Кәмелетке толмағандардың қылымыстық әрекеттегі психологиясы

     Кәмелетке толмағандардың қылмыстарымен  күресудің теориясы мен тәжірибесін жетілдіру мәселесімен айналысқан отандық ғалымдар: А.Н.Ағыбаев, Н.М.Абдиров, Е.О.Алауханов, Т.К.Айтмұқамбетов, К.А.Бегалиев, С.Б.Бимурзин, Б.К.Сыздық, Н.О.Дулатбеков, Р.Е.Джансараева, У.С.Жекебаев, С.К.Жүрсімбаев, А.А.Ескендіров, М.К.Ынтықбаев, Е.І.Қайыржанов, Н.И.Каирова, И.В.Корзун, К.Ш.Уканов, А.Н.Ли, Ғ.С.Мәуленов, А.Х.Миндагулов, М.С.Нәрікбаев, Т.Е.Сарсенбаев, М.Д.Сейтжанов, А.С.Чокморова, З.А.Ажиметова, Д.Бұғыбайқызы, Л.Ерінбетова, Л.Мурсалова, Ж.Қарамырза.

   Сондай- ақ К.А. Бегалиевтiң «Предупреждение безнадзорности и правонарушений несовершеннолетних», М.С.Нәрікбаевтың «Актуальные вопросы применения нового уголовного и уголовно-процессуального законодательства РК», Г.С.Мауленовтың «Основные характеристики преступности в Республике Казахстан», Е.I.Қайыржанов, Д.Бұғыбайқызының «Кәмелеттік  толмағандар қылмысы» еңбектерінің маңыздылығы өте зор.

       Зерттеу мақсаты -  Кәмелетке толмағандардың қылмыстық іс әрекетінің себептерін анықтау, әсер  етуші факторлар ықпалы мен  диагностикалау әдістерін жүйеге келтіру.

  Зерттеу міндеттері:

1.Кәмелетке толмағандардың   әлеуметтік –психологиялық мінез көріністерінің  барысын анықтау.       

2. Кәмелетке толмағандардың делинквентті мінез-құлық психологиясының ерекшелігін зерттеу.                                                                                           

3.Кәмелетке толмағандардың қылмысқа баруының себептерi  және оған әсер ететiн жағдайларды қарастыру.

4.Кәмелетке толмағандардың мiнез-құлықтық стереотиптерiн меңгеру.              

5.Кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстық іс-әрекетке себепші факторлар анықтау және алдын алу жолдарын қарастыру. З негізінде математикалық талдау жасау.                                                                                                            

    Зерттеу  нысаны: Кәмелетке толмағандардың  жасаған қылмыстық іс әрекеттері.

       Зерттеу  кешені: Астана қаласы кәмелетке толмағандарды бейімдеу орталығындағы тәрбиеленушілері.

       Пәні: Кәмелетке толмағандардың қылмыстық іс әрекетіне   әсер етуші факторлардың әлеуметтік-психологиялық   мәселелері.

Ғылыми болжам: Егер кәмелетке толмағандардың қылмыстық іс әрекетіне   әсер етуші факторлардың  алдын-алу мәселелерінің әлеуметтік-психологиялық жолдарын кәсіби деңгейде ұйымдастырсақ болашақта кәмелетке толмағандардың қылмыстық  әрекеттерін азайтуға болады.

Зерттеу әдістері қолданылды: ғылыми еңбектерді талдау, кәмелетке толмағандардың мінез-құлық ерекшеліктерін талдау және психодиагностикалық әдістемелерді қолдану арқылы кәмелетке толмағандардың мінез ерекшеліктерін зерттеу, қылмыстық іс әрекетіне   әсер етуші факторларды  анықтау , акцентуация түрлерін анықтау тестерімен зерттеу жүргізу.

        Зерттеудің теориялық маңызы: Қазіргі кезде тәжірибелік психологияда қолданылатын әдістемелер жинақтары қазақ тілінде жоқтың қасында. Сондықтан кәмелетке толмағандардың қылмыстық іс әрекетіне   әсер етуші факторлардың   алдын-алу мәселелерін диагностикалау өте қиын болып отыр, ал кәмелетке толмағандарға дер кезінде көмек көрсетудің маңызы үлкен екенін дәлелдейтін проблеманы шешу жолдарын қарастыру.

      Зерттеудің практикалық маңызы: Зерттеудің нәтижелерін оқытудың мазмұны мен тәсілдерін жетілдіру үшін оқулықтарға қосымша ретінде   заң психологиясы негіздеріне пайдалануға болар еді. Жұмыс кәмелетке толмағандардың қылмыстық іс әрекетіне   әсер етуші факторлардың   алдын алу үшін  бағыт–бағдар беріп,   тәрбиелеу жүйесін дамытуға өзіндік үлес қосары сөзсіз.               

Зерттеудің әдіснамалық негіздері: Қылмыстық іс әрекет жасаған кәмелетке толмағандардың әрқайсысының өзіне тән жеке даралық ерекшеліктері бар. Сондықтан психолог алдында тұрған проблемаларының бірі - қылмыстық іс әрекет жасаған кәмелетке толмағандардың көмек көрсету. Бұл проблеманың аспектілері психологияда жан-жақты талданған. Оған үлес қосқандар Л.Е.Личко, А.Н. Леонтьев,Б.И. Пинский, С.Я. Рубинштейн, Ж.И. Намазбаева А.Н.Ағыбаев, А.А.Ескендіров,А.Н.Ли, Ғ.С.Мәуленов, М.С.Нәрікбаев,   Д.Бұғыбайқызы және т.б.

    Жұмыстың құрылымы: Жинақталған материалдардың логикасына қарай отырып диплом жұмысының құрылысын анықтадық. Ол кіріспе,   үш бөлім, қорытынды және әдебиеттер тізімінен тұрады.

         Кіріспеде диплом жұмысының тақырыбының көкейкесті мәселені зерттеуге бағытталғандығы дәлелденіп, зерттеу мақсаты мен міндеттері анықталған. Бірінші бөлімде  кәмелетке толмағандардың қылмыстық әрекеттерін зерттеу жолдары қарастырылса, екінші бөлімде кәмелетке толмағандардың мінез құлық стереотиптері және қылмыстық іс әрекетке себепші факторлар жан – жақты қарастырылды.   

       Кәмелетке толмағандардың қылмыстық  іс әрекетіне әсер етуші факторларды  эжмпирикалық зерттеу барысы  қамтылған.

Қорытындыда зерттеу барысында жасалған тұжырымдамалар кәмелетке толмағандардың қылмыстық әрекеттеріне себепші факторлар мен олардың алдын алу жолдарын ұйымдастыру барысы қамтылған .

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1   КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ  ӘРЕКЕТТЕРІНІҢ  ЗЕРТТЕЛУ ЖОЛДАРЫ                                                                                             

 

1.1 Кәмелетке толмағандардың болашақ  өмір бейнесінің  қалыптасуын   анықтау

 

Кәмелетке толмағандардың болашақ өмір бейнесінің қалыптасуын анықтауда біз өмірлік жоспарлар, өмірлік позициялар, өмір жолы, өмір мағынасы, өмірлік құндылықтарының ерекшелігі және жалпы өмірлік стратегиясы секілді критерилерді анықтауға тырысамыз.

Қылмыскердің жастық ерекшеліктерін криминологтар әдетте: 14-15 жасөспірімді – кіші жасты, 16-17 жас кәмелетке толмаған жастар топтарына бөледі.

  Жалпы адам өмірі, әсіресе индивидуалды жеке өмір өте күрделі құбылыстардың бірі болып табылады. Негізінен адам өмірінің стратегиясы үш негізгі белгіге ие. Біріншісі, адам үшін маңызды бағытты, өмір тәсілдерін, оның негізгі мақсаттарын анықтау және олардың жетістігіне жетудің этаптарын таңдау. Кәмелетке толмағандардың қажет ететін ниеттері мен оған өмірдің ұсынатын талаптары көп жағдайда қарама-қайшылықты құрайды. Сондықтан да , өмір стратегиясының екінші белгісі бұл оның өмір мақсаттары мен жоспарларының жүзеге асуы және өмір қайшылықтарының шешілуі болып табылады. Өмір стратегиясының үшінші  белгісі - бұл шығармашылықтан, өз өмірінің құндылықтарының құрылуынан және өз қажеттіліктерін өз өмірімен біріктіруден құралады. Қызығушылықтан, құштарлықтан ,қанағаттанудан тұратын өмір құндылығы - жеке кәмелетке толмағандардың өмір стратегиясы, нақты бір өмір тәсілінің жемісі болып табылады. Әр жасөспірімде әр қашанда өзін жеке тұлға ретінде саналауға, өзінің қарама-қайшылықтарын жеңуге және өз өмірін өзгерту үшін өзіндегі күшті табуға мүмкіндігі болуы керек. Сондықтан да стратегия бұл жасөспірім өмірінің әр түрлі сферасында өзіндік жүзеге асыру тәсілінің әмбебап заңдылығы болып табылады.

    Жалпы  жасөспірімде өз өміріне қанағаттану  жән қанағаттанбаушылық сезімі  болады. Бұл сәтті және сәтсіз, яғни дұрыс құрылмаған өмірден  туындайтын жалпыланған қыйын  сезім. Қанағаттану бұл біздің  өмірлік күштеріміздің, өмірлік  тұрақтылығымыздың өмірлік иннициативамыздың  негізі, берілгендік және дұрыстық  сезімі болып табылады.Сонымен  қатар қанағаттанбаушылықта бізді  өз кезегінде қайта дұрыс жолды  таңдауымызға өз өмірімізді толығымен  өзгертуімізге қабілетті болып  келеді. Кәмелетке толмағандардың  жеке өмірі әлемге және адамдарға  деген қоғамдық және танымдық, эстетикалық және этикалық қатынасын  білдреді. Адам өмірін ең алғаш  рет психологиялық тұрғыда Ш. Бюлер түсіндірген болатын. Ол  жеке адамның өмірі индивидуалды  тарих деп атап көрсеткен. Адамның  динамикасындағы индивидуалды өмірді  жеке адамның өмір жолы деп  атаған. Бюлер өмір аспектілерін  былайша бөліп көрсеткен. Бірінші  аспект сыртқы жағдайлар; екіншісі  қайғырулар мен құндылықтар адамның  ішкі әлемінің эвалюциясы ретінде  қарастырады; үшінші  аспект адамның іс-әрекетінің нәтижесі.  

    Өмір  сүру бейнесі әлеуметтік топтар  мен жеке индивидтердің күнделікті  өмірлік іс-әрекеттеріндегі осы  әлеуметтік жағдайларының дәл  қалай өтетіндігін және жүзеге  асырылатындығын анықтауға мүмкіндік  береді. Өмір сүру бейнесі – бұл адамның өз мәнін еңбек процессінде, қоғамдық іс-әрекетте, тұрмыс пен бос уақытында қайта өңдеп шығаруының үнемі жұмыс жасайтын «зертханасы» болып табылады.

    Өмір  сүру бейнесі – бұл ең алдымен  сол қоғамның, класстың немесе  топтың ішінде объективті қалыптасатын  белгілі-бір өмір сүру тәсілі. Бұндай өмір сүру бейнесінің мазмұны мен мағынасы индивидуалды немесе топтық сана мен жүріс-тұрыстың типтік қырларын анықтайды. Өмір сүру бейнесін қоғамдық-саяси іс-әрекет, тұрмыс және бос уақыт сфераларындағы адамдардың қарым-қатынастарының, мінез-құлықтарының және ойлау қырларының ерекшеліктерін сипаттайтын, сақталып қалған, тарихи нақты әлеуметтік қатынастар үшін типтік адамдардың индивидуалды және топтық өмірлік іс-әрекеттерінің формалары ретінде анықтауға болады.

    Л. Пулккинен  пікірі бойынша: «Өмір сүру бейнесі» түсінігі белгілі-бір жағдайлардағы адамдардың өмірін сипаттайтын іс-әрекеттер жүйесі ретінде анықталады. Өмір сүру бейнесі материалдық және материалдық емес жағдайлармен, әлеуметтік қатынастармен, қажеттіліктермен және іс-әрекеттің әр түрлі түрлерімен байланысты күрделі жүйе болып табылады.[21.]

    С.Л. Рубинштейн тұлғаға өмірдің субъектісі  ретіндегі бағытты қалыптастырды. Ол тұлғаның өмірлік жолын  зерттеудегі кеңестік психологияның  негізгі әдіснамалық ұстанымдарын  қалыптастырды. Оның қалыптастырған  өмірлік жолдың субъектісі ретіндегі  тұлға тұжырымдамасы тек тұлғаның  өмірге тәуелділігін ғана емес, сондай-ақ өмірдің тұлғаға тәуелділігін  де қарастырады: өмірлік кезеңдер, оқиғалар, құрылымдары тұлғаға тәуелді  ретінде қарастырылады.

    С.Л. Рубинштейннің шәкірттері субъектінің  өмірлік іс-әрекеттерінің динамикалық  және сапалық сипаттамаларын  синтездеуді жүзеге асырды, өмірдің  кезеңдері мен құрылымдануын  субъектінің өзінің белсенділігімен  байланыстыра бастады. Олар тұлғаны өмірдің субъектісі ретінде қарастыра отырып, біз тек оның өмірге деген қатынастарын, құндылықтарын, мағыналарын ескеріп қана қоймаймыз, сонымен қатар олардың өмірдегі іске асу тәсілін, олардың операциялық-практикалық аспектісін де ескереміз деп көрсеткен.

Біз өмірлік жолдың үш құрылымын бөлеміз: өмірлік позиция, өмірлік сызық және өмірдің мағынасы. Тұлғаның белсенділігі оның өзіндік анықталуынан тұратын өмірлік позицияны қалыптастырады, оны уақыт бойынша өмірлік сызық ретінде ұзақ мерзімді жүзеге асырады және өмірдің мағынасының негізінде өмірлік позиция мен өмір сызығын құндылықты анықтайды. Өмірлік позиция – бұл тұлғаның құндылықтарының негізінде өзінің таңдап алған, жалпыланған өмірді жүзеге асыру тәсілі, бұл өмір жағдайларымен өзара әрекеттестіктің негізінде тұлғаның жасаған, оның барлық өмірлік көрінулерінің негізгі детерминанты ретінде шығатын екінші реттік қалыптасу.

    Жеке  адамның өмір жолы идеясына  Ш.Бюлердің соңынан психолог С.Л.Рубинштейннің  қосқан үлесі зор. Ол жеке адамның  өмір жолын түсіндіруде, жеке  адамның өмірге, сонымен қатар  өмірдің жеке адамға тәуелділігін  көрсетеді. Жеке тұлға өзінің  өмірін қалыптастырады, оның динамикасын  реттейді және өзіне керекті  бағытты таңдап, оны іске асырады  дейді [ 22, 25-30б.].

    Өмірдің  қарама-қайшылығын және осы қарама-қайшылықты  жеңу қажеттілігін түсіну жасөспірім  үшін өмірді қиындатады. Жеке  тұлғаның белсенділігі өмірдің  өту барысын бағыттайды және  өмірлік позицияны қалыптастырады. Жалпы,   кәмелетке толмағандар  өмірінің динамикасы оның белсенділігіне, өмірді ұйымдастыру қабілетіне  және қажетті бағытты таңдауына  тәуелді болады. Өмірді ұйымдастырытын  және оның қарама-қайшылығын жеңетін, құндылықты қатынасты қалыптастыратын  барлық қабілеттерді біз өмірлік  позициялар деп атаймыз. Өмірде  жеке тұлғаның өзіндік анықталуының  оның өмірлік құндылықтар негізінде  жалпыланған және жеке тұлғаның  негізгі қажеттіліктеріне жауап  беретін тәсілді өмірлік позициялар  деп атауға болады.

    Өмірлік  позиция - бұл кәмелетке толмағандардың  өз өмірі мен өзара әрекеттесуінің  нәтижесі болып табылады. Олай  болса, өмірлік позиция жеке тұлғаның  келесі өмірлік бағыттарын анықтайды. Жалпы, кәмелетке толмағандардың  өмірлік позициялары бұл оның  өмірге деген қатынасының жиынтығы. Өмірлік позиция бұл тек өмірлік  қатынастар ғана емес, сонымен  қатар, жеке тұлғаның құндылықтары  мен қажеттіліктеріне жауап беретін  және қатынастарды ретке келтіретін  тәсіл.

    Өмірлік  позиция - бұл ретке келтіретін  өмірлік қатынастардың, құндылықтардың, идеялардың жиынтығы және олардың  жүзеге асырылуында қалыптасатын  мінез-құлық. Жеке тұлғаның позициясы  тұтастылығымен, мақсатты-бағыттылығымен  сипатталады. Егер негізгі қатынастар  бір-бірімен байланыста болмаса, ал олардың жүзеге асырылу  тәсілі олармен сәйкес келмеген  жағдайда, мұндай позицияны-тұрақсыз  немесе анықталмаған деп, ал жасөспірімді  өз-өзіне сенімсіз деп атауға  болады. Мұндай  кәмелетке толмаған  жасөспірім өмірлік өзгерістерге, келеңсіз оқиғаларға, өмірлік қиындықтарға  дайын болмайды.

    Жалпы, өмірлік позициялардың өмірлік  жағдайларда жүзеге асырылуын  кәмелетке толмағандардың өмір  жолы деп атауға болады. Өмір  жолы-бұл кәмелетке толмағандардың  өз өмірінің позициясын жүзеге  асырудағы анықталған жүйелілік (немесе жүйесіздік), өзгермелі жағдайда  өзіне және өзінің принциптері  мен қатынастарына сенушілік  дегенді білдіреді. Өмір жолы  әр жасөспірімде әртүрлі сипатта  болады, мысалы, бір кәмелетке толмағандардың  өмір жолы жүйелі, бірізді болады, бұл олардың өмірлік позициясын  нығайта түседі; ал екінші біреулерде  ол жүйесіз болады; ал үшінші  бір жасөспірімдерде, өмір жолы  тоқтап қалады, бұл жасөспірім  тұлғасын регресске әкеледі.