Методыка вывучэння литаратурных творау на памяць

Чаму ж далёка не ўсім пачаткоўцам падабаецца завучваць  вершы на памяць?

Галоўная, на нашу думку, прычына  – непрадуманы падбор вершаваных твораў для завучвання. У чытанках для пачатковай школы, безумоўна, павінна  быць сабрана ўсё лепшае са створанага на працягу стагоддзяў у беларускай літаратуры, ва ўсёй паўнаце – наколькі гэта магчыма – прадстаўлена класічная  літаратура для дзяцей.

 Класічная літаратура  – з’ява яскравая, непаўторная,  у якой кожнае пакаленне не  перастае адкрываць новыя каштоўнасці.  Адна з асноўных прыкмет класічнага  твора – высокая моўная культура. Праца над такімі творамі рыхтуе  пачынаючага чытача да правільнага  ўспрымання  мастацкага слова  і вобраза. Вывучэнне класічных  твораў, асабліва вершаў, мае і  яшчэ адзін станоўчы бок: гэтыя  вершы добра ведаюць бацькі  цяпераўніх вучняў, якія і прыахвочваюць  дзяцей да чытання. Беларуская  класіка, такім чынам, дае магчымасць  паяднаць пакаленні, зберагчы  нацыянальныя духоўныя скарбы. Вызначальны  крытэрый падбору твораў для  завучвання – улік узроставых  асаблівасцей дзіцяці.

Існуючыя падручнікі для  пачатковых укласаў, на жаль, ігнаруюць  многія ўзорныя класічныя творы, што адпавядаюць узроставым магчымасцям  дзяцей, не прапануюць для іх вывучэння.

Сярод іншых прычын, па якіх вучні пачатковых класаў не любяць завучваць вершы, можна назваць  наступныя:

• прымітыўнасць аналізу-тлумачэння ідэйна-мастацкага зместу твора;
• выстаўленне адзнак (нават нездавальняючых) за чытанне верша на памяць;
• ігнараванне такога метадычнага прыёму, як паўторнае вяртанне да вывучанага верша на абагульняючых уроках, на аднатэмных занятках у старшых класах пачатковай школы і ў сярэдняй школе;
• абыякавасць, незацікаўленасць паэзіяй самога настаўніка, няведанне ім класічных узораў і лепшых твораў сучаснай паэзіі для дзяцей;
• невыкарыстанне высокамастацкіх твораў у пазакласным і пазашкольным жыцці;
• незацікаўленыя адносіны настаўніка да першых спроб яго вучняў у літаратурнай творчасці.

Каб завучванне верша не стала для дзіцяці пакутаю, яго  трэба пачынаць у класе, даўшы  адпаведную ўстаноўку ў самым  пачатку ўрока. Не будзе памылкаю сказаць, што першаснае ўспрыманне верша са слоў настаўніка – гэта і ёсць пачатак завучвання, якое дзеці працягваюць, не ўсведамляючы таго, і пры аналізе, суправаджаючы  яго выразным чытаннем, а таксама  на іншых этапах урока. Пэўны час  на завучванне спецыяльна адводзіцца на апошнім этапе ўрока. Добра, калі вучні, якія валодаюць дасканалай зрокавай і слыхавой памяццю, тут жа атрымаюць  вышэйшую адзнаку. (Засяродзім увагу  на тым, што настаўнік павінен  у роўнай меры абапірацца як на зрокавую, так і на гукавую (слыхавую) памяць дзяцей, бо гэтыя два віды памяці развіты ў іх па-рознаму.)

Завучванне на памяць адбываецца ў парадку створаных у вершы  воьразаў. Спачатку завучваецца і  ўзнаўляецца па памяці адзін такі вобраз-малюнак, а пасля – другі. Далей аб’ядноўваюцца першы і  другі. Да першых двух вобразаў-малюнкаў даецца завучаны на памяць трэці. І  гэтак да канца верша. Абазначаны падыход спрыяе таму, што дзеці, чытаючы  на памяць, на павінны прыпамінаць  кожны раз пачатковыя словы кожнай наступнай страфы. Дома таксама не рэкамендуецца завучваць верш у  адзін прыём.

Падтрымліваць цікавасць  да лірычных вершаў, падахвочваць дзяцей да завучвання на памяць заклікана  метадычна правільна арганізаваная  праверка вывучанага. Гэтая праверка перш за ўсё павінна быць накіравана на доўгатэрміновае (пажыццёвае) запамінанне.

• Як ты лічыш, - пытае вучня настаўнік, - калі табе ізноў захочацца прачытаць гэты верш на памяць? У якой сітуацыі? Пры якіх абставінах будзе прыемна пачуць яго ад сяброў і дарослых?

Адна з галоўных метадычных умоў праверкі завучанага заключаецца  ў наступным: за няведанне верша  на памяць нельга караць. Дрэнная адзнака  – вялікая бяда для дзіцяці. Па нашаму перакананню, настаўнік малодшых класаў павінен карыстацца ўсяго  толькі верхняю часткаю дзесяцібальнай шкалы. У свой час В. А. Сухамлінскі  пісаў, што адмоўная адзнака –  гэта тонкі інструмент, які ў мудрага  і вопытнага настаўніка заўсёды  ў запасе. Аде настаўнік гэтым  інструментам ніколі не карыстаецца. Адзнака  за вывучаны на памяць верш, як ніякая іншая, павінна надаваць аптымізму, стымуляваць імкненне да спасціжэння  слоўнага мастацтва. Нават вучні, якія па самых розных прычынах не могуць атрымаць найвышэйшы бал за іншыя  віды вучэбнай дзейнасці, здольныя атрымаць яго за бездакорна прачытаны на памяць верш. Для малодшых школьнікаў гэты стымул даволі важны. Таму, думаецца, ёсць сэнс у пачатковых класах пры ацэнцы завучанага на памяць верша поўнасцю выключыць адзнакі “0”, “1”, “2”, “3”, “4”, “5”, магчыма, нават “6”  і “7”. Калі і трэба каго вініваціць за няведанне вучнем верша на памяць, то гэта настаўніка.

Некаторыя педагогі пры праверцы завучанага імкнуцца ў самым пачатку  ўрока выклікаць лепшых вучняў у  надзеі, што тыя створаць адпаведную атмасферу (прынамсі, гэта куды лепей, чым выклікаць дзяцей па класнаму спмску.) Але іншым разам гэтыя  вучні атрымліваюць заніжаную адзнаку, бо настаўнік знарок дэманструе псеўдааб’ектыўнасць. Такая адзнака з’яўляецца карай  для найбольш старанных дзяцей.

Праверка завучанага праводзіцца  на розных (падкрэслім гэта) уроках па тэме да таго часу, пакуль усе вучні  не прачытаюць верш на памяць. Адзнакі  для прастаты кантролю, лепш выставіць  у адну графу.

Прапанаваны падыход да арганізацыі  навучання дзяцей завучванню вершаў і праверкі можна лічыць рацыянальнымі  па наступных прычынах:

• Забяспечваецца надзейнае запамінанне вершаў праз многаразовае (на працягу 1 – 3 тыдняў)  іх праслухоўванне; вучні, што чытаюць верш апошнімі ( а гэта, як правіла, слабейшыя вучні ), “давучваюць” верш, не прыкладаючы асаблівых намаганняў, і атрымліваюць станоўчыя адзнакі;
• Дзеці не баяцца дрэнных адзнак; адзнака выступае не як сродак пакарання, а менавіта як сродак заахвочвання, выклікаючы станоўчыя эмацыянальныя рэакцыі;
• Нарэшце, выконваецца праграмнае патрабаванне – ведаць на памяць пэўную колькасць вершаў.

Пры такім падыходзе дзеці  будуць з нецярпеннем чакаць кожнай новай сустрэчы з вершам. Завучванне верша на памяць будзе не карай, а  прыемным заняткам.

У сваёй працы ( і неабавязкова на ўроках літаратурнага чытання ) настаўнік  можа і павінен, акрамя твораў, што  трывала ўвайшлі ў дзіцячыя чытанкі, выкарыстоўваюць займальныя і гумарыстычныя  вершы, вершы-жарты, вясёлыя двух-чатырохрадкоўі  з  тым, каб  праз рытм  і  рыфму  міжвольна  запаміналі новыя словы, замацоўцоўвалі  граматычныя і  арфаэпічныя нормы. Лічым, што падобны  падыход не пойдзе на шкоду высокай  паэзіі. Усё ж неабходна, каб і  тут настаўнік меў густ, не браў першае, што трапляецца  ў рукі, асцерагаўсы непрафесійна зладжаных, самаробных рыфмаванак, якіх яшчэ нямала ў метадычным друку (асабліва ў сцэнарыях  дзіцячых свят і выхаваўчых мерапрыемстваў). Як паказала практыка, вучні з задавальненнем запамінаюць на слых вершаваныя радкі  Н. Галіноўскай, І. Бурсава, М. Чарняўскага,В. Гардзея, І. Муравейкі, М. Маляўкі, С. Шах,  С. Беставай,  В. Жуковіча,  У. Паўлава, У. Мацвеенкі, іншых сучасных паэтаў.

Несумненна, нельга ўявіць сучаснага  адукаванага чалавека, які не трымае ў памяці шэдэўраў нацыянальнай лірыкі, не звяртаецца да іх у хвіліны радасці  і смутку ў        розныя перыяды жыцця, знаходзячы ў вершываных радках крыніцу натхнення, сродак духоўнага  ачышчэння і самаўдасканалення. Так ён узбагачае ў цяперашнім мітуслівым свеце сваё паўсядзённае жыццё.

Узнаўленне верша па памяці – унутраная духоўная праца. Разуменне  гэтага прыходзіць з узростам. Задача настаўніка пачатковых класаў – захапіць дзяцей лірыкай і прыгажосцю мастацкага слова ў такой меры, каб абудзіць жаданне вучыць вершы на памяць [ 11, с. 15 – 16 ].

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

8. Слоўнае маляванне як неабходны прыём пры вывучэнні вершаў на памяць.

Методыка прапануе два  шляхі завучвання на памяць: пры  першым твор разбіваецца на часткі з вызначэннем у іх партытуры  чытання (такая падрыхтоўка садзейчае  хуткаму запамінанню); пры другім – твор завучваецца адразу цалкам. Выбар аднаго з гэтых шляхоў залежыь  ад асабістых схільнасцей вучняў, тыпу іх памяці. Пачынаць завучванне можна  толькі тады, калі твор прааналізаваны, акрэслена пазіцыя герояў. Безумоўна, многае залежыць ад таго, як валодае  майстэрствам выразнага чытання  сам настаўнік. Пры гэтым надзвычай  важна, каб дзеці зразумелі, якое значэнне для лакладнага данясення  думкі твора маюць паўзы, націскі, тэмп чытання. Таму зыходным момантам работы па завучванню вершаў на памяць з’яўляецца выразнае чытанне настаўніка – чытанне, ўзорнае для вучняў.

Неабходна, каб вучні з  задавальненнем чыталі вершы, шмат іх ведалі на памяць. А слухаючы паэтычныя  радкі, навучыліся не толькі разважаць  пра іх, але ў першую чаргу атрымліваць  асалоду ад сустрэчы з вершаваным творам. І паўторнае выразнае чытанне  вершаваных твораў, іх шматразовае  перачытванне – абавязковы прыём  рэалізацыі метаду чытання-завучвання, агульны і для сямігадовых  дзяцей, і для шасцігодак.Аднак  для вучняў шасці гадоў галоўным пры ўспрыманні і завучванні вершаў з’яўляецца апора на слова з канкрэтным значэннем, якое з’яўляецца асновай  для вобразнага ўспрымання эмацыянальнай і змястоўнай сутнасці верша. Гэту ўласцівасць у працэсе ўспрымання і завучвання вершаў настаўнік і стараецца замацаваць.

Галоўныя прыёмы работы з  шасцігодкамі – завучванне верша  з голасу настаўніка, аднаўленне вершаванага  твора з апорай на памяць. Сутнасць работы заключаецца ў тым, каб  сфарміраваць уменне дзяцей разгледзець  за словамі карціны і вобразы, прывучыць іх, напружваючы ўяўленне і фантазію, аднаўляць пачуццёва-канкрэтную аснову слоў, каб убачыць прачытанае як быццам наяве, без цяжкасцей не толькі назваць тэму  любога эпізоду  ці сітуацыі, але і ўявіць дэталі кожнага аб’екта і іх апісанне6 колер, форму, прыкметы.

Метадычны прыём, які забяспачвае  дасягненне гэтай мэты , - слоўнае  маляванне. Навучанне шасціголак слоўнаму маляванню патрабуе ад настаўніка спецыяльнай  падрыхтоўкі і абсталявання. А  пачатак работы заўсёды аднолькавы: праслухаўшы, а потым і прачытаўшы твор, дзеці адразу гавораць аб тым, каго або што можна намаляваць, але без дапамогі настаўніка яшчэ не могуць угадаць дэталі прачытанага.

Слоўнаму маляванню дзяцей трэба вучыць. Пакажам на прыкладзе, як вядзецца такая работа на ўроку.

Верш Якуба Коласа “Каток”.

1. Падрыхтоўка да ўспрымання.

Настаўнік паказвае цацачнага  коціка:

- Хто гэта? У каго дома  ёсць коцік? Апішыце свайго  коціка. Які ён?

- А зараз я прачытаю  верш Я. Коласа “Каток”. У  ім таксама расказваецца пра  коціка. Паслухайце, як апісвае катка  аўтар.

     2. Чытанне верша  настаўнікам.

     3. Паўторнае  чытанне.

- А цяпер праслухайце  верш яшчэ раз і пастарайцеся  ўявіць тое, аб чым я вам  чытаю. 

4. Слоўнае маляванне. 

Настаўнік прапануе намаляваць катка з верша. На дошцы вывешваецца  ліст белай паперы.

• Маляваць будзем спачатку словамі, а не алоўкам. З чаго пачнём малюнак? Так , узгадаем, які каток апісваецца ў вершы.
• Якія фарбы возьмем, каб намаляваць пярэстага коціка?
• Закрыйце вочы і ўявіце сабе катка: які ў яго носік (чарнявы), хвосцік (бялявы), кіпцікі (заграбастыя), зубкі, вусы (патырчастыя), спінка (выгінастая).

Апісваючы катка, настаўнік  замяняе белы ліст паперы на ліст з  контурным малюнкам коціка.

• Паглядзіце, ці такога коціка вы сабе ўявілі? Давайце размалюем яго.
• Якія вам спатрэбяцца алоўкі?
• Як мы намалюем кіпцікі, лапкі, вушкі, вочкі?
• А цяпер заплюшчыце вочы.

Настаўнік замяняе контурную  выяву катка каляровай. Расплюўчыўшы вочы, дзеці заміраюць ад нечаканасці: на дошцы вісіць малюнак, які яны  намаляваці словамі, бачылі ў думках.

Настаўнік працягвае работу, і праз 2-3 такіх заняткаў творчае  ўяўленне вучняў    6 - 7 гадоў  разаўецца настолькі, што будзе  патрабаваць матэрыяльнага падмацоўвання  рэальнай карцінкай толькі ў асоьных, найьольш складаных выпадках.

 Для вучняў 6-7 гадоў  прыём слоўнага малявання карысны  галоўным чынам на пачатковым  этапе навучання. На падрыхтоўчым  этапе тыповым для іх можна  лічыць урок, на якім паглыбленаму  ўспрыманню праслуханых твораў  садзейнічаюць гульнёвыя прыёмы: драматызацыя, харавая дэкламацыя, прагаворванне тэксту з настаўнікам,  пашырэнне лексічнага запасу  шляхам выдзялення ці падбору  слоў-назваў, адгадак на пытанні-загадкі  да тэксту.

Своеасаблівыя і ўласцівыя  толькі сістэме навучання з шасці  гадоў на падрыхтоўчым этапе ўрокі, дзе дзеці слухаюць і развучваюць  вершаваныя песенькі-забаўлянкі, лічылкі.