Кәмелетке толмағандардың қылымыстық әрекеттегі психологиясы

            Кәмелетке толмаған жасөспірімнің мінез-құлқы ең алдымен жағдайды моральдылық қара-стырумен.Баланың әлемінің ересекке ауысуында. Жасөспірім толығымен алдыңғысына да соңғысына да жатпайды. Бұл ең негізгі қоғам жағдайы мен психикасынан көрінеді. Ашушаң, ұялшақ, ішкі қарама-қайшылықтар. Бұл қысым мен қақтығыс көп болған сайын балалық пен ересектік шекарасының әртүрлі айырма-шылықтарына байланысты ойыстай бастайды [21].

           Левин теориясына түзеу жасаған англиялық психолог Д. Бомберам айтуынша жалпы “Био” және социогенетикалық тұрғыда жасөс-пірімдерді ең басты психикалық факторлар әсерінен дамуын қарасырады. Д. Бамберам осы екеуінің арасындағы психогенетиканы жазады; ең алдымен психикалық даму процесін алдына қояды, бұдан үш ағымды бөліп көрсетуге болады.

1) Эмоция мен мінез-құлық, жүріс-тұрыс жайлы ол психодинамикалық концепция деп атады.

2) Интеллектуалдық және таным  қабілеттеріне байланысты-“когнетивті” яғни танымдық немесе “когнетивті-генетикалық” болып бөлінеді.

3) Тұлғаның біртұтастай дамуына  “персонологиялық”- яғни персоналды  деп соңында бөлінеді.

          Қазіргі заманда кәмелетке толмаған жасөспірім психодинамикалық теорияның басталуы өкілі танымал американ психологы Э. Эриксон философия-методологиялық ұстамын Фрейдтік психоанализ дамуының жалғасын жасаған. З. Фрейд ойынша дамудың ең негізгі қозғалыс күші тұлғаның биологиялық жыныстың қызығушылығы (либидо) дәлірек айтқанда психосексуалды қақтығыстың тууы. Біріқта Эриксон белгілі мөлшерде биология мен поксексуалдықтан ауытқыды. Эриксон барлық өмір циклін сегіз фазаға бөліп көрсетті. Оның әрқайсысы болашақта дамудың қолайлы, қолайсыз жағын шешетін ерекшелік.

         Сонымен кәмелетке толмаған жасөспірім шақта адам өзінің өмір сүруіндегі мәнділікті іздейді, өзінің біртұтастылығын игеруге талпынады, басқалар арасында өз орнын табуға тырысады.

Кәмелетке толмаған жасөспірім жеткіншекке қарағанда жауапкершілік қасиеті көбейеді:

1. Қоғамдық  мәні бар ірі тапсырмаларды  орындап осының нәтижесінде  өзінің  кім екенің  біліп  өздерінің  жағдайымен де  санасуға үйренеді.

2. Кәмелетке толмаған жасөспірім мектеп тарапынан  жауапты тапсырмаларды орындауға қатысып және төменгі сыныптарға  көмектесіп отырады.

Кәмелетке толмаған жасөспірім денесінің дамуы  жеткіншек жастағыдай  бойының тез өсуін тоқтата бастайды. Бірақ кеудесі, қолы, аяғының  бұлшық еттері  мойының  өсуі тоқтамайды. Қыздардың бойы 17 жасқа дейін, ұлдардың 18 жасқа дейін өседі. Егер жеткіншек кезде қыздардың  салмағының бойы ұлдардан басым келсе, ал жоғары сыныпта  ұлдар қыздардың бойын  қуып жетеді. Кәмелетке толмаған жасөспірімнің физиологиялық дамуы әр организімде әр түрлі жүреді. Кәмелетке толмаған жасөспірім жаста  психиканың дамуының  негізгі ерекшелігі  - ашулану,  өкпелеу, баланың жыныс процесінің  дамуына байланысты. Психологтар осы жыныс  мәселе жөнінде  әр түрлі пікірлерде. Сондықтанда жыныс факторының  кәмелетке толмағандардың психикасына  тигізетін ықпалы көп. 

    Азамат  деген термин  «личность» деген  мағынада қолданылады. Бұл  терминді  бастауыш сыныптарға  қолдануға  болмайды.  Сондықтанда  бұл ұғым  жеткіншек жастағыларды ерекше  тән азамат деген  терминнің  психология ғылымындағы  өзіндік  сипаты ерекше мағнада айтылады. Мысалы: психология жағынан  мүгедектерді  немесе  өз бетілігі жоқ  жағымпаз  адамдарды психолог «личность»  деген ұғымға  жатқызбайды. Сондықтанда  осы ұғымның  «азамат»  деген  термин мен   байланыста болады. Яғни өзінің  көзқарасы бар, біреудің  нұсқауынсыз шешімге келетін  адамды жатқызуға болады. Азамат  дегеніміз  қоғам қатнасының  жемісі, яғни өз мақсаты қиыншылықты  жеңе алуы, берген уәдесінде тұруы  қиын сәттерінде біреуге көмектесуі азаматтық деп есептелінеді. Азамат деген ұғым  адамның жекелігі, яғни әр адамның өзіне тән ерекшелігі, өзіне тән қасиеттері, әр адамда әр түрлі болады. Себебі жеке тәрбие мен  тұқым қуалаушылық  белгілері арқылы беріліп отырады. Азаматтық қасиетке кәмелетке толмағандар тек өзі жөнінде  ойланып қоймай басқалардың да яғни ұжымның мүдесін ойлай білуде жатады. Егер тәрбие жұмысының  нашарлығынан кәмелетке толмағандар өзін көмектесетін  жоғары қоятын  болса мұндай оқушыны азамат қатарына  жатқызуға болмайды.

      Азаматтық белгісінің бір белгісі  кәмелетке толмағандар  мінез құлқының  және іс әрекетінің  моральдық нормаға  сай келуі. «моральдық» сөзінің мағнасы ұят немесе ар  дегенді білдіреді. Егер бала жастайынан  ары ұяты болып  өзінің жеке басын  көпшілік алдында өзін жақсы жағынан  көрсетіп ой мен пікірінің  дұрыс екенің  дәлелдей алса баланың азамат дәрежесіне  жеткенінің белгісі. Осы қасиетінің моральға  кәмелетке толмағандардың өзбеттілігі.  Бұл қасиетке ұмтылу жеткіншек жастан басталады. Қиыншылықтан бас тартпау қасиеті жақсы дамиды.  Себебі осы жаста  еңбек және оқу  қиыншылығынан қорықпай алға ұмтылып   мақтаншақтық немесе өзін көрсету деп аталады. Азаматтық қасиетін негізгісі  кәмелетке толмағандар берген уәдесінде  тұрды. Егер кәмелетке толмаған жасөспірім біреуді алдап  кеттіп  берген  уәдесінде тұрмаса бұл азаматтық қасиетке  жатпайды. Себебі біреуді алдап кетсен онда екінші рет  ешкім сезбейтін болады.

Сондықтанда кәмелетке толмаған жасөспірім уәдесінде тұруы оның азаматтық  қатарына қосылғаның белгісі.

      «Меннің» әр жағдайға байланысты  түрлері жөнінде  жасөспірім қатты  ойланып  іс әрекет үстінде  өзін көпшілік алдыңда  қандай  баға алатының бағалап және  оны басқалардың  берген бағасымен  салыстырып  «мен» деген қасиетін  одан әрі  дамиды. Өйткені адамға  өзі ісіне  баға беру қиын  басқа  бір бар келесі  адам  біір үшін  ойына қызмет ету  атқарады, яғни өзінің  кемшілігін  басқа адамға қарап бағады. «Мен»  деген қасиет  әлеуметтік ортамызда  қалыптасады. Кәмелетке толмағандар өзіне тән  негізгі ерекшелігі  оның бұрын болып келген  бірінші «меніне»  екінші «менің» қосылуы. Екінші «мен» дегеніміз оның ойында  айтысып  отыратын екінші адамның бейнесі. Осы екінші «мен» жасөспірімнің өзіне  баға беріп, ақыл кеңес беріп отырады. Егер біз үлкен дауға  ұшырасақ  жатарда ұйықтай алмай  екінші «менмен» әңгімелесеміз. Қалай істесем дұрыс болады деген сұраққа жауап іздейміз. Бұны  психология ғылымында үнсіз айтыс деп атайды. Осы айтыстың  кәмелетке толмағандар үшін пайдасы өте үлкен. Себебі бір істі бастамас  бұрын  соған талдау жасап, дұрыс па қате ме  соны  анықтайды. Үнсіз айтыс арқылы  «мен»  деген қасиетін күшті жағын немесе  осал жағтарын біліп, екінші «мен» оған көмекке келеді. Кәмелетке толмағандар  осы «мен» қасиеті арқылы ақыл ойын дамытады.

  Кәмелетке толмағандар үлкендермен қарым – қатынас жеткіншек жасқа  қарағанда  түзіліп   қалпына келе бастайды. Бұлай өзгерудің себебі, егер жеткіншектің үлкендермен келіспеушілігі мынадай жағдайлардан туады, яғни жеткіншек өзін  ешкімнің  аңдымауын қамқорлық  жасауын билікті өзіне  ғана беруін қалайды.    Ал кәмелетке толмаған жасөспірім мұның  қате екенің  түсініп үлкендермен  қарым қатнасын өзгерте бастайды. Сонымен қатар  жасөспірім есейген сайын  ақыл ойы толысады. Соның  нәтижесінде  үлкендер мен туған  туысқандарының  арасында  түсініспеушілік жойылып  қарым қатнасы түзіле бастайды. Кәмелетке толмаған жасөспірімнің өзбеттілік қасиеті, төмендемейді, бірақта есеюдің  мазмұны өзгереді. Кәмелетке толмаған жасөспірім үлкендер сияқты қызмет ету үшін  көп оқып  еңбектену қажет екенің, яғни өз бетімен  өмір сүруі қиын екенің түсіне бастайды және одан шығудың жолдарын іздейді. Ал кейбір кәмелетке толмаған жасөспірімдер 20-25 жасқа жеткенше әке шешесіне әр нәрсені алып бер деп мазалайтындар да кездеседі. Себебі:

1. Олар өз  балалардың  үлкейгенге  дейін  еркелетуге мүмкіндік жоқ.

2. Мұндай  жанұяда  балалар еңбекке ерте  жасынан  араласып  ата – анасына  көмектесуге тырысады.

    Кәмелетке толмаған жасөспірім құрбыларымен  қарым қатынас жеткіншек жасқа қарағанда үлкен өзгеріске ұшырайды. Кәмелетке толмағандар жолдас жоралары достары  көп болады. Олар құрбыларымен бірге   уақытты бос өткізбей көбінесе оқу мақсатын көздейді және болашақ өмір жөнінде әңгімелер жүргізеді. Мұның өзі  сабаққа  қарағанда  оқушыны жалықтырмайды. Кәмелетке толмаған жасөспірімдер құрбыларымен  қарым қатынас оның жағдайымен санасады. Жағдайы мен санасу дегеніміз сол адамды өзінше  адамзат деп бағалап оның  түсінуін айтады. Осындай қасиеті  гуманистік қатынас деп атайды. Яғни бір адамның өзгелерге мейірімді келіп оның  жағдайымен санаса  білуін  гуманистік психикалық зерттеуінде.

1.3 Кәмелетке толмағандардың делинквентті  мінез-құлық психологиясының ерекшелігін  анықтау                                                                                                

Психологияда кәмелетке толмағандардың мінез-құлқы ерекше мәнге ие.   Мінез-құлықтың бұзылуы – бұл әдетке айналған дұрыс емес қылықтармен сипатталынатын мінез-құлықтық паттерндердің бүтіндей класын белгілеу үшін қолданылатын диагностикалық ұғым. Әдетке айналған дұрыс емес қылықтарға: ұрлық, өрт қою, үйден кету, мектептен қашулар,  төбелестер, жануарлар мен адамдарға мейрімсіз қатынас жасау және әдетке айналған өтірік айту сияқты қасиеттер жатады [1, 33-35 б.б.].

Осы кәмелетке толмағандардың делинквентті мінез-құлық ерекшелігін көптеген ғалымдар зерттеген. Солардың бірі психолог А.Я. Колодная делинквентті мінез-құлық ерекшелігі бар жасөспірімдерді мынадай үш топқа жіктеген болатын, олар:

1. ата - аналары  тарапынан бақылау жасалынбағандықтың  нәтижесінде жағымсыз микроортаның  әсеріне кез болған, психикалық  және физикалық дендері сау жасөспірімдер;

2. жүйке жүйесінде  ауытқулары бар, оңай қозатын, жағымсыз  әсерлерге оңай берілетін және  жанұясы мен мектептен тиісті  тәрбие алмаған жасөспірімдер;

3. психикалық  жүйке ауруларына шалдықпаған, алайда  толығымен дендері сау деп  есептеле алмайтын, шекаралық күйдегі  жасөспірімдер.

Бұл жердегі кәмелетке толмағандардың А.Я. Колодная бойынша ұсынылған жіктелуі өте жалпы болып табылады. Оның классификациясы жасөспірімдерге медициналық, медико-педагогикалық және тәрбиелеудің күшпен жасалынатын шараларын қолдану мүмкіндігіне бағдарланған ( егер жауап беруге қабілеттілік шегіндегі психикалық ауытқулары бар адамдар туралы айтылса ). Бұл жерде құқықтық аспект айқын анықталмаған, және кәмелетке толмағандардың тұлғалық ерекшеліктері ашылмаған.

 Кәмелетке  толмағандардың тағы бір классификациясын  жасаған П.П. Бельский болатын. Ол  өз кезегінде қылмыс жасаған  кәмелетке толмағандардың –  антиқоғамдық мінез-құлық мотивациясын  негізге ала отырып жіктеуді  ұсынған. Ол жасөспірімдерді мынадай  топтарға бөлген:

1) қарапайым  және төменгі қажеттіліктерін  қанағаттандыруға белсенді талпынушы  жасөспірімдер;

2) ерік-жігердің  және сенгіштіктің әлсіздігінен  арбауларға оңай берілетін жасөспірімдер;

3) арманшыл  жасөспірімдер;

4) истерияның  немесе психопатияның әсерінен  әрекет етуші жасөспірімдер;

5) моральдық  және ақыл-ойлық дефектілері бар  жасөспірімдер.

Осы П.П. Бельскийдің тұжырымдамасын ұстана отырып, Г.Г. Бочкарева қылмыс жасаған кәмелетке толмағандардың үш типін бөліп көрсеткен, олар: «өкінетіндер», «конфликтілі еместер», «циниктер». Автордың бұл жіктеуі  айыпты адамның жасаған қылмысын бағалауына негізделген және белгілі-бір шамада оның құндылық бағдарын бейнелейді.[2.54-63]

Бағыттылықты талдаудың негізінде Г.М. Миньковский қылмыс жасаған жасөспірімдерді төрт топқа бөлген болатын, олар үшін жасағандары: а) кездейсоқ (коллизионды), тұлғаның жалпы бағыттылығына қарама-қайшы болып табылатындар; б) бағыттылықтың тұрақсыздығын ескергенде мүмкін, бірақ қылмыс жасау жағдайы тұрғысынан жағдайлық болып табылатындар; в) тұлғаның жалпы жағымсыз бағдарының нәтижесі болып табылатындар; г) тұлғаның қылмыстық бағдарының нәтижесі (асоциалды бағалаулар мен қатынастар жүйесі) болып табылатындар.

Кәмелетке толмағандардың қылмысқа алып баратын жолы әдетте бірнеше өзара байланысты кезеңдерден тұрады, ол тәртіпті қылық – кішігірім қылмыстық әрекет – қылмыс деп бөлінеді. Қылмыс, айтылып өткеніндей, - объективті және субъективті факторлардың күрделі байланысының нәтижесі. Біздің пікіріміз бойынша, олардың мәнін ашу үшін мыналар біршама маңызды болып табылады:

1) антиқоғамдық  мінез-құлықтың мотивтерін туғызатын  Кәмелетке толмағандардың әлеуметтенуі  және оның тұлғалық қасиеттерінің  өзгеруі процесстеріндегі ауытқуларды талдау;

2) қылмыс  жасаған Кәмелетке толмағандардың  тұлғасын қалыптастыратын тұлға  аралық байланыстар мен қатынастардың  құрылымын зерттеу;

3) жиі жағдайларда  жасөспірімге шешуші әсер ететін  және тұлғаның әлеуметтік қасиеттерінің  қирауын, қылмыскер тұлғасының қалыптасу  процессін аяқтайтын топтық қылмыстық  мінез-құлықтың мазмұнын ашу.

       Кәмелетке толмаған жасөсіпірімнің  қылмыстық жолға түсуі ең алдымен  тұлғаның әлеуметтік қасиеттерінің  дамымағандығымен немесе деформациясымен  байланысты. кәмелетке толмағандардың  дамудағы ауытқулары ең алдымен  өнегелі сананың деформациясында  көрінеді. жасөспірімдер мен заңды  ұстанушылардың құқықтық, өнегелік  және моральдық тыйым салулары  туралы білімдері жуықтап алғанда  бірдей болғанымен, жасөспірімдерде  оларды түсіну тереңдігі көп  төмен болып табылатындығын зерттеулер  көрсеткен. Олар сонымен қатар  өздерінің және қоршаған адамдардың  өнегелік, моральдық қасиеттерін  мәнді шамада примитивті бағалайды. Құқық бұзушылар әдетте қарастырылып  отырған құбылыстардың мазмұнын  ашпастан және жиі жағдайларда  олардың түпнегіздік мәндерін  түсінбестен ненің «жаман», ненің  «жақсы» екендіктерін атаумен  ғана шектеледі. Тұлғаның жағымсыз  қасиеттерін бағалауда да, оларға  танымал адамдарды констатациялауда  да жаөспірімдерге – әдетте  белгілі-бір «үлкендікті» көрсете  отырып, біршама реалисттік позицияны  ұстану тән. Бұл жерде тікелей  әсерінен олардың тұрмыстық саналары  қалыптасқан антиқоғамдық мінез-құлықтың  белгілі-бір тәжірибесі мен микроортаның  жағымсыз әсері білінеді деп  болжам жасауға болады. жасөспірімдер  өздерінің жеке мінез-құлықтарын  – «барлығы осылай жасайды», «бұл  үшін жазаламайды», «ойланбастан  әрекет етіппін», «барлығы жаман»  және т.б. деп біржақты және  примитивті бағалап отырады.