Ерте жастағы балалардың тілін дидактикалық ойын үрдісінде тілін дамытудың теориялық негіздері

Тәрбиеші стильді интуиция арқылы сезініп қана қоймай, сонымен бірге оның көмегімен белгілі стиль қалыптасатын тіл құралын саналы түрде талдай білген, яғни ол лингвистика саласынан да қажетті білімді меңгеруге тиіс. Бүл балаларды стильді түсінуге тәрбиелеуде қажетті дидактикалық материалдарды оның іріктеп алуына да септігін тигізеді. Сөйлеудің әр түрлі стилистикалық бөлінуі тілдің сиконимиясымен қамтамасыз етіледі, лексикалық (баспана — үй — пәтер — тұратын жер — тұрақ — бұрыш — ұя — бас сұғатын жер — ұқгірін), грамматикалық (даламен жүру — егістікпен ору — егістік арқылы жүру; келуші — келе жатқан; сүлу — асқан сүлу); фонологиялық, яғни әңгімелесіп отырған кісіге қатынасын білдіріп түрлі интонациямен айтуға сыйластық көңілді білдіруге, немесе, керісінше, кемсітіп, көңілін қалдыруға (мәселен, «Отырыңыз!») болады. (Интонацияның осы қасиетін білдіретін ежелгі орыс мақалын еске алайықшы: «Сол сөзді басқа ырғақпен айтса ғой!»).

Тәрбиеші өзіндік сөйлеу мәдениетін жетілдіру жолында жұмыс істей отырып, ең алдымен оның компоненттері — лексикасы, грамматикасы, фонетикасы синонимдік жағынан бай болуына назар аударуы керек. Ол — тілде мұндай лексикалық қосымшалардың не үшін көп болатындығын, олардың қандай мағыналық және эмоциялық белгілермен ерекшеленетіндігін, өз сөзінде қай кезде қолдану орынды екендігін анықтап алуға тиіс. Ол өз бойында сөздікті үнемі пайдалану қажеттілігін дамыту керек. Сөйлеу мәдөниетін көтеруге талпынған тәрбиеші морфологияныда аффикосинонимдердің мәнерлі болуын есте ұстағаны жөн, сондай-ақ өзінің сөзінде синонимфлекстердің, синоним жалғаулардың, синоним союздердін, жай және күрделі сөйлемдер кұрылысына синонимдерінің барлық байлығын қолдануы керек.

Ана тілінің синонимдерін білу болашақ педагогтарға өзінің тілін жақсартуға ғана көмектеспейді, сонымен бірге балаларды тілге үйретудің жеңіл және өте тиімді тәсілін бойына сіңіреді: егер бала әлдебір грамматикалық форманы түсінбесе, онда оған тиісті синонимді айта қойса (әрине, орта және ересек топтарда) бәрі түсінікті болады. Мысалы, А. Прокофьевтің «Көшедегі көлшік» деген өлеңінде: «желкенмен жабдықталған флот суға түсті» деген сөз бар, мұндағы грамматикалық форма баланың түсінуіне өте қиын. Оның орнына тәрбиеші етістіктің септелетін бұрыннан таныс түрін ұсынады: желкенмен, жабдықталған—демек, «балалар желкенмен жабдықтаған (жасаған) флот». Ал «Сырнайшы» деген өледдегі «от шашқан галстукті» деген жолдарды «жалынға ұқсас галстугі бар» деп түсіндіруге болады. Тәрбиеші сөз дыбыстары артикуляциясының және олардың үйлесуінің дұрыстығына жаттыққан болуы керек, сондай-ақ адамға тән түрлі сезімдерді: қуанышты, қайғыны, қорқынышты, салтанатты, ренішті, мақұлдауды, ашу-ызаны, жылылықты және т. .б. білдіру үшін барлық просодемаларды: дауыстың күшін, дауыстың көтеріңкілігін, сөйлеу қарқынын, дауыстың үнділігін модулдеуге жаттығуы керек. Бұл байланыстыра сөйлеу стилін: ол мейлі кітаби стиль болсын, ол мейлі ауызекі сөз стилі болсын жеңіл үйреніп алуға мүмкіндік береді.

Болашақ педагогтың сөйлеу мәдениетін жетілдірудің маңыздылығы мынада: балалар тікелей араласу барысында сөздің дыбыстық мәдениетін тура жолмен қабылдайды, өйткені балалар сөзді дұрыс айтуға ересек адамдардың, ең алдымен тәрбиешінің, сөзіне еліктеу арқылы үйренеді.

Тәрбиеші ана тілінің жоғары сөйлеу мәдениетін игеруге тиіс, яғни көркем әдебиетті мәнерлеп оқу және әңгімелеп беру дағдысы болуы керек.

Қолданылған әдебиеттер:

1) Мектеп жасына дейінгі  балалардың тілін дамыту методикасы, Алматы – 1981 жыл

2) Журнал «Балабақша», №2-6, 2009 жыл

3) Балабақшадағы балалардың  тілін дамыту әдістемесі, Алматы  – 1985 жыл

 

 

§2 Ерте жастағы балалардың дамуындағы дидактикалық ойындардың рөлі.

Дидактикалық ойындар – кең таралған әдіс түрі. Дидактикалық ойындар ойыншықтар, объектілерді, суреттер және ауызша негізде (ауызша) бар заттармен ойнатылады. Ойын іс-қимыл негізінен қолданыстағы лексика нығайтуға мүмкіндік. Бала ол жаңа жағдайда бұрын алған білімдерін және сөздік қорын пайдалану мәжбүр жағдайға түсіп дидактикалық ойындар.

 

Дидактикалық ойынды қолдануда мұғалім-тәрбиеші мына мәселелерге мән беруі керек:

• Ойын кезіндегі балалардың әрекетін бақылау;
• Ойынды бала қызығатындай етіп ұйымдастыру;
• Ойынның мақсатын балаларға түсіндіру;
• Ойында болатын түрлі жағдайларда бала өзінің білімін, дағдысын, әрекеттерін қолдана білуге дайындау;
• Балалардың ойынға белсенді қатысуына жағдай жасау.

Ойын- аттығу мына талаптарға сәйкес болуы қажет:

1.Ойын-жаттығу баланың  жасына, оқу жағдайы мен кезеңіне  сай болуы тиіс.

2. Ойын-жаттығу негізінен сөйлесімнен құрылуы керек. Яғни ойынның негізі саналатын тілдік жағдай сөйлеу әрекетін туғызатын болуы қажет.

3. Тілдік қатысымды жүзеге  асыратын сөйлеу нәтижесіне ойнау  нәтижесі қосылу керек.

4. Ойын-жаттығудың сөз  құрамы болады, ол жаттығу құрамына  ұқсас, оқу міндеті,оқу-сөйлеу әрекеті, сөйлеу, әрекеті нәтижесі.

5. Ойын-жаттығу ұжымдық  болады, бала ойында өзі қалаған  рөлді таңдай алуы қажет.

6. Ойын-жаттығу баланың  ауызша сөйлеу дағдысын, сөйлей  білуін нақтылы сөйлеу әрекеттері  арқылы жүзеге асу жағдайын  белгілеу керек. Бұл әдісте білім  мен ойын сабақта елеусіз байланысады  да, ойында, сабақта бала өзін  еркін ұстайды. Ұсынылып отырған  қатысымдық-ойын әрекеті жағдай –жеке тұлға –әрекет теориясына негізделген.

Ғалмыдардың айтуынша, дидактикалық рөлдік ойын ойнау тәсілдері ойын жүйесінің қорын, негізін, базасын құрайды. Мәселен, ойын-қиял ойыны дидактикалық рөлдік ойында мысал бола алады. Онда балалар шындық өмірді қайталайды, оның көшірмесі болады, немесе өмірде жоқ жағдайда қиял жағдайына түседі.

Дидактикалық рөлдік ойын міндетті компонентті болып қиял жағдайы саналады. Қиял жағдайы ойынды қызықты етеді. Орынбасар заттар, бетперделер балаларды қиял дүниесіне жетелейді.

Ойындағы рөл ойынның негізгі құрамдас бөлігі болып саналады. Ойын нәтижесі де ойынның негізгі құрамдас бөлігіне жатады. Ойынның мақсаты мен нәтижесін шығаруда мектеп бағасын қолданудың қажеті жоқ. Онда эмоционалды, заттық баға дұрыс, ол жұлдызшалар, жалаушалар т.б. болуы мүмкін.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 1 –Мектепке дейінгі балалардың тілін дамытудағы ойын түрлері.

А.Бородич «Методика развития речи детей» кітабында: «Дидактикалық материалдармен қаматамасыз етілген оқыту әдістерінің әрқайсысына жеке пайдалануға жұмылдырылғанда нақтылана түседі. Оқыту әдісі – білім мен білік, дағды мен әдет қалыптастыруды қамтамасыз ететін тәрбиеші мен баланың арасыдағы қарым-қатынас, жұмыс жасау түрі» – деп, оқыту әдісінің мына түрлерін көрсеткен: көрнекілік әдісі, әңгімелесу әдісі, тәжірибелеу әдісі.

1. көрнекілік әдісі дегеніміз  оқылатын заттың өзін балаларға  көрсету, таныстыру. Мүмкін болғанда, заттың өзі тікелей көрсетіледі, мысалы, экскурссияда балалар нақты  заттардың өзімен танысады. Ол  мүмкін болмаса, балаларды сурет, фотография, кино, диафильм арқылы  таныстырады деген. Бұл әдіс қайталауда  көбірек қолданылады деп санайды  ғылым.

2. сөзді қолдану әдісін  А.Бородич әңгімелеу әдісі деп  атады. Бұл әдіс балабақшада мектептегідей  көп қолданылмайды деп ескере  отырып, бұрын балаларға таныстырылған  заттар туралы тәрбиеші әңгіме  айтады диді.

3. Тәжірибе әдістерінің  мақсаты туралы А.Бородич былай  диді: «Цели этих методов –обучить  детей на практике применять  поученные знания, помочь усваивать  и совершенствовать речевые умение и навыки».

Балабақшада бұл әдістерге  ғалым көбіне түрлі ойын әдістерін жатқызады. Дидактикалық ойындарды ғалым білімде, дағдыны бекітудің тиімді, оңтайлы әдісі деп санайды: «Дидактическая игра (с наглядным материалам и словесная)-универсальный метод  закрепления знаний и умений. Она используется для решения всех задач развития речи». Бұл ойынға берілген өте жоғры баға.

А.Бородич әр әдіс түрлі тәсілдерден тұрады деп санайды. Оны ғылымның мына сөзінен байқауға болады: «Әрбір әдіс-дидактикалық мәселелерді (жаңа біліммен таныстыру, алған білімді бектіу, игерген білімді шығармашылық деңгейге көтеру) шешу үшін қажетті түрлі тәсілдердің жиынтығы. Тәсіл- әдістің бір элементі. Қазіргі күнде сөйлеуді дамыту әдісі дидактика сияқты нақты тәсілдер жіктелісінен тұрмайды. Тілді, сөйлеуді дамыту әдісін көрнекілік ретінде, ойын түрінде және сөздік түрінде бөл қажет».[Бородич А.М. Методика развития речи детей.-Москва:Просвещение 1981.-254б]