның қызметтері. Ақша-несие саясаты және оның құралдары. ҚР-ның монетарлық саясаты. Қаржы және қаржы жүйесі. Фискалдық саясат. ҚР-ның бюджет салық саясаты. Нарықты экономикада табыстар. Табыстарды бөлудегі теңсіздік (Джини коэффициенті, Лоренц қисығы). Табыстарды қайта бөлудегі мемлекеттің ролі. ҚР-ның әлеуметтік саясаты.

14 тақырып. Мемлекеттің  сыртқы экономикалық қызметі

Халықаралық еңбек бөлінісі. Салыстырмалы артықшылық теориясы. Халықаралық еңбек бөлінісіндегі Қазақстанның орны. Қазақстанның әлемшаруашылығына кіру мәселесі. Халықаралық экономикалық қатынастардың негізгі түрлері. Сыртқыэкономикалық реттеудің құралдары мен механизмі.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

Авторлар ұжымының негізгі мақсаты – Қарағанды экономикалық университетіндегі экономикалық теория негіздерінің оқыту тәжірибесін ескере отырып, сонымен бірге ғылыми – зерттеу институтарының материалдарын және отандық ғалым-экономистердің еңбектерін пайдалану арқылы, Қазақстандағы экономикалық реформаның даму процессі мен  ондағы оң  өзгерістерге талдау жасау негізінде, жоғары оқу орындарындағы студенттерге арналған мемлекеттік тілде оқулық шығаруға үлес қосу.

Оқулыққа отандық материалды молырақ кірістіруге тырыстық, мұндағы мақсатымыз – төл материалдар арқылы студенттерге туған  республикамыз туралы, оның экономикасы мен өркендеуі жайлы тереңірек білім беру. Болашақ жоғары білімді мамандарды ұлтжандылыққа, Отан сүйгіштікке тәрбиелеу.

Авторлар ұжымы оқулық шығаруда мынадай негізгі  бағыттарын ұстанады:

Біріншіден, соңғы кезде экономикалық теория негіздерінен мемлекеттік тілде оқулықтар жарық  көргені белгілі, сонда кейбір қамтылмаған немесе назар аударылмаған проблемаларға студенттердің назарын аударып, олқылықтардың орнын толтыру.

Екіншіден, жоғары оқу орындарына арнап жасалған бағдарламаны орындау әрбір дәріс берушінің негізгі міндеті. Сонымен бірге  жоғары оқу орнында  алған білімді ғылыми жұмыста қолдана білу келешек маман кадрлар үшін басты мақсат  екенін  болашақ мамандардың осы бастан түсінуіне  көмектесу.

2004 жылдың қазан  айында  Астанада  өткен  білім және ғылым  қызметкерлерінің  III съезінде  сөйлеген сөзінде  Ел басы Н.Ә.Назарбаев айтқандай «Қазақстан өзінің ғылыми әлеуетін ұлттық экономикамен байланыссыз сақтай алмайды, ал экономика ғылымға арқа  сүйемейінше бәсекеге қабілетті емес». Сондықтан да  қазіргі әлемдегі мемлекеттердің экономикалық табыстары олардың білім беру  жүйелері мен  азаматтарының білімділігімен айқындалатынын түсінушілікті орнықтыру.

Үшіншіден,  оқулықты жазу кезінде дүниежүзілік экономика ғылымының еңбектері пайдаланылды, осымен байланысты студенттердің әрбір экономикалық мектептер мен бағыттар қөзқарастарын салыстыра  қарастыру мүмкіндігі  ескерілді.

Төртіншіден, методологиялық талдау кезінде өндіріске негіздеген әдістемені қолдандық.. Қорыта келе айтатынымыз, оқулық келешек маман кадрлар үшін қызмет етсе, біздер үшін үлкен жетістік болар деген тілектеміз.1. «Егемен Қазақстан» (№ 255 (23890)), 13.10.04ж.

 

 

1 Тақырып.

ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕОРИЯ,

САЯСИ ЭКОНОМИЯ ЖӘНЕ ЭКОНОМИКСТІҢ

ӨЗАРА БАЙЛАНЫСТАРЫ

1.1. Экономиканың негізгі элементтері  және түсініктері, шығындар, өндірістік мүмкіншіліктер

1.2. Экономикалық заңдардың объективтік  сипаты

1.3. Экономикалық теорияның функциясы

Түйін

Қайталауға арналған сұрақтар

Тестілер

1.1. Экономика. Экономиканың  негізгі элементтері

    Экономика ғылымының негізгі зерттеу аясы экономика, адамдардың ерекше өмір сүретін орыны. Бұл саланың ерекшелігін, оның мазмұнын, элементін экономикалық ғылым анықтайды, зерттейді. Экономика-лық теория – оның негізгі бөлігі. Экономика жөніндегі алғашқы ғылыми мәліметтер ерте дәуірдегі Вавилон, Египет, Индия, Қытай, Грек ойшылдарының еңбектерінде кездеседі.

Байлыққа ие болу және тұтынымды қанағаттандыру жайлы ойлануды  Аристотель (384-322) экономика және хрематисстикаға бөлді. Экономиканың біздің ғ.д. негізгі мақсаты – тұтыну құнын алу, өмір сүруге керекті үй шаруашылығы, өнер, сауда арқылы баю болды. Байлық және ақшаны иемденуде алға қойған мақсатқа жетудің шегі жоқ. Егер экономика табиғи себептермен қамтамасыз етілсе, хремасстика табиғат заңдарымен үйлеспей тұрғандайәсер қалдырды.

«Хремасстика» термині – сауда капитализмімен ұқсас түсінік. Экономика терминін экономикалық ғылымға ең алғаш әкелген Ксенофонт өзінің кітабын «Экономия» деп атады. Бұл еңбегінде сол заманғы құл иеленушінің үй шаруашылығын басқару жөніндегі  нұсқаулары жазылған. Ерте дәуірде көпшілік елдерде кең тараған ғылымның аты, грек тіліндегі шаруашылық және басқару сөзінен алынып, француз экономисі Антуан Маккретьен оны (1575-1622жж) «Саяси экономия» деген еңбегі арқылы бекітті. Сонымен, XVII ғасырдан қазіргі кезге дейін «саяси экономия» деген ғылым қалыптасты.

А. Макретьен хандар мен жеке билеушілерге мемлекеттік мүлікті қалай басқару керектігі туралы кеңес берді. «Саяси экономия» трактатының аты соған байланысты болуы мүмкін. Осы кезден бастап экономика ғылымының пәні туралы әр түрлі ойлар мен анықтамалар айтыла бастады.

Экономикалық ғылым басқа қоғамдық ғылым сияқты әр түрлі және күрделі қоғамдық шындықтың бір қырын қамтып зерттейді. Осы негізде, белгілі көзқарас арқылы адамдар және индивидиум арасындағы көзқарасты қарастырады. Альфред Маршаллдың басты негізгі түсіндіруі молшылықтың материалдық жағдайын жасау мен пайдалануға негізделген.

Қазіргі жағдайда экономикалық ғылым заңдар, заңдылықтар негізінде экономикалық процестерді түсіндіретін және айқындайтын материалдық игілік жасау және пайдалану үрдісін анықтайтын маңызды әлеуметтік институт.