Мақта саласындағы агроқұрылымдарды оңтайландыру (ірілендіру) және типтік шаруашылық моделінің экономикалық негіздері

Осы жолмен есептегенде барлық жұмыс істеуші 437 адамның 130-на 1,9 коэффицентпен қосымша ақы төленген. Екінші топтағы жұмысшыларға 11117 мың тенге, орташа 36,8 мың тенгеден қосымша ақы төленген. Өндірістік кооперативтің пайдалылық деңгейінің жоғарлылығы шаруашылықты ұдайы дамытып, жұмысшыларды материалдық тұрғыдан қызықтыруға мүмкіндік туғызып отыр.

Бұл өз ретінде «Кетебай» елді мекені оның тұрғындарының әлеуметтік-экономикалық жағдайы жақсартты.

12- кестеде келтірілгендей  2000-2003 жылдары елде мекенде қожалықтар  саны 82-ге өскен, ал тұрғындар  саны 16,6 % артқан. Сонымен қатар денсаулық сақтау, білім беру және тұрмыстық қызмет көрсету жүйелерінің көрсеткіштері де едәуір дамыған. Осы жылдары 340 орындық жаңа мектеп құрылып, пайдалануға беріледі. Сол мерзімде жеңіл автомобильдердің  саны 39 данаға өскен, теледидар 80-ге көбейген. Бұл көрсеткіштер жанұялық бюджеттің өсуінің дәлелі бола алады. Елді мекенді көркейту, абаттандыру бойынша бағдарлама дайындалып жүзеге асырыла бастаған.

«Кетебай» елді мекенінің әлеуметтік-экономикалық жағдайы туралы мәліметтер.

                                          1 қаңтар, 2004жыл

                                                                                                       кесте 12

№	Көрсеткіштердің  аты	Өлшем бірлігі	Жылдар
			2000	2003
	Елді мекендегі қожалықтардың саны	дана	967	1049
	Тұрғындар саны	дана	7547	8801
	Мектеп саны	дана	4	4
	Оқытушылар	дана	185	201
	Оқушылар	дана	2736	3084
	Фельдшерлік пункте көрсетілген қызметтер	адам саны	212	212
	Денсаулық сақтау қызметкерлерінің саны	адам	12	17
	Тұрмыстық қызмет көрсету орындары	орын	-	3
	Ауыз су торабы	км	48	48
	Тас жолдар	км	41	41
	Жекеменшіктегі жеңіл  автомобиль	дана	201	240
	Телевизор	дана	960	1040
	Компьютерлер	дана	-	2
	Телефон нүктесі	дана	2	2
	Радио нүктесі	дана	-	-
	Дүкендер	дана	2	4
	Асхана	дана	-	1
	Монша	дана	2	4

Негіздеу: “Қарақай” ауыл округі мәліметтерінен автор құрастырған.

 

Мақтаарал ауданындағы Ж.Ералиев атындағы ауыл округіндегі «Хает» шаруа қожалықтары қауымдастығының іс-тәжірибесі ірілендірудің тиімділігін дәл айқындайды. Бұл қауымдастыққа 51 жанұядан құралған 31 шаруа қожалықтары өз еркімен келісім –шарт негізінде бірлескен. Төмендегі кестеде өндірістік-қауымдастықтың экономикалық көрсеткіштерін келтіреміз. [15]

 

«Хает» шаруа қожалықтары қауымдастығының шаруашылық –экономикалық көрсеткіштері, 2003-2005 жылдары:

                                                                                             кесте-13

Өндірістік көрсеткіштер	Жылдар			2005 жылы 2003 жылмен салыстырғанда,%
	2003	2004	2005
Жалпы егістік көлемі, га	212	212	212	100,0
Соның ішінде: мақта алқабы, га	190	186	184	96,8
Үлес  салмағы,%	89,6	87,7	86,8
Жоңышқа	22	26	28	127,2
Үлес  салмағы, %	11,4	12,3	13,2
Шитті мақтаның жалпы өнімі, тонна	475	469	486	102,3
1 га алынған өнім, жырту  ц/га	25,0	25,2	26,4	105,6
Трактор  саны, бірлік	4	4	4	100,0
Баптау тракторының саны, бірлік	3	3	3	100,0

 

2003-2005 жылдары жиналған  өнімнің 62% мәшинелердің көмегімен  жиналған, 1гектарға шаққанда еңбекақы  сомасы 17 мың тенгені құраған. Жыл  соңында әрбір қауымдастықтың мүшесі 81 мың тенгеден қосымша ақы алған. Қауымдастық 20 қарашада жиын-терімді аяқтап, қозапаяны жинауды, келесі жылдың өніміне  негізін әзірлеуге кіріскен.

 

«Хает» шаруа қожалықтары қауымдастығының экономикалық көрсеткіштері

                                                                                                         кесте-14

№	Көрсеткіштер	Жылдар			Орташа 3 жылда (2003-2005 ж.ж)
		2003	2004	2005
	Жалпы сатылған өнімнің құны, млн.тенге                                                   (нақты қолданыстағы бағада)	35,1	23,9	19,4	26,1
	1 га алынған түсім, мың  тенге	184,7	128,5	105,4	139,5
	1 тұрақты жұмысшыға өндірілген  өнімнің құны, мың тенге	1096,9	796,7	692,9	862,1
	Өткізілген өнімнің пайдалылық деңгейі, %	46,2	39,6	26,4	37,4

Негіздеу: “Хает” шаруа қожалықтарды қауымдастығы салық декларациясы негізінде құрастырылған.

 

Жоғарыдағы кестеде көрсетілгендей, шитті мақтаның қолданыстағы бағасының ауытқуына сәйкес жалпы сатылған өнім құнының,  басқа да үлестік экономикалық көрсеткіштердің төмендеуі байқалады. Бірақ өткізілген өнімнің пайдалылық деңгейінің 3 жылдық орташа көрсеткіші 37,4%, ал ең төменгі деңгейі 2005 жылы 26,4 %тең. Бұл көрсеткіш тиісінше сол жылдағы шаруа (фермер) қожалықтарының көрсеткішінен 3-4 есеге артық.

Жоғарыда келтірілген «Кетебай» ӨК мен «Хает» шаруа қожалықтар-ының шаруашылық-экономикалық көрсеткіштері, олардың параметрлерінің өлшемдері мақта саласындағы типтік шаруашылық моделі туралы зерттеулер мен оның  нәтижелерін тұжырымдауға және ұсыныстар енгізуге экономикалық негіз болды.

 

3. Оңтайландырылған (ірілендірілген) мақта өсіретін  агроқұрылымдардың типтік модел  параметрлерінің жобасы

 

3.1. Оңтайландырылған  агроқұрылымдардың параметрлері  мен егістік құрылым жобасы

 

Мақта саласындағы агроқұрылымдар параметрлерінің қазіргі қалыптасқан жағдайын зерттеу мен талдаудың нәтижелерін және мақташылардың озық  тәжірибесін негізге алып оңтайландырылған (ірілендірілген) агроқұрылымның микро деңгейін технологиялық карта бойынша агротехнологиялық операцияларды орындайтын техниканың санына есептеулер арқылы төмендегідей тұжырым жасауға болады.

Бұл өлшем шит себетін және жүйек арасына баптау жүргізетін 2-3 баптау тракторының (МТЗ-80х) бір жылдық жүктемесіне тең болса, онда ол ең тиімді жоба болып табылады. Бұл көрсеткіш нормативтер бойынша тиісінше 120-180 га мақта алқабы, басқа да дақылдарды қоса есептегенде жалпы егістік көлемі 160-240 га құрайды. Осы нормаларға сәйкес төменде оңтайландырылған агроқұрылым-дардың негізгі параметрлері өлшемдерінің жобасы ұсынылады.

 

Оңтайландырылған (ірілендірілген) мақта өсіретін агроқұрылымдардың типтік модельі параметрлерінің жобасы.                                                                                                                                                                              

                                                                                                  кесте-15

Агроқұрылым топтары	Варианттар	Егістік көлемі, га		Баптау тракторларының саны, бірлік	Орташа тұрақты жұмысшы саны адам.
		Барлығы	Соның ішінде мақта алқабы
Орта тауарлы	1. 2. 3. 4.	200-300	130-195	2-3	26-39
		301-400	195-260	3-4	39-32
		401-500	260-325	4-5	52-65
		500-6000	325-390	5-6	65-78
Ірі тауарлы	1. 2. 3. 4.	601-700	390-455	6-7	78-91
		701-800	455-520	7-8	91-104
		801-900	520-585	8-9	104-117
		901-1000	585-650	9-10	117-130

 

 

 

 

 

Жоғарыдағы кестеде ұсынылып отырған жобада агроқұрылым параметрлерінің өлшемдері екі топқа бөлінген:

Бірінші топта (4 вариант) оңтайландырудың бастапқы кезеңінде олардың параметрлері рационалды өлшемдерден кем болмауы керек.

Екінші топта (4 вариант) перспективалық мерзімде оңтайландырылған агроқұрылымдар параметрлерінің өлшемдері оптимальды болып қалыптасуы тиіс.

Оңтайландырылған (ірілендірілген) агроқұрылымдардың егістік құрылымы жобасы

                                         кесте-16

	Варианттар	Барлығы, га, (100%)	Соның ішінде
			Мақта  алқабы (65,0%)	Жоңышқа, га (25,0%)	Жүгері дән үшін, га (7,5%)	Картоп, бақша және көкөніс, га (25,0%)
Орта тауарлы	1. 2. 3. 4.	200-300	130-195	50-75	15-25	5-5
		301-400	195-260	75-100	25-30	8-10
		401-500	260-325	100-125	30-38	10-12
		500-6000	325-390	125-150	38-45	12-15
Ірі тауарлы	1. 2. 3. 4.	601-700	390-455	150-175	45-53	15-17
		701-800	455-520	175-200	53-60	17-20
		801-900	520-585	200-225	60-68	20-22
		901-1000	585-650	225-250	68-75	22-25

 

Мақта кешенінде ғылыми негізделген, мақта өсіру саласындағы іс-тәжірибеде сыналған мақта- жоңышқа –жүгері ауыспалы егіс  жүйесін ендіру топырақтың құнарын арттырады.