Лирикалық поэзия дәстүрі

 

Ақынның бірқатар сатиралық өлеңдерінде  тұрмыстық қарым-қатынастар жүйесіндегі  кемшіліктер сыналған. Еркектің әйелін орынсыз қызғанышпен айыптауынан  туындаған берекесіз түрмыс («Күнұзын кейіс, керіс, ұрыс ұдай, түн ортасын аударып татуласып, қу өмір итшілеген құрысын-ай!»), маңындағы ілгері басқандарды орынсыз қызғанған іштарлық («Іші тар, оның әлде қызғаншақ па?!), баласын босбелбеу, дүниеқұмар, жалқау, өзімшіл етіп тәрбиелеген жауапсыз ата-атаның теріс тәрбиесін («Оның ұлы» өлеңі), сүйген жары әйелін бағаламайтын өркөкірек надандарды («Ғайбаттап тұрсын кімді, ей, ақымақ?!») айыптаған ақынның сатиралық өлеңдері қазақ поэзиясындағы ата-бабалық адамгершілік-имандылық тәрбиесін ұлықтаған өнеге өрісін танытады. Зейнолла ақынның сатиралық өлеңдері қазақ ұлтының саналы, сапалы ұрпақ өсіруді, салауатты өмір салтын ұстанған халықтық мәдениет тағылымын ұлықтаған азаматтық-қайраткерлік ұстаным биіктігін көрсетеді.

Қорыта айтқанда, ақынның лирикалық өлеңдері ұлттық сөз өнері тарихындағы көркемдік-эстетикалық дүниетаным кеңістігіндегі ұлағат жолының мәңгілік тағылымын таныта алады.

 

2 ЭПИКАЛЫҚ ПОЭЗИЯ ДӘСТҮРІ  ЖӘНЕ АҚЫН ПОЭМАЛАРЫНДАҒЫ КӨРКЕМ  ШЫНДЫҚ

 

2.1 Антикалық дәуір сюжеттері жырлануындағы көркем шындық сипаты

 

Қазақ және әлем халықтары әдебиеттері  қалыптасуының, дамуының ежелгі замандардан  қазіргі кезеңге ұласқан жолында  поэзиялық шығармалар әдеби үдерісінің негізгі желісін құрады. Сақ, ғұн, түркі өркениеті дәуірлеріндегі эпикалық шығармалар халықтың қаһармандықпен-батырдықпен, жауынгерлік-ерлікпен жасаған мемлекеттік құрылымдары, елді, халықты сақтау жолындағы жекелеген тарихи тұлғаларының қызметі тарихилық негізіндегі баяндаулар, көркемдік жинақтаулар жүйесімен жырланды.

Эпикалық поэзияның ежелгі дәуірлерді алғашқы көрнекті үлгілері қатарында  сақтардың қаһармандық дастандарын («Томирис»: Басты кейіпкерлері сақ (массагет тайпасы) елінің патшасы – Тұмар (Томирис), парсының басқыншы патшасы – Кир)»; «Шырақ: Басты кейіпкері – басқыншы парсы әскерін алдап ертіп алып, шөлге адастырып қырған сақ батыры – Шырақ парсының басқыншы патшасы – Дарий»; «Алып Ер Тоңға», «Шу») әуелі ауызға аламыз. Ежелгі дәуірдегі эпикалық шығармалардың қатарында ғұндардың батырлық дастандарын («Оғыз қаған», «Аттила», «Көк бөрі», «Ергенекон») да атаймыз.

Зерттеуші проф. Н. Келімбетов «Ежелгі  жәдігерліктер» (2004) атты зерттеу кітабында  аталған эпикалық шығармалар мен  кейінгі әдеби даму жалғастығы заңдылығын дәйектейтін ғылыми тұжырымын жасайды:

«Тарихи жалғастық – қоғам дамуының объективті заңдылығы екені мәлім. Ал, тарихи жалғастықтықтың өзі қоғамда  бұрыннан қалыптасқан белгілі бір  дәстүрге негізделетінін әрқашанда  ескеріп отырғанымыз жөн. Өйткені, дәстүр дегеніміз – бір ұрпақтан келесі ұрпаққа ұдайы ауысып отыратын тарихи тұрғыдан қалыптасқан әлеуметтік нормалар мен іс-әрекеттердің рухани негізі екені мәлім. Мұның өзі  көркемдік дәстүр жалғастығына да тікелей  қатысты болып келеді. Себебі әрбір  ұрпақ өзінен бұрын ғұмыр кешкен барлық ұрпақтар жасаған рухани мұраны игеріп, оны жаңа қоғамдық-тарихи жағдайға сәйкес жетілдіріп отыруы тиіс. Сонда ғана қоғам дамуының рухани мүмкіндіктері объективті түрде жүзеге асады. Міне, сол себепті біз ежелгі түркі поэзиясы мен қазақтың өзіндік төл әдебиеті арасындағы сан ғасырлар бойы үзілмей ұласып келе жатқан көркемдік дәстүр жалғастығы проблемасын осы тұрғыдан зерттеуді жөн көрдік» [121, 7-б.].

Ежелгі дәуірлердегі тарихи және көркемдік жалғастық жолымен дамыған қазақ поэзиясындағы эпикалық шығармалардың дамуына Шығыстың рухани құгдылықтары қазынасын жасаушы көрнекті ақындардың поэмалары да поэтикалық табиғаты жағынан үндеседі. Бұл орайда ХХ ғасырдағы Ливан елінің жазушысы ойшылы әрі суретшісі Халил Жебранның «Ибн Сина және оның поэмасы» атты еңбегіндегі бағалауларды да назарға алуды жөн көреміз:

«Көне уақыттарда жазылған поэмалардың  ішінде Ибн Синаның «Жан туралы поэмасынан»  басқа менің түсініктеріме үндес, менің рухани дүниеме жуық бір де бір шығарма жоқ. Ұлы шейх, философтардың көсемі осы салтанатты поэмасына адам ойын ынтықтырған шексіз қиырларды, адам ойына нәр сыйлаған түпсіз тұңғиықтарды, білімнен тамырланған адам мұраттарын, үмітпен қанаттанған сұрақтарды, өткір ой мен ұшқыр қиялдың жемісі – ілімді – осының бәрін сыйғыза білген.

Бұл поэманың өз заманының кемеңгері  Ибн Синаның жаны мен жүрегінен  шыққаны таң қалдырмайды, таңданарлығы – өз өмірін денелердің құпиясы  мен тұңғыш материяның қасиеттерін  ашуға арналған адамның онда өзін көрсетуі. Ол материяның көмегі арқылы құдды бір рухтың құпиясына енгендей және көрінетін арқылы көзден жасырынның бүркеулі мағынасын жеріне жеткізе меңгерген әсер қалдырады.

Оның бұл поэмасы білім дегеніміз  ақылдың, оған ие болғандардың күнделікті тәжірибеден қиялы теорияларға, рухани сезім әлеміне Тәңірді тануға дейінгі биіктерге көтеретін ақылдың өмір сүруі екендігінің жарқын дәлелі» [122, 69-б.].

Еңбекте Ибн Синаның поэмасы  Шекспирдің трагедияларымен, Шелмидің, Гетенің, Браунингтің өлеңдерімен сарын, мазмұн тұрғысынан салыстырылады.. Шумердегі Урук қаласында өмір сүрген Гильгамеш туралы эпикалық жырлар мен поэмада (Б.д.д. 3-мыңжылдың соңы мен 2-мыңжылдық басы) батырдың жабайы адам Энкидумен достығы, Гильгамештің мәңгілік өлмеу құпиясын іздеп жер-жаһанды шарлауы туралы аңыздар ежелгі тайпалар хаттарға хурритарға және т.б. ұлыстарға тараған [123, 304-б.].

ХХ ғасырдың 50–70-жылдарындағы қазақ  поэзиясындағы көрнекті ақын Зейнолла Шүкіровтің поэмаларының жанрлық сипатына сөз арқауындағы ежелгі заманғы  антикалық және одан кейінгі ғасырлар қасиеттеріндегі эпикалық шығармалар поэтикасының ықпалды әсері болғандығын  айтамыз.

Ақынның эпикалық шығармаларының бірқатары ежелгі заманғы антикалық сюжеттер негізінде жырлануы да Эллада эстетикасы мектебінің өкілдерінің ғылыми және әдеби шығармашылық дәстүрінен нәр алғаннан айғақтайды.

Пифагор мен пифагоршылардың (б.з.д. V ғ.), Гераклит Эфесскийдің                 (б.з.д. 530–470 жж.), Демокриттің (б.з.д. 460–370 жж.), Сократтың (б.з.д. 469–399 жж.), Платонның (б.з.д. 427–347 жж.), Аристотельдің (б.з.д. 384–322 жж.) ғылыми-әдеби мұрасын Зейнолла ақынның өзіндік ізденіс қуатымен оқып танысқаны күмәнсыз.

Ақын Гомердің «Илиада», «Одиссея», Тит Лукреций Кардың (б.з.д.              95–55 жж.) «Заттар табиғаты туралы» поэмалары, Публий Теренций Афрдың (б.з.д. 190–159 жж.) «Андрос қызы» комедиясы, Рим ақыны Квинт Гораций Флактың (б.з.д. 65–8 жж.) «Поэзия ғылымы» теориялық поэмасы және т.б. саналуан үлгідегі эпикалық шығармалар жазу үрдісіне Зейнолла Шүкіровтін де өзіндік бағытымен үн қосқанын аңғарамыз. Ақынның бірнеше поэмалары антикалық сюжеттер негізінде жырланған. Әлем әдебиетінің байырғы бастауларындағы көне сюжеттерді негізге ала жырлаған шығармалар арқылы ақынның адамзат тарихының байырғы кезеңдеріндегі оқиғалар мен өзі өмір сүрген ғасыр тынысын сабақтастырған дүниетаным кеңістігін танимыз.

Ақынның «Клеопатра» атты поэмасы  тарихилық  пен көркем шындық тұтастығы аясында жырланған туынды. Туындының эпикалық сипаты антикалық сюжетті романтикалық шығармасына арқау еткен өзіндік көркемдік шешімді аңғартады.

Поэманың тақырыбы – адамзат  тарихында ежелгі өркениет Отаны  Египет патшайымы болған  ару  әйел Клеопатра өмірінің бір кезеңдік оқиғасы, идеясы – озбыр, басқыншы жаудың өзін тұтқындаушы қорлығына  көнгісі келмей, өзін жыланға шақтырып өлген Батыр – Ару Клеопатра бейнесінің даралығын таныту.

Поэма сюжетінің экспозициясы –  тарихта Египеттің патшасы атымен есімі мәңгілік тарих бетіне жазылған Клеопатраның шындық пен аңыз тұтастығындағы бейнесін ақындық бағалау жыры.

Лирикалық арнау сарынымен жырланған  осы кіріспе-толғаныста Клеопатраның аңызға айналған тарихи-поэтикалық бейнесі адресаттық арнау өрнектерімен («Па, шіркін, кермиығы Күншығыстың», «Құмардың сен сарқылмайтын нұр бұлағы», «Күйігі көре алмайтын күншіл іштің», «Сайқал деп тағып саған жаман атты өз жұртың жүрегіңді жаралапты», «Мәз – майрам жаулар салып жатқан әнін олжалап Египеттің кер маралын») жырлаған. Поэманың басталуындағы осы кіріспе-толғаныста тарихта аты қалған, іс-әрекеттеріне қайшылықта бағалаулар жасалған Клеопатра тағдырының күрделі сипатын ақын оқырманның көз алдына айтқан елестетеді:

 

... Әйтпесе бір басыңа не жетпеді,

Өртеген ащы күйік өзекте еді.

Жаныңды булықтырып қысты намыс,

Халқыңның қайрап салған өжет кегі.

 

Алысып әл жетпейтін ғаламатты,

Шырмадың сиқыр күшпен амал атты.

Сол үшін туған халқың қарғыс айтып,

Сайқал деп саған таңған жаманатты!

 

Сен жаудың шыдасаң да азарына,

Басыңды берген жоқсын мазағына.

Табынттың сұлулыққа тізерлетіп

Алдыңда бас игіздің Цезарын да!

 

Басылды жат аяққа тек төсегің...

Сол үшін саған мейірім етпес  елің.

Білмейді бүгін ешкім сен  бір кезде.

Қалайша өз қолың мен от көседің... [98, 282-283-бб.].

 

Поэма сюжетінің басталуы – жау  қоршаған қаладағы өз ордасында Клеопатраның ойға шомып отырған сәті. Рум әскерлерінің қаланы қоршап тұрғандағы көрінісі, Египет әскерлерінің жеңіліс тапқаны, Клеопатраның күйеуі Антонидің Рум әскерін бастап келген Октавиан әскерінен жеңілгені,  соғыста қаза тапқаны, жеңілген елдің әйел патшасы Клеопатраның тұтқын болып қолға түсетіні – поэма сюжетінің басталуы, дамуы, шиеленісуі, сәттерінің тұтастыра жырлануымен ерекшеленген:

 

... Румның жан шыдатпас сарбаздары,

Апайтөс нар түйедей маңғаз бәрі.

Жау жеңді, біздер оның пендесіміз,

Тәңірдің маңдайыңа сол жазғаны...

 

Сұрланып қаны қашқан мүсін өңі,

Ауырта тістеп ернін күрсінеді.

Есінде теңіздегі соңғы шашқан,

Ойласа тұла бойы түршігеді.

 

...Жау күшті,  ұмтылады екіленіп,

Айқайы ұрандасқан өкім еді.

Кемелер қапталдасып,

Семсер жарқ-жұрқ...

Сарбаздар ажал тапқан өкіреді.

 

Құмандай намыс қайнап шоқта  тұрған,

Тіл кеуіп, ауыз құрғап өт татыған

Пышырлап жанған кеме, жауған жебе,

Айнала асау толқын көкке атылған  [98, 284-б.].

 

Поэма сюжетінің шиеленісті сәті – Октавиан әскерінің Клеопатраны кемемен Румға тұтқындап алып кетуге дайындалып жатқаны. Ал поэма сюжетінің шарықтау шегі – Антонидің соғыста мерт болуынан кейін Клеопатраның екі перзентінің аман болуын ойлап, басқа жаққа апарып аман сақтауды қара құлына тапсырғаны. Сюжеттік шарықтау шегінде Клеопатраның жылан уын қабылдап мәрт өліммен өлгенін, қара құл құтқарғысы келіп алып бара жатқан екі баланың да жаудың қолына түскенін оқимыз.

Поэманың көркемдік шешімі, поэтикалық түйіні – басқыншы жаудан жеңілген патша әйел Клеопатраның мәрт өліммен өлген ерлігін дәріптеу.

Поэма желісінде кейіпкердің ішкі жан ділі құбылыстары, толғаныстары психологиялық сезім тебіреністері  өрнектерімен жырланған:

 

... Ақ жүзін көлеңкелеп салқын  қайғы,

Кіреуке бұлт шалғандай алтын Айды.

Ұйқысыз қабақ қатып, қаны қашқан,

Тек көзі қос шырақтай жарқырайды.

 

Сен оны осы кезде көрсең еді,

Сыр беріп бұзылмайды өлсе де өңі.

Қанатын қақпайды аққу оқ тигенде,

Құйқылжып көмекейден шер төгеді.

 

... Күңдікте қор болғанша басыбайлы,

Қойныңды қазулы көр, аш іләйім!

Уа, тәңір, бір жұтатын у бер  маған,

Жіп әкел ең болмаса асылайын.

 

Дайын жіп бұратылған қос бұрымы,

Пышақ жоқ, енді қайтіп кесті мұны?

Түк таппай құр сілейіп Клеопатра,

Құдайдың бар еңбегін еш қылуы! [98, 289-б.].

 

Поэма композициясында егізделе мегзелетін мағыналық түйіндеу – билікке, мансапқа таласқан адамдар тағдырларының  трагедиялық сипатын оқырманға  сездіру:

 

Уа, мансап ... айдап салған күншіл сарай,

Сен үшін басын жұтты қыршын талай...

Цезардың түбіне де жеткен солар,

Толқымай, жүрек шіркін, тұрсын қалай...

 

Жүре алмас басы сиып екі мықты,

(Мықтылар шайқаған жоқ не  тұнықты)

Билікке таласқандар досын сатып,

Билікті тәңір тұтып шоқыныпты.

 

Цезардың шықты алдынан Помпейұлы,

Жай кезде жаны жомарт, кең пейілді.

Мықтылар билік үшін таласқан сәт

Білген жоқ бір-біріне еңкеюді  [98, 293-294-бб.].

 

Билік иелерінің маңында үймелеп жүретін өңкей жағымпаз, жарамсақ екі жүзділердің де халық атты құраммен бірге аталатын шындығын да сыншыл реализм суретімен өрнектеген:

 

Халық сол қарқылдаған қара қарға,

Есерсоқ ер мінуге шара бар ма?

Қазір ғой әміршіден белгі болса,

Көп жыртқыш бас салмақшы балаларға  [98, 295-б.].

 

Поэманың көркемдік шешімі –  адамгершілік арын, патшалық биік көңілін  жоғалтпаған шешімді мәрт мінезді әйел-патша ерлігін таныту.

Поэманың соңындағы жеңімпаз Рум  әскерінің басшысы Октавианның  жыланға өзін шаққызып өлген Клеопатраның өліміне тебірене қарап тұрып, батыр патша әйелдің өзі өлгенмен ең мықтылардан да биік деңгейдегі тұлғасымен тарих беттеріне жазылып қалған даралығын, батырлығын, мәрттігін дәріптеген ойлары – ақынның тарихи шындық бағалауын жинақтаған ойын танытады. Клеопатраның әлем әдебиеттеріндегі көркем шығармаларда бейнеленген тарихи-әдеби бейнесін өзіндік өрнекпен, көркемдік шешіммен бейнелеген Зейнолла ақынның көркемдік-эстетикалық түйінді ойлары эпикалық шығармадағы кейіпкер монологы арқылы дәлелденген:

 

«Клеопатра!