Жылжымайтын мүлікке салық салудың жалпы теориялық негіздері

Салық төлеушінің:

1. салық жөнінде жеңілдіктерге  деген құқығын растайтын құжаттарды табыс етуге;

2. жүргізілген тексерулер  актілерімен танысуға;

3. салық органдарына  салықтарды есептеу мен төлеу  және жүргізу мен тексеру актілері  жөніндегі түсіндірмелерді ұсынуға;

4. заңға сәйкес тәртіппен  салық органдарының шешімдеріне шағымдануға;

5. салық салуға қатыссыз  деп саналатын ақпарат пен  құжаттарды тапсырмауға құқы  бар.

Салық жүйесі және оның қызмет ету механизмі белгілі бір  принциптерге сәйкес қызмет етуі керек. Сонда ғана салық жүйесі өз қызметін жан-жақты және тиімді түрде іске асыра алады. Дүниежүзілік тәжірибеде қолданылып келе жатқан бірнеше принциптер бар. Олар мыналар: қарапайымдылық, әділеттілік, салыстыру принциптері.

Қарапайымдылық принципі. Бюджеттің кіріс көзін құраудағы, салықтар мен төлемдердің тиімді түсуінің ең басты кепілі болып саналады.

Салық жүйесі қарапайым  да айқын болуы қажет. Салық төлеушінің түсінуіне жеңіл болуы қажет. Бұл үшін мынадай шаралар қолданылуы тиіс:

• салықтардың түрлері аса көп болмай, нақты да дәлелді болуы керек;
• белгілі бір салықтың түріне бірыңғай салық ставкасын белгілеу қажет;
• салық салу объектісін, салық салынатын табысты немесе айналымды анықтау әдісі мейлінше жеңіл, қарапайым, қолдануға ыңғайлы және түсінікті болғаны дұрыс;
• салық жеңілдіктері не үшін беріледі, оған қандай негіздері бар екендігі дәлелді болуы керек. Салық жеңілдіктерінің мейлінше азайғаны қажет;
• салық төлеуде, салықты табыс көзінен, яғни төлем жүргізілген көзден төлеген ықтимал.

Әділеттілік принципі. Салық  жүйесінде әділеттілік принципі тікелей және көлденең екі бағытта сақталуы тиіс.

Тікелей әділеттілік принципі дегеніміз, салық ставкасы, салық мөлшері, төлеушінің табысына тікелей байланысты болып, соның негізінде белгіленуі қажеттігін қарастырады. Салық ставкасының шегі аса жоғары болмағаны жөн, себебі мұндай жағдайда салық төлеушінің табыс табуға ынтасы төмендеп, табыс азаюы мүмкін, ал бұдан салық та сөзсіз азаяды.

Көлденең әділеттілік  принципі дегеніміз, тиісті жағдайда бірыңғай салық төлеушіге бірдей талап, бірдей шарт қойылу керектігін қарастырады.  
Салық төлеушілер белгілі бір табыс немесе қызмет түрінен, мүлігінен бірдей ставкамен салық төлеуі тиіс.

Салыстыру принципі. Бұл  принцип бойынша салық ставкаларын  бекіткен кезде ол ставкалар мөлшері  басқа елдерде қолданылып жүрген ставкалармен салыстырылып, солардың деңгейінде белгіленуі тиімді. Себебі, шектен тыс жоғары ставкалар өндірісті дамытуға емес, керісінше оны тоқтатуға әсер етеді, шетелдік инвесторлардың ынтасын төмендетіп, олардың республика экономикасына қаржыларын салуына кедергі болуы мүмкін. Ал салық ставкаларынының басқа елдерде қолданылып жүрген ставкаларынан едәуір төмен болуы, алдымен мемлекет бюджетінің кіріс көзінің құралуына теріс ықпал жасауы ықтимал. Қорыта айтқанда: салық төлеуші салықты міндетті түрде табыс мөлшеріне қарай төлеуге тиіс. 

• салық төлеу мерзімі, әдісі, салық мөлшері салық төлеушіге айқын да, дәлелді болуы керек;
• салық төлеу мерзімі, салықты есептеу әдісі, төлеу тәртібі салық төлеушіге барынша ыңғайлы болғаны қолайлы.

Салық алудың үш түрлі  тәсілі бар: кадастрлық, салық төлеушінің декларациясы бойынша, табыс табу көзінен.

Кадастрлық тәсіл бойынша  салық салу объектісін тіркеу арқылы одан түсетін табыстың нақты мөлшеріне  байланыссыз алынады. Мысалы: жер  салығы, мүлік салығы.

Декларация бойынша  салық, салық төлеушінің декларацияда көрсеткен табыс көлеміне байланысты және одан көрсетілген шегерістер мен жеңілдіктерді ескере отырып анықталады.

Үшінші тәсіл, яғни табыс  көзі бойынша салық, салық төлеуші  қызмет ететін жұмыс орнындағы бухгалтерия  қызметкерлерінің есептеуімен анықталып төленеді. Бұл үш тәсіл де, салық механизмі құрамына енеді.

 

 

 

 

1.2 Қазақстан Республикасының салық салудың және салық салу мақсатымен жылжымайтын мүлікті бағалаудың құқықтық негіздері

 

«Қазақстан Республикасындағы  бағалау қызметі туралы» Қазақстан Республикасының заңы 2000 жылы 30 қарашада қабылданды.

Бұл заң бағалау объектілерінің нарықтық немесе өзгеше құнын белгілеу мақсатымен бағалау қызметін жүзеге асыру кезінде туындайтын қатынастарды реттейді. Бағалау қызметі субъектілерінің  меншік нысандарына қарамастан олардың құқықтары мен міндеттерін айқындайды. Қазақстан Республикасының «Бағалау қызметі туралы» заңы 6 тарау 22 баптан тұрады.

«Қазақстан Республикасындағы бағалау қызметі туралы» заңдар Қазақстан Республикасының Конституциясына негізделеді және осы Заңнан соған сәйкес қабылданатын Қазақстан Республикасының өзге де нормативтік құқықтық актілерінен, сондай-ақ Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарынан тұрады.

Заңда пайдаланылатын негізгі  ұғымдар

Мынадай негізгі ұғымдар:

1) тапсырыс беруші – бағалаушының қызметтерін тұтынушы жеке немесе заңды тұлға;

2) өзге құн – нарықтық  құннан басқа, бағалау объектісінің  өзге құны (баланстық, қалдық және  басқа құны);

3) бағалау әдісі –  бағалау объектісінің нарықтық  және өзге құнын белгілеу үшін  пайдаланылатын заңдық, қаржы-экономикалық және ұйымдастыру-техникалық сипаттағы іс-қимыл жиынтығы;

4) бағалау қызметі  – бағалау қызметінің субъектілері  жүзеге асыратын, егер заңдарда өзгеше көзделмесе, бағалау объектісіне қатысты белгілі бір күнге нарықтық немесе өзгеше құнын белгілеуге бағытталған кәсіпкерлік қызмет;

5) бағалаушы – бағалау қызметін жүзеге асыруға лицензиясы бар жеке немесе заңды тұлға;

6) бағалау қызметінің  мақсаты – бағалау қызметінің  ықтимал нарықтық немесе өзге  құнын анықтау;

7) бағалау туралы есеп – тапсырыс берушіге берілетін, бағалау жөніндегі жұмыстардың нәтижесі туралы бағалаушының уәкілетті орган белгілеген нысан бойынша және осы Заңның талаптарына сай келетін жазбаша хабарламасы;

8) бағалау объектісі  - өздеріне қатысты бағалау қызметі жүзеге асырылуы мүмкін азаматтық құқықтар объектілері;

9) бағалау қызметі саласындағы  нормативтік-құқықтық актілер бағалау қызметі субъектілерінің бағалау жөніндегі жұмыстардың орындалу сапасына, пайдаланылатын бағалау принциптері мен әдістеріне, бағалау жөніндегі есептердің мазмұны мен нысанына қойылатын талаптарды қолдану жөніндегі актілер және осыған Қазақстан Республикасының Үкіметі уәкілеттік берген мемлекеттік органдар әзірлейтін және бекітетін басқа да нормативтер;

 10) уәкілетті органдар – бағалау қызметі саласындағы лицензиялау мен бақылау функцияларын жүзеге асыратын мемлекеттік органдар.

Бағалау түрлеріне міндетті бағалау  мен бастамашылық бағалау жатады.

Міндетті бағалау Қазақстан  Республикасының заң актілеріне сәйкес:

• салық салу үшін;
• жекешелендіру, сенімгерлік басқаруға не жалға беру үшін;
• ипотекалық кредит беру үшін;
• меншік иесінен мүлікті мемлекеттік қажеттерге сатып алу және алып қою үшін;
• борышкер немесе өндіріп алушы сот орындаушысы жүргізген бағалауға қарсылық білдірген жағдайда борышкер мүлкінің құнын анықтау үшін.

Бастамашылық бағалау  тапсырыс берушіге тиесілі кез-келген бағалау объектісіне бағалаушының осы Заңға және Қазақстан Республикасының  басқа да нормативтік құқықтық актілеріне сәйкес бағалау жүргізу жөніндегі  тапсырыс берушінің ерік беру негізінде жүргізіледі.

Бағалау қызметінің субъектілері болып бір жағынан – бағалау  қызметін жүзеге асыру құқығына лицензиясы бар жеке және заңды тұлғалар, екінші жағынан – олардың қызметін тұтынушылар  танылады, олардың қызметі мен  өзара қарым –қатынасы осы заңмен реттеледі.

Бағалау объектілеріне:

• жекелеген материалдық объектілер, оның ішінде қараусыз қалған иесіз мүліктер;
• тұлғаның мүлкін, оның ішінде мүліктің белгілі бір түрін (жылжымалы немесе жылжымайтын) құрайтын заттардың жиынтығы;
• меншік құқығы және мүлікке немесе мүліктің құрамындағы жекелеген заттарға өзге де заттық құқықтар;
• міндеттемені талап ету құқығы;
• жұмыстар, көрсетілген қызметтер, ақпарат;
• санаткерлік меншік объектілері және азаматтық құқықтардың өзге де объектілері жатады.

Бағалау жүргізу шарты  мынадай міндетті талаптарды қамтуға  тиіс:

• тапсырыс беруші мен бағалаушының атауы, олардың заңды мекен-жайы;
• бағаланатын бағалау объектісінің атауы, оның орналасқан жері;
• бағалау жүргізу шартын жасаудың мақсаты;
• бағалау түрі;
• бағалау объектісінің түрі;
• бағалау жүргізудің мерзімдері мен күндері;
• көрсетілген қызметтер үшін ақы төлеудің шарттары, тәртібі және мөлшері;
• тараптардың жауапкершілігі;
• тапсырыс берушінің бағалау объектісіне меншік құқығын растайтын құжаттың деректемелері немесе тапсырыс берушіге бағалау шартын жасау құқығын беретін өзге де негіздемелер;
• бағалаушыда лицензия нөмірі немесе лицензияның тіркелу нөмірі, берілген күні лицензияны берген орган көрсетілген бағалау қызметін жүзеге асыруға берілген лицензияның бар-жоғы туралы мәліметтер.

Бағалаушы:

• бағалау қызметін жүзеге асыру кезінде осы Заңның, сондай-ақ Қазақстан Республикасының өзге де нормативтік құқықтық актілерінің талаптарын сақтауға;
• бағалау жүргізу барысында тапсырыс беруші мен үшінші бір тұлғалардан алынатын құжаттардың сақталуын және құпиялылығын қамтамасыз етуге;
• уәкілетті орган өкілінің және тапсырыс берушінің талап етуі бойынша бақылау қызметін жүзеге асыруға берілген лицензияны көрсетуге;
• тапсырыс берушіге бағалау туралы есеп беруге;
• бағалау жүргізу шарттарының нөмірлерін көрсете отырып, хронологиялық тәртіппен бағалау жүргізу есептерінің кітабын жүргізуге;
• бағалау туралы жасалған есептерді 5 жыл мерзімде сақтауға;
• Қазақстан Республикасының заң актілерінде көзделген жағдайларда сақтаулы тұрған бағалау туралы есептердің көшірмесін немесе  ақпаратты мемелекеттік органдардың заңды түрде талап етуі бойынша оларға беруге міндетті.

Қазақстан Республикасының 1991 жылдың 25-желтоқсанында қабылданған  «Қазақстан Республикасындағы салық  жүйесі туралы» Заңы, тәуелсіз Қазақстанның салық жүйесін құрудың ең алғашқы бастамасы болып табылады.

Бұл заң салық жүйесін  құрудың басты принциптерін, алым мен салықтың түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгілеген тұңғыш тарихи құжат болып табылады.

Қазақстан Үкіметі 1995 жылдың басында салық реформасының ұзақ мерзімді концепциясын қабылдады. Бұл құжатта, негізінен, салық жүйесін салық заңдылығын бірте-бірте халықаралық салық салу принциптеріне сәйкес қызмет етуге жеткізу көзделген.

Осы концепцияны іс жүзіне асырудағы бірінші кезең Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылдың 24-сәуірінде қабылданған Заң күші бар «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Жарлығы болып табылады. Қазақстан Республикасында 1995 жылдың бірінші шілдесінен бастап жаңа салық жүйесі іске қосылды. Бұл жаңа салық жүйесі біршама болса да, нарықтық қатынастар талабына бейімделіп, халықаралық тәжірибеге мейлінше жақындатылған.

 Салық заңдары Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында қолданылады және жеке тұлғаларға, заңды тұлғалар мен олардың құрылымдық бөлімшелеріне қолданылады.

Қазақстан Республикасының  салық заңдары салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың айқындылығы, әділдігі, салық жүйеісінің біртұтастығы және салық заңдарының жариялылығы принциптеріне негізделеді.

Салық салудың міндеттілігі принципі салық төлеуші салық  заңдарына сәйкес салық міндеттемелерін  толық көлемінде және белгіленген  мерзімдерде орындауға міндетті.

Салық салудың айқындылығы  принципі Қазақстан Республикасының салықтары және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері айқын болуға тиіс. Салық салу айқындығы салық төлеушінің салық міндеттемелері туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібін салық заңдарында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.

Салық салудың әділдігі принципі Қазақстан Республикасында  салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады.

Салық жүйесінің біртұтастығы принципі Қазақстан Республикасы салық  жүйесі Қазақстан Республикасының  бүкіл аумағында салық төлеушілерге қатысты біртұтас болып табылады.

Салық заңдарының жариялылығы  принципі  салық салу мәселелерін  реттейтін нормативтік құқықтық актілер ресми басылымдарда міндетті түрде жариялануға тиіс.

Айта кететін бір  жаңалық, жаңа салық заңы бойынша  салықтық әкімшіліктің жаңа ережелері енгізілді. Олардың ішіндегі ең маңызды шешімдердің бірі салық заңдарын бұзғаны үшін жауапкершілікті күшейту. Осы жарлыққа байланысты салық мемлекет алдындағы борыш болып есептеліп, бюджет кірісіне төленуге жатады.