Вексель және оның айналысы

Осыдан келіп, оның аудармалы деге наты туындайды. Вексель берушінің міндеті мынадай бір өзіндік шартты көздейді «Егер де төлеуші төлемесе, мен төлеймін» деген сипатқа ие. Соған сәйкес аудармалы вексельдің бет жағында төлеушінің қолы түрінде акцептің болуы талап етіледі.

Аударым векселiнде мыналар болуға тиiс:

1) құжат мәтiнiнiң өзiне  енгiзiлген және осы құжат жасалған  тiлде айтылған "вексель" атауы; 

2) белгiлi бiр ақша  сомасын төлеуге ешқандай шарт  қойылмаған бұйрық;

3) төлем төлеуге тиiс  тұлғаның (төлеушiнiң) атауы; 

4) төлем мерзiмiн көрсету; 

5) төлем жасалуға тиiс  орынды көрсету; 

6) кiмге немесе кiмнiң  бұйрығымен төлем төленуге тиiс  тұлғаның атауы; 

7) вексель жасалатын  уақыт пен орынды көрсету; 

8) вексель беретiн тұлғаның (вексель берушiнiң) қолы.

Кесте 1

Вексельдің жіктелуі

Белгілеріне байланысты жіктеу	Вексельдің атауы	Сипаттамалар
Алынған табысына байланысты	Дисконттық   Пайыздық	Номиналдық құнынан төмен  сатып алынатын вексель. Номиналы бойынша сатып  алынатын вексель табыс алу үшін ұсынады.
Мерзіміне қарай       Қатысушылардың санына байланысты	Қысқа мерзімді Орта мерзімді Ұзақ мерзімді   Жай           Аудармалы	айға дейін айдан 1 жылға дейін      1 жылдан жоғары   Вексельді ұстаушыға вексельде  көрсетілген соманы белгілі бір  уақытта немесе талап етуге байланысты төлеу құралы, вексель берушінің еш нәрсемен негізделмеген міндеттемесі; Вексель берушінің (трассанттың) қарызды  алушыға (трассатқа) белгілі соманы белгіленген мерзімде үшінші бір  тұлғаға (ремитентке) төлеу туралы бұйрығын білдіреді.
Мақсатына, мәміленің сипатына және қамтамасыз етілуіне қарай	Коммерциялық    Банктік     Қаржылық Қазынашылық     Кезікпе Фиктивті Бронзалық Достық	Сатып алу – сату мәмілесі негізінде  туындайтын вексель. Банктердің түрлі банктік операцияларды  жүзеге асырғандағы дәлелдейтін  вексельді айтамыз. Мәні банктердің қаражатты тартуы. Өзінің шығынын өтеу үшін мемлекеттің  айналымға шығарған вексельі. Қамтамасыз етілмеген вексель. Қамтамасыз етілмеген вексель. Кейіннен банкте оларды есепке алу  мақсатында бір-біріне беріледі.
Төлем мерзіміне байланысты	Ұсынуы бойынша     Нақты күні көрсетілген Ұсынылғаннан кейін нақты бір  күнде	Ұсынған кезде төленеді, бір жыл  ішінде төлеуге ұсынылуы керек, вексель  беруші бұл мерзімді қысқартуы мүмкін. Вексельді нақты төлеу күні көрсетіледі. Акцепт күні немесе наразылық білдірген күн бойынша анықталады.
Рәсімдеудің дұрыстығына қарай	Жарамды Жарамсыз	Вексельдің реквизиттері көрсетіледі. Вексель ережесінің орындалмауы.

 

II. ВЕКСЕЛЬ АЙНАЛЫСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЕСЕБІ

2. Вексельдің айналымда қолданылуы.

Бұл Заң 1930 жылғы 7 маусымдағы Аударым және жай вексельдер туралы бiрыңғай заңды белгiлейтiн конвенцияға, Аударым және жай вексельдер туралы заңдардың кейбiр үйлеспеушiлiктерiн шешу мақсатын көздейтiн конвенция мен Аударым және жай вексельдерге қатысты елтаңба алымы жөнiндегi конвенцияға сәйкес Қазақстан Республикасындағы вексель айналысын реттейдi және төлем құралы мен несие қаражаты ретiнде вексельдiң қызметiн белгiлейдi.

Аударым векселi вексель  берушiнiң бұйрығымен ақы төленуге тиiс деп берiлуi мүмкiн.

• Ол вексель берушiнiң өзiне берiлуi мүмкiн.
• Ол үшiншi тұлғаның есебiнен берiлуi мүмкiн.

Аударым векселi үшiншi тұлғаның тұрғылықты жерiнде немесе төлеушiнiң  тұрғылықты жерiнде немесе басқа  бiр жерде төленуге тиiс болуы  мүмкiн. Ұсынылған мерзiмде немесе ұсынылғаннан кейiн белгiлi бiр уақытта төленуге тиiстi аударым векселiнде вексель берушi вексель сомасына процент есептеуге шарт қоя алады. Мұнан басқа аударым вексельдерiнде мұндай шарт жазылмаған деп есептеледi.

Вексельде проценттiк  ставка көрсетiлуге тиiс; мұндай нұсқау болмаған жағдайда, шарт жазылмаған деп есептеледi. Егер де басқа күн көрсетiлмесе, проценттер аударым векселi жасалған күннен бастап есептеледi және векселiндегi сома жазбаша да, цифрмен де жазылса, бұл жазбалардың арасында қайшылықтар болған жағдайда вексель жазбаша көрсетiлген сомада күшiнде болады. Егер аударым векселiнде сома жазбаша түрде не цифрмен бiрнеше рет көрсетiлсе, бұл жазбалардың арасында қайшылықтар болған жағдайда вексель тек аз сомаға ғана күшiнде болады.

Егер аударым векселiнде  аударым векселi бойынша мiндеттi бола алмайтын тұлғаның қолы, жалған қолдар немесе ойдан шығарылған адамдардың қолдары болса, немесе оған қол қойғандарды барлық басқа негiзде мiндеттей алмайтын, немесе бiреудiң атынан қол қойылса, басқалардың қойған қолдары дегенмен де күшiн жоймайды. Вексельге қойылмаған қолдың орыны аударым векселiне өз қолын қойып куәландырушы адамның еркiн бiлдiретiн ресми түрде куәландырып жазған өтiнiшi арқылы ғана толтырылуы мүмкiн.

Тұлға атынан iс-әрекет жасауға  уәкiлдiк берiлмеген, тұлғаның өкiлi ретiнде аударма векселiне қол қойған әрбiр адам вексель бойынша тарап ретiнде мiндеттi болады және, егер ол вексельдi төлеген болса, өкiл ретiнде көрсетiлген адамның құқығындай құқықтарға ие болады. Өзiнiң өкiлеттiгiн асыра пайдаланған өкiл де дәл осындай жағдайда болады. Вексель берушi акцепт үшiн де, төлем үшiн де жауап бередi. Оның өзiне акцепт үшiн жауапкершiлiк алмауына болады; оның төлем үшiн жауапкершiлiктi алмауының әрбiр жағдайы жазылмаған деп саналады. Әрбiр аударым векселi, тiптi ол бұйрық туралы нұсқаусыз берiлсе де, индоссамент арқылы берiлуi мүмкiн.

Егер вексель берушi аударым векселiнде "бұйрыққа емес" деген сөздi немесе қандай да бiр  соған тең мағынадағы сөздi жазатын  болса, құжатты нысаны ғана сақталып және жай цессия нәтижелерiмен берiлуi мүмкiн. Төлемшi вексельдi акцептегенiне немесе акцептемегенiне де қарамастан, тiптi соның пайдасына немесе вексель берушiнiң пайдасына не вексель бойынша мiндеттi қандай да бiр басқа тұлғаның пайдасына индоссамент жасалуы мүмкiн. Бұл тұлғалар өз кезегiнде вексельдi индоссация жасай алады.

Индоссамент жай және ешқандай шарт қойылмаған болуға тиiс. Оны шектейтiн шарттың кез-келгенi жазылмаған деп есептеледi. Iшiнара индоссамент  жарамсыз болады. Индоссамент көрсетушiге бланктiк индоссамент күшiнде  болады. Индоссамент аударым векселiне немесе соған қосымша параққа (аллонжға) жазылуға тиiс. Индоссамент өз пайдасына индоссамент жазылған тұлғаның нұсқауы көрсетiлмеуi мүмкiн немесе онда бiр индоссанттың ғана қойған қолы болуы тиiс (бланктiк индоссамент). Бұл соңғы жағдайда индоссамент өз күшiнде болуы үшiн ол аударым векселiнiң сырт жағына немесе аллонжға жазылуға тиiс. Индоссаментке аударым векселiнен туындайтын барлық құқық берiледi. Егер индоссамент бланктiк индоссамент болса, вексель ұстаушы:

1. бланктi не өзiнiң атынан немесе басқа бiр тұлғаның атынан толтыра алады;
2. өз кезегiнде вексельдi бланк арқылы немесе қандай да басқа бiр тұлғаның атына индоссациялай алады;
3. вексельдi бланк толтырмастан және индоссамент жасамастан үшiншi тұлғаға бере алады. 

Аударым векселi кiмнiң қолында болса, тiптi соңғы индоссамент бланктi индоссамент болғанның өзiнде, егер ол өз құқығын индоссаменттердiң үздiксiз қатарына негiздей алса, сол тұлға заңды вексель ұстаушы деп қарастырылады. Бұл орайда сызылып тасталған индоссаменттер жазылмаған болып есептеледi. Бланктiк индоссаменттен кейiн басқа индоссамент болған кезде, соңғысына қол қойған тұлға бланктiк индоссамент бойынша вексельдi сатып алған деп есептеледi.

Егер индоссаменттiң "валюта алуға", "инкассаға", "сенiм  бiлдiрiлген ретiнде" деген ескертпесi немесе жай тапсырманы бiлдiретiн қандай да бiр өзге ескертпесi болса, вексель ұстаушы аударым векселiнен туындайтын барлық құқықтарды жүзеге асыра алады, бiрақ оны ол қайта тапсыру тәртiбiмен ғана индоссациялай алады. Мұндай жағдайда мiндеттi тұлғалар вексель ұстаушыға қарсы тек индоссантқа ғана қарсы қоятындай наразылық мәлiмдей алады. Индоссаментке берiлген тапсырма қайта кепiлдiк берушiнiң қайтыс болуы немесе оның iс-әрекетке қабiлетсiздiгiне ұшырауы салдарынан тоқтатылмайды.

Егер индоссаментте "қамтамасыз етiлуге тиiс валюта", "кепiлдiкке берiлетiн валюта" ескертiлсе немесе өзге де кез-келген кепiл түрiндегi ескертпе болса, вексель ұстаушы аударым векселiнен туындайтын барлық құқықтарды жүзеге асыра алады, бiрақ олар қойған индоссаменттiң қайта кепiлдiк берушi индоссамент ретiнде ғана күшi болады.

Егер тек вексель  ұстаушы вексель алғанда борышкерге саналы түрде зиян келтiрмеген болса, мiндеттi тұлғалар индоссантқа өздерiнiң  жеке қатынастарына негiзделген  қарсылықтарын ұстаушыға қарсы  мәлiмдей алмайды. Төлем мерзiмiнен кейiн жасалған индоссаменттiң нәтижесi алдыңғы жасалған индоссаменттегi сияқты болады. Алайда төлем төлемеу наразалығынан кейiн немесе наразылық бiлдiру үшiн белгiленген мерзiм өткеннен кейiн жасалған индоссамент тек қана дағдылы цессия салдарына ие болады. Төлем мерзiмi басталғанға дейiн қолында векселi бар вексель ұстаушы немесе тiптi жай адам төлем төлеушiге өзiнiң тұрғылықты жерiнде акцептеу үшiн аударым векселiн көрсетуiне болады.

Вексель берушi қандай да болсын аударым векселiнде мерзiмi белгiленген немесе белгiленбеген вексельдiң акцептке табыс етiлуге тиiстiлiгiн шарт етiп қоя алады. Егер үшiншi бiреуде төленуге тиiс болатын аударым векселi туралы, немесе төлем төлеушiнiң тұратын жерiнен басқа жерде төленуге тиiс вексель туралы, немесе ұсыну бойынша белгiлi бiр уақыттан кейiн төленетiн вексель туралы сөз болып отырмаса, ол вексельде оны акцептке ұсынуға тыйым сала алады.  Ол акцептке белгiленген мерзiмнен бұрын орын алуға болмайтынын да шарт етiп қоя алады. Егер вексель берушi вексельдi ғана акцептеуге болмайды деп жарияламаған болса, әрбiр индоссат вексель мерзiмiн белгiлеп немесе оны белгiлемей вексельдi акцептке ұсынуға тиiс екенiн шарт етiп қоя алады. Ұсынудан кейiнгi белгiлi бiр уақытта төленуге тиiстi аударым вексельдерi берiлген күнiнен бастап бiр жыл iшiнде акцептке табыс етiлуге тиiс.

Вексель берушi бұл соңғы  мерзiмдi қысқартуы немесе неғұрлым ұзағырақ мерзiмдi белгiлеуi мүмкiн. Индоссанттардың  бұл мерзiмдi қысқартуы мүмкiн.

Төлем төлеушi бiрiншi ұсынудан кейiн вексельдi келесi күнi өзiне қайталап ұсынуды талап ете алады. Мүдделi адамдар, наразылықта айтылған талап орындалмаған жағдайда ғана ол талаптың орындалмағанына сiлтеме жасай алады. Вексель ұстаушы акцептке ұсынылған вексельдi төлем төлеушiге беруге мiндеттi емес. Аударым векселiнде акцепт белгiленедi. Ол "акцептелген" деген сөзбен немесе басқа бiр сондай мағынадағы сөзбен бiлдiрiледi; оған төлем төлеушi қол қояды. Вексельдiң бет жағына төлем төлеушiнiң қойған жай қолы акцепт күшiн алады.

Егер вексель ұсынудан кейiн белгiлi бiр уақытта төленуге тиiс болса немесе ерекше жағдайға байланысты белгiлi бiр мерзiмде акцептке ұсынылуға тиiс болса, акцептке оның берiлген күнi қойылуға тиiс, бұл орайда вексель ұстаушы оның ұсынылатын күнмен көрсетiлуiн талап етпеуi керек. Күнi көрсетiлмеген жағдайда вексель ұстаушы индоссанттарға қарсы және вексель берушiге қарсы өзiнiң регресс құқығын сақтап қалу үшiн бұл олқылықты мезгiлiнде наразылық жасаумен куәландыруға тиiс. Акцепт жай және ешқандай шарт қойылмаған болуға тиiс, алайда төлем төлеушi оны соманың бiр бөлiгiмен шектей алады.

Акцептпен аударым векселiнiң  мазмұнына жасалған қандай да болмасын өзге өзгерiс акцепт жасамаудан бас  тартумен бара-бар болады. Алайда акцептант  өз акцептiнiң мазмұнына сәйкес жауап  бередi. Егер вексель берушi аударым векселiнде төлем төлеушiнiң тұрғылықты жерiнен өзге төлем жасайтын жердi көрсетсе, бұл орайда төлем жасалуға тиiс үшiншi тұлғаны көрсетпеген болса, төлем төлеушi мұндай тұлғаны акцепт жасалған кезде көрсете алады. Мұндай нұсқау болмаған жағдайда, акцептант төлемдi төлем төленетiн жерде өзi жасауға мiндеттендi деп ұйғарылады.  Егер вексель төлем төлеушiнiң тұрғылықты жерiнде төленуге жататын болса, соңғысы акцепте сол жердегi төлем жасалуы тиiс болатын қандай да бiр мекен-жайды көрсете алады.

Төлем төлеушi акцепт арқылы аударым векселiн мерзiмiнде төлеуге  өзiне мiндеттеме қабылдайды.  Егер аударым векселiне акцептi туралы жазба жасаған төлем төлеушi оны вексель қайтарылғанға дейiн сызып тастаған болса, акцепт жасаудан бас тартылды деп есептеледi. Өзгеше дәлелденбейтiн болғандықтан, сызып тастау құжатты қайтарып бергенге дейiн жасалған деп есептеледi.

Алайда, егер төлем төлеушi өзiнiң акцептi туралы вексель ұстаушыға  немесе қол қойғандардың әлде бiреуiне жазбаша хабарласа, онда өз акцептiнiң шарттарына сәйкес олардың алдында мiндеттi болып табылады.

Жай вексель мыналардан тұрады:

1) мәтiннiң өзiне енгiзiлген және  осы құжат жасалған тiлдегi "вексель"  атауы; 

2) белгiлi бiр ақша сомасын  төлеуге ештеңемен шарттастырылмаған  уәде;

3) төлем мерзiмiнiң көрсетiлуi;

4) төлем жасалуы тиiс орынның  көрсетiлуi;

5) кiмге немесе кiмнiң бұйрығымен  төлем жасалуы тиiс тұлғаның  атауы; 

6) вексельдiң жасалған күнi мен  орнының көрсетiлуi;

7) құжатты берушiнiң  (вексель берушiнiң) қойған қолы.

Алдыңғы бапта көрсетiлгендердiң қандай болса да бiрi жоқ құжат, төмендегi абзацтарда белгiленген жағдайларды қоспағанда, жай вексельдiң күшiне ие бола алмайды.

Төлем мерзiмi көрсетiлмеген жай вексель  ұсыну бойынша төленуге тиiстi вексель  ретiнде қарастырылады.

Ерекше нұсқау болмаған жағдайда, құжат жасалған жер төлем төленетiн жер және сонымен бiрге вексель берушiнiң тұрғылықты жерi деп есептеледi.

Жасалған жерi көрсетiлмеген жай вексель - вексель берушiнiң  атауымен қатар көрсетiлген жерде  қол қойылған деп қарастырылады.

Жай вексельге, бұл құжаттың табиғатына қайшы келмейтiндiктен, аударым  векселiне қатысты және:

индоссаментке төлем мерзiмiне төлемге