Кішкентайлардың екінші тобында балаларды оқытуды ұйымдастыру

   Төртінші вариант.Бұл сабақта ойыншықтар басқаша орналастырылады: бір үстелге тәрбиеші көп қонжық пен бір күшікті, екіншісіне – бір қонжық пен көп күшік т.с.с. қояды, яғни бір топтың өзі бір жағдайда жеке зат түрінде, ал екіншісінде – жиынтық түрінде көрстіліп қойылған. Балалардың бір мезгілде «бір» зат пен «көп» затты табу керек болатындығы тапсырманы күрделендіре түседі. Алдыңғы сабақтардағыдай, балалар енді ойыншықтарды алып келмейді, олардың тұрған орнын тауып алады да сол үстелдің жанында тұрып, өзінің қандай ойыншықты тауып алғанын басқаларға айтып береді. Мұның өзі балаларды сөйлей білуге жаттықтырып, бір және көп деген сөздерді пайдалануға дағдыландырады.

   Әдетте ең алғаш балалар тек ойыншықтарды ғана, сонан соң, мысалы: «Кесе көп», «Қонжық біреу» деген сан есімдерді қосып атайтын болады. Бұл тұжырымда сан есім баяндауыштың рөлін атқарады, ал баяндауыш, анықтауышқа қарағанда, белсендірек. Сөйлемді осылайша құру баланың ойы заттың сандық жағын іздеу мен бөліп көрсетуге бағытталғандығының кепілі. Сондықтан бұл кезең үшін мұндай тұжырымды қате деп ұқпау керек: ол толық заңды нәрсе. Сабақтарды өткізуге дейін бұлай да атай алмайды. Олар әдетте заттар мен олардың санын жеке – жеке атайды. Көп кесені көрген бала, өзіне таныс затты көпше түрде, мыс, «кеселер», - деп атайды. «Кеселер нешеу?» - деп сұрайды одан тәрбиеші. «Көп» - дейді бала. Тәрбиешінің өзі: «Кесе көп», - деп тұжырым жасайды, ал бала оның айтқанын қайталайды. «Сен тағы не көріп тұрсың?» - «Қонжық». – «Қонжық нешеу?» - «Біреу». – «Кесе көп, ал қонжық біреу», - дейді тәрбиеші, ал бала оның айтқанын қайталайды. Осылайша балалар өздігінен : «Кесе көп» немесе «Қонжық біреу», - деп жәй сойлем құрып үйренеді.   

      «Айнұр, сен неше дөңгелекше алып қойдың?» - деп сұрайды тәрбиеші. Әдетте бала «Көп», - деп жауап береді. «Дұрыс, сен саңырауқұлақтар қанша болса, сонша дөңгелекшелер қойдың». Тәрбиеші бұл сөйлемді қайталайды; бара – бара мұндай сөйлемдерді балалрдың өздері қолдана бастайды. Білім тиянақты болу үшін, бала өзінің не істегенін, одан не шыққанын етіртіп айтып отыруы қажет.

   Беттестіру әдісі  балалардың назары барған сайын  заттардың өздерінен гөрі жиындардың  тең қуаттылығына, суреттер мен  заттар арқылы берілген жеке  элементтердің сәйкестігіне баса аударылуына себепші болады.

   Саңырауқұлақтарды тек олардың  бейнелерінің үстін бастыра қойып  шығу керектігін және егер  барлық бейне  - суреттердің үстіне  саңырауқұлақ қойылған болса,  артылып қалғандары қорапта қала  беретінін балаларға ескерту керек. Бұлайша ескерту қажет – ақ, өйткені тіпті беттестіріп қойғанның өзінде де балалардың бәрі бірдей жиынның бір элементін екінші жиынның бір элементімен бірден сәйкестеуді біле бермейді.

   Балалардың жұмысын жинақтап  қортыу кезінде тәрбиеші үндемей тексеріп, тапсырманың дұрыс орындалғандығы жөнінде жалпы тұжырым жасап қана қоймауы тиіс: бір – екі баладан тапсырманы қалай орындағандарын сұрауы керек. («Мен әр саңырауқұлақтың суретінің үстіне бір саңырауқұлақтан қойдым»).

   Тапсырмаларды орындауды және байқалған қателердің себептерін тәрбиеші түсіндіріп отырса, балалардың орындайтын іс - әрекеттері  бірте – бірте дұрысталады: олар жиын элементтері арасында сәйкестік болуы тиіс екендігін; салынған заттардың суреттері арасындағы аралықтарға еш нәрсе қойылмайтындарын біледі.

   Алғашқы сабақтарда көп  кездесетін екінші бір қателік  балалардың суреттерді бір шетінен  бастамай, ортадағы заттан екі  қолмен екі жаққа қарай іс - әрекет жасауға тырысып, оң  қолмен солдан оңға қарай жасалатын  қозғалыс бағытын бұзып алатындығы. Бұл жөнінде балаларға үнемі ескертіп отыру керек, өйткені олар қол мен көз қимылы бағытын тегіс үйренсе, оны түзеу қиынға соғады.

   Екі жиын элементтерінің  сәйкестігі және іс - әрекет тәсілдері  жөнінде сезім арқылы көз алдында  елестету алғашқы сабақтарда  іс- әрекеттерді көзбен айтылатындармен  үйлестіріп көрсете білумен қамтамасыз  етіледі. Бұдан әрі балалар  тапсырманы тек қана сөзбен берілген нұсқауға сүйеніп орындауларына болады. Алайда таза сөзбен ғана берілетін нұсқауға көшкен кезде алғаш бұрыңғы жағдайды сақтаған маңызды болады – сонда сөз, екінші сигнал ретінде , физиологтар айтқандай , «өз орнынан» әсер ете бастайды. Алдағы уақытта кез келген сөзбен берілген; «картинкада (карточкада)неше заттың суреті салынса, сонша затты беттестіріп оның үстіне қойыңдар» деген нұсқауға сүйеніп, кез келген суреттердің үстіне қойылады. «Оң қолдарыңмен – солдан оңға қарай қойыңдар» деген сөзбен айтылған ескерту балалар үшін көрсетпей – ақ түсіндіре бастайды.

    Балалардың  меңгеріп алуға тиісті тағы  бір әдісі – тұтастыру. Балалармен өткізілетін сабақтардың мақсты бұрыңғыдай: бір жиын элементтерін екінші жиын элементтеріне сәйкестей білуге үйрету. Алайда тапсырма күрделене түседі: баланың өзі әр элементті бөліп алып, оның кеңістікте орналасуын көре білуі, сондай – ақ жеке элементтердің аралығын сақтай білуі тиіс.

   Сабақтардың үлгісін  келтірейік.

   Балаларға екі  жолағы бар қағаз парақтары  таратылып беріледі. Жоғарғы жолаққа бірнеше қызыл дөңгелекшелер (немесе заттар) жапсырылады немесе олардың суреттері салынады да төменгң жолақ бос қалады; балалар жоғарғы жолақтағыдан саны көбірек дөңгелекшелерді (заттарды) төменгі жолаққа орналастыруы керек. Балалардың бұған дейінгі алған біліміне сүйенңп, тәрбиеші ең алдымен көк дөңгелекшелерді, қызыл дөңгелекшелер санына сәйкестеп, олардың үстіне қойғызады да содан оңға қарай , көк дөңгелекшелерді қызылдарының үстіне бірітіндеп ала отырып, оларды төменгі жолаққа жоғарыдағы қызыл жолақтардың әрқайсысының тұсына бір көк дөңгелекшені қалай тұтастыру керектігін көрсетіп шығады.

    Бұдан кейін  тапсырма күрделене түседі: тәрбиеші  балаларға сары дөңгелекшелерді  беріп, оларды солдан оңға қарай  әрбір қызыл дөңгелекшелердің тұсына бірден қойып шығуды ұсынады. Төменгі жолаққа сары дөңгелекшелерді балалар өздерінің дұрыс қойған – қоймағанын тексеру үшін, тәрбиеші сол сары дөңгелекшелерді қызыл дөңгелекшелердің үстіне беттестіріп салуды ұсынады: «Қателесіп, көбірек алған балада сары дөңгелекшелер артылып қалады, олар үстіне қойылатын қызыл дөңгелекшелер қалмайды», - дейді тәрбиеші.

   Осы сабақтарды  өткізген кезде балалардың жіберген  қателерін ескерусіз қалдырмаудың  маңызы зор, алайда оларға ескерту  жасаумен қоймау керек, қайта келесі жолы, бұған балалар бұдан да гөрі зер сала, дөңгелекшелерді дұрыс қоя алатынына сенім білдірген жөн. Балалардың қателесу себебін атап айтқанда, берілген үлгідегімен салыстырғанда дөңгелекшелердің арасындағы аралықтарын басқаша екендігіне олардың назарын аудару керек.

   Балалар беттестіру  әдісін жақсы түсініп алған  жағдайларда, әдетте, тұтастыру әдісін  де тез меңгеріп алады. Жаттыға  келе, бірінші сабақтың өзінде  – ақ жіберілетін қате азаяды. Балалар біріне – бірі қарап  тапсырманың екіншісінің дұрыс орындауын қадағалап бақылап , «сен дұрыс орындамадың , былай жасауың керек еді!» - деп біріне – бірі кеңес береді. Егер де балалар тұтастыру әдісін қолдануға әлі де болса дайын болмаса, сол  әдісті меңгеру оларға қиындық келтіреді.

   Әрбір сабақта  балалардың тілін дамытып отыру керек. Тәрбиешінің: «Сендер не істедіңдер?» - деген сұрағына балалар жоғары жолақта неше дөңгелекшелердің суреті салынған болса, сонша дөңгелекшелерді төменгі жолаққа орналастырғандарын және оларды қалайша тұтастырғанын  (дөңгелектің тұсына дөңгелекті) айтып шығуы тиіс. Тәрбиеші қайсында дөңгелекшелер көп (аз): «қорапта  ма әлде карточкада ма?» - деп сұрайды. Жиын элементтерінің санына тең және тең еместігін көріп ажыратуға үйренген балалар : «қораптағы дөңгелекшелер көп, ал карточкада аз», - деп жауап береді.

   Тұтастыру әдісін  қолданғанда кездесетін қателерді  атап өтейік.

1. Балалар қатардың  орта тұсынан бастап заттарды  тұспа – тұс келтіріп бұрынғы  қимыл - әрекетінқайталай отырып , оң қолымен оңға қарай, сол  қолымен солға қарай қоя бастайды.

2. Балалар карточкада  салынған заттардың суреттерінің  арасындағы аралықты көрмейді  де , төменгі жолаққа заттарды  бір қатарға тығыздап қоя бастайды, мұнда олар тек жиындар «шекаралары»  сәйкес келуі жағын ғана қадағалап  отырады. Мұндай жағдайда балалар үлгі – жолақта бейнеленген заттардың санына қарағанда заттарды көбірек орналастырады.

3. Заттар мен олардын  бейнелерінің сан жағынан сәйкес  келуін беттестіру әдісімен тексергенде  кейбір балалар беттестіру мен  тұтастыру әдістерінің арасындағы  байланыстарды ең алғаш түсінбейді. Мысалы, дөңгелекшелерді төменгі жолаққа қойып, балалар артығын қиналмастан қорапқа қайта салады, сонда өзін тексеру үшін, дөңгелекшелерді беттестіру әдісін пайдалануға болатыны олардың ойына да келмейді.

4. Кейбір балалар (әдетте көп емес) ұзақ уақыт заттардың аралығын, олардың назарын мұғалім соған аударып отырса да, байқамайды. Мұндай балаларға, әр дөңгелекше өз клеткасында тұрғанын көруге көмектеус үшін, жолақтарды клеткаларға бөліп сызған дұрыс: сонда балалар элементтердің кеңістік – сандық сәйкестігін жақсы байқайтын болады.

   Тұтастыру әдісі  бойынша өткізілетін сабақтың  бір варианты ұсақ ойыншықтарды  жеке үстелдерде тұрған басқа  ойыншықтардың жанына қою болып  табылады. Мысалы, бір үстелде шыршалар (үш – төрт), екіншісінде қояндар (екі - үш) тұр. Балаларға қажеттіден көп саңырауқұлақтар немесе сәбіз салынған қорап беріледі. Балаларға әрбір шыршаның түбіне бір саңырауқұлақ қою  немесе әр қоянға бір сәбізден беру тапсырылады. Тапсырманы орындап болған бала өзінің шырша қанша болса, олардың түбіне сонша саңырауқұлақ қойып шыққанын айтады. «Саңырауқұлақтар мен шыршалар саны бірдей (тең)», - деп тәрбиеші тең қуатты екі жиын элементтерінің арасындағы өзара – бірмәнді сәйкестікті атап көрсетеді. «Сенде барының қайсысы көп: шырша ма әлде саңырауқұлақ па?» - деп сұрайды тәрбиеші. Бала қорапта қалған саңырауқұлақтарды көрстеріп, «саңырауқұлақ көп»,-деп жауап береді.

   Осы кезендегі  сабақты ойын түрінде ұйымдастырғанда  балаларға  (санды қолданбай тұрып)  мынадай әдістерді ұсынуға болады: «Қуыршақты киіндірейік», «Қонжықты тамақтандырайық» т.с.с. Алайда балаларды соңынан ойынға қатыстыру мақсатымен бұл сабақта қуыршақтың киімін немесе қонжықты тамақтандыратын ыдысты дайындаумен ғана қанағаттанады. Сондықтан мұндай сабақты «қуыршақтарға киім-кешек дайындайық»,-деп атаған дұрыс. Балалардың тең қуатты және тең қуатты емес жиындар туралы түсініктерін қалыптастыру үшін және қуыршақтарға киімді олардың санына лайықтап (қанша болса, сонша) алуға мәжбүр ету үшін, киім – кешекті қуыршақтар санынан не көп, не аз етіп алу керек. Балаларға әр қуыршаққа бір көйлек, бір іш көйлек т.с.с. таңдап алу ұсынылады. Балалар өздеріне таныс бір – бірден деген сөздерді қайтадан пайдаланады. Олар киімнің бір түрі қуыршақтар санынан көп , ал екінші түрі, аз не жетпейтінін атап көрсетеді.

   Мұндай сабақтар  түрліше болуы мүмкін: мыс, тәрбиеші  үстелдің жанына үш – төрт  баланы шақырып алып, оларға доптарды (доптар жиынын) - әр балаға біреуден  таратады, сонда доптар саны балалар  санынан аз да болуы мүмкін. Мұны балалардың өздері немесе тәрбиешінің сұрақтарының көмегімен тағайындайды.

   Басқа вариант:  балалардың біразы үлкен, қалғандары  кіші доптарды алады. Балалар  доптарды (үлкендері мен кішілерін)  еденге қос – қостан қойып  шығады. Шақырылған бала доптардың  қайсысы көп (аз) немесе олар тең екенін анықтайды.

   Осындай сабақат  балалар доптардың тек санын  ғана емес, олардың үлкен –  кішілігін (өлшемін) айырып тануға  да жаттығады.

   Тұтастыру әдістерінің  әр түрлі варианттарын қолданып  төрт-бес сабақ өткізгеннен кейін,  балалар бұл әдісті игеріп кетеді.

   Балалардың жиын  туралы білімі артқан сайын,  кішкентайлар математика сабақтарына  құмарта түсіп, оларды асыға  күтетінін атап кеткен жөн.  Балалардың айналадағы заттарды  қабылдауындағы көз шалымы өзгереді: олар айналасындағы жақын жердегі жиындарға назар аудара бастайды. –«Бақшада ағаш көп», «Біздің үйде терезе көп» т.с.с.

Жиындардың  түрліше анализаторлармен

қабылдануы.

   Балаларды қоршаған  жиындар өзінің табиғаты жөнінен  түрліше: біртекті заттар жиыны,  біртекті дыбыстар жиыны т.с.с. Сипаты жөнінен әр түрлі бұл жиындар түрліше анализаторлар: көру, есту, бұлшық ет тағы басқа анализаторлар арқылы қабылданады. Кез келген анализатор арқылы қабылдаудан туатын біртекті түйсіктің  қайталанымдылығы жиын туралы жалпы  түсініктің қалыптасуына негіз болып табылады. Сондықтан балаларды кішкентай кезінен әр түрлі анализаторлар арқылы жиындарды қабылдауға жаттықтыру , бір жиын элементтерін салғастырып үйрету , мысалы, есту арқылы қабылданған жиынды қимыл - әрекет арқылы көрсете білу т.с.с. Бұл анализаторлар аралық байланыстарды тағайындауға көмектеседі.

   Үш жастағы  балалармен жұмыс жасағанда осы  мақсатпен бірқатар әдістерді  қолдануға болады.

   Шақырылған кейбір  балаларға тәрбиеші барабанды,  музыка үшбұрышын, үстелді неше  рет тықылдатуды оларға ұсынады. Балалар тапсырманы бірден дұрыс  орындай ала бермейді: көпшілігі алғаш әлденеше рет тықылдатады. Тапсырмалардың реті мынадай болуы мүмкін:  1) тәрбиеші бір рет қол соғып, үстелге бір ойыншық қояды, тағы бір рет соғып, үстелге тағы бір ойыншық қояды – осылайша үш – төрт немесебес рет қайталайды; 2)шақырылған бала осы заттарға қарап, қолын сонша рет соғады; 3)тәрбиешінің әр қол соғуына сәйкестеп барлық балалар өз үстелдеріне ойыншық қойып отырады; 4)шақырылған бала (өз орнынан) өзінде неше ойыншық болса, қолын сонша рет соғады; 5)тәрбиеші қол соғады, ал бала оны есту арқылы қабылдап, соған қарай , қолын сонша рет соғады. Жаттыға келе, балалар барған сайын дыбыс санын дұрыс еститін болып, тәрбиешінің қолмен жасаған қимыл – қозғалысының санына зер салады.