Қазақстандағы кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігін талдау және бағалау

Бәсекеге қабілеттілікті бағалаудың дифференциалданған әдісі  талданатын өнім мен салыстыру базасының  параметрлерін қолданып салыстыруына негізделген.

а)  Егер бағалау базасы ретінде қажеттілік алынатын болса, онда бәсекеге қабілеттілік көрсеткіші мына формула арқылы есептелінеді:

 

Q_i  = Р_i/Р_іо* 100% (і= 1,2,3. ..,n)                                    (4)

 

Мұндағы, Q_і – і-параметрі бойынша бәсекеге қабілеттіліктің жеке параметрлік көрсеткіші;

Р_і – талданатын өнім үшін і-ші параметрдің мөлшері;

Р_іо – қажеттілік толығымен қанағаттандырылғандағы і-параметрдің мөлшері;

n – бағалау параметрлерінің саны,

Нормативті параметрлер  бойынша бағалау кезінде жеке көрсеткіш 1 немесе 0 мәнін қабылдауы  мүмкін. Егер талданатын өнім міндетті норма мен стандартка сай келсе, онда көрсеткіш 1-ге тең; егер сай келмесе, көрсеткіш 0-ге тең болады.

Техникалық және экономикалық параметрлер бойынша бағалау  кезінде жеке көрсеткіш 1-ден үлкен  немесе 1-ге тең болуы мүмкін.

б)   Егер бағалау базасы ретінде үлгі алынатын болса, онда бәсекеге қабілеттілік көрсеткіші мына формула  арқылы есептелінеді:

 

Q_i = Р_i/Р_іо* 100% (і= 1,2,3,...,n)                                   (5)

 

Q_i = Р_іо/Р_о* 100%                                                (6)

 

Мүндағы, Q_і – і-ші техникалық параметр бойынша бәсекеге  қабілеттіліктің жеке параметрлік көрсеткіші;

Р_і – талданатын өнім үшін і-ші параметрдің мөлшері;

Р_іо – үлгі ретінде алынған өнім үшін і-параметрдің мөлшері;

n – бағалау параметрлердің саны.

Бағалау нәтижелерін талдау:

Бұл екі формуладан жеке көрсеткіштің өсіміне бәсекеге қабілеттіліктің жоғарылауы сәйкес келетін формула алынады.

Егер өнімнің техникалық параметрлерінің физикалық өлшемі болмаса (мысалы, ыңғайлылық, сыртқы келбет, модаға сәйкес келуі, т.б.), онда балмен бағалау сараптық әдістер колданылады.

Дифференциалдық әдіс талданатын өнімнің бәсекеге қабілеттілігін немесе ұқсас өніммен салыстырғандағы  кемшіліктерді аныктауға мүмкіндік  береді. Ол өнімнің өмірлік циклдің  барлық этаптарында, әсіресе оны  болжамдық үлгімен салыстырғанда  қолданылады. Бірақ та ол тауардың әрбір  салмақтылық  параметрлерін таңдаған кездегі тұтынушының қажеттілігіне  әсерін ескермейді.

Бәсекеге қабілеттілікті бағалаудың комплексті әдісі. Бұл әдіс комплексті (топтық, жалпы және интегралды) көрсеткіштерді пайдалануына және талданатын өнім мен үлгінің шекті тиімді әсерлерді салыстыруына негізделген.

Экономикалық параметрлер  бойынша топтық көрсеткіш мына формула  арқылы есептеледі:

 

І_ип = З/З_о                                                   (7)

 

І_ип - экономикалық параметр бойынша топтық көрсеткіш; З, З_о - бағаланатын сәйкесінше өнім мен үлгі үшін тұтынушының толық шығындары.

Бәсекеге қабілеттіліктің  интегралды көрсеткішінің формуласы:

 

К = І_нп · І_тп / І_эп                                                 (8)

 

К - үлгі өнімге қатысты талданатын өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің интегралдық көрсеткіші.

Егер талдау бірнеше үлгі бойынша жүргізілсе, онда таңдалған  аналогтар бойынша өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің интегралдық көрсеткіші әрбір бөлек үлгі бойынша орта салмақты көрсеткіш қосындысы ретінде  есептелінеді:

 

К_ср = З_кі · R_і, i=1,2,…,n                                         (9)

 

мұндағы К_ср – үлгі топтарға қатысты бәсекеге қабілеттілік көрсеткіші;

З_кі – і-нші үлгіге қатысты бәсекеге қабілеттілік көрсеткіші;

R_і – аналогтар тобындағы і-нші үлгінің салмақтығы;

n – аналогтар саны.

Бағалаудың аралас әдісі  дифференциалдық әдіс пен комплексті әдістің қосындысы болып табылады. Бәсекеге қабілеттілікті бағалаудың аралас әдісі кезінде жартысы дифференциалдық  әдіспен есептелген параметрлер  жартысы комплексті әдіспен есептелген параметрлер қолданылады.

Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігінің бағалануын көрсеткіштердің келесі топтарының негізінде іске асыру  ұсынылған: өнімнің бәсекеге қабілеттілігі; кэсіпорын өндірісінің жетік  ұйымдастырушылық-техникалығы өзіне  екі жалпыландыру көрсеткіштерін косады:өндірістің техникалық деңгейін (Ктд) және өндірістің ұйымдастырушылык деңгейін (Кұд).

Олар жекелеген көрсеткіштердің функциясы ретінде анықталады

 

Кұд,Ктд = f1(х_i ...,х_n),                                         (10)

 

Әр фактор (меншікті көрсеткіш) былай табылады:

 

Х_і = П_фі/П_ні                                                  (11)

мұндағы П_фі - і-ші факторының деректік мәні, өндірістің ұйымдастырушылық-техникалық деңгейі жалпыландыру көрсеткішіне әсер етеді;

           П_ні - қағидалық немесе жоспарлықта дәл солай.

Жалпыландыру көрсеткішін  келесі формулалар бойынша табамыз:

 

Кұд, Ктд = а_і · х_i + ... + а_n · х_n                            (12)

 

Өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің бағалауының бірнеше әдістемесін  жиі қолданылады. Оларға жататындар: матрицалық әдіс; негізгі тәсіл ретінде  кәсіпорын тауарының бағалануын қолданылатын әдіс; бәсеке тиімділігі теориясында негізделген әдіс.

Матрицалық әдіс негізінде  координаттар жүйесінің қағидасы бойынша  жасалынған матрица талдауы жатыр. Мұндай әдістерге келесі матрицалар: ВСG, Мак-Кинзи, Хоуфер, ADL, И.Ансофф, Д.Абель  бойынша стратегиялардың өрісі  жатады.

Екінші әдіс тауардың бәсекеге қабілеттілігінің параметрлерінің  анықтамасы (бағалық және бағадан  тыс) және оның бәсекеге қабілеті деңгейінің интегралды көрсеткішінің есептеуінде  негізделген.

Тиімді бәсеке теориясы өндірістің ұйымдастырушылық-техникалық деңгей көрсеткіштерінде көрсетілген өнеркәсіптік кәсіпорындардың  шаруашылық қызметінің ең маңызды бағаларын  қамтиды. Оларға кәсіпорынның өндірістік қызметінің тиімділік көрсеткіштерін, оның каржылык жағдайының көрсеткіштерін, тауарды өткізудің ұйымдасқан тиімділік критерийлері мен тауардың бәсекеге қабілеттілігін жатқызуға болады.

Тауар сапасының теориялық  мәні – тұтынушылардың тауарға деген сұранысын қанағаттандырудың түрлі критерийлерін шығару, яғни сапа фирманың бәсекеге қабілеттілігінің кепілдемесі болып табылады.

Әлуетті сатып алушылардың  қажеттілігін білу негізінде параметрлердің номенклатурасы анықталады, оларды өндіруші нарықта өнімді бағалау үшін пайдаланылады.

Егер салыстыру үшін базаны анықтау мүмкін болмаса үлгі арқылы бәсекеге қабілетінің бағаларының  жарнама әдісі қолданыла алады, әсіресе нарықта оның үйлестігі  болса және белгілі жеңгейлі өнім бағаланса. Үлгі-тауар қажеттілікті модельдейді және оның параметрлерін  бағалауға ұсынылған параметрлермен салыстыруға мүмкіндік береді.

Сонымен бірге, бәсекеге қабілеттілігі  талданатын өнімнің тұтынушыға қажетті  параметрлермен салыстыру аркылы бағаланады. Салыстырылатын параметрлер өлшеудің бірдей шамаларымен көрсетіледі. Салыстыру  техникалық жэне экономикалық параметрлердің топтары бойынша іске асырылады.

 

2.2 Қазақстандағы тамақ өнеркәсібі саласының бәсекелік жағдайын сипаттау

Бәсеке негізгі  ұғымдардың арасында ең танымал әрі  іргелі экономикалық санат болып табылады. Бәсекемен ұйымның бәсекелік жайғасымы, бәсекелестік стратегиясы мен ұйымның бәсекеге қабілеттілігі сияқты ұғымдар тығыз байланысты. Осы ұғымдардың арасында белгілі себеп-салдары бар өзара байланыс орнаған. Ұйымның нарық жағдайындағы бәсекелестік теориясы мен практикасы осы ұғымдардың жиынтығына сүйенеді.

Монополияға қарсы саясат саласындағы қазіргі заңнама  ережелерінде дәстүрлі нарық экономикалы  мемлекеттер нарықтың белгіленген  бәсекелі ортасын қамтамасыз ете  отырып, оны реттеуге тырысады.

Алғашқы уақыттан бастап бәсекеге нарықты реттеуші ғана емес, сонымен  бірге ынталандырушы функция  да берілген болатын. Басқаша айтқанда бәсеке өндірісті және тауар массасының сапасын дамыту, жетілдіру факторы  ретінде қарастырылды.

1990-шы жылдары бәсекенің  мүлдем басқа анықтамасына негізделген  теориялық тұжырымдамалар пайда  болды. 

Бәсеке ұғымының дамуына  ресейлік және қазақстандық ғалымдар айтарлықтай үлес қосты. Бұған Қазақстанда  шаруашылық жүргізу жағдайларының  түбегейлі өзгеруі мен оның әлемдік  интеграциялық процестерге қатысуы  дәлел болып отыр.

Бәсеке пайда болып  дамитын жерде бәсекелестік артықшылықтар  туындайды.

Соңғы ондаған  жылдарда әлемдік экономиканың дамуы  классикалық теорияларды қайта  қарауды қажет етті. 1990-шы жылдары  бәсекелестік артықшылық теориясын әзірлеген, сондай-ақ ұйымның ішкі де, әлемдік нарықтағы бәсекелестік артықшылығы елде қалыптасқан ахуалға байланысты екенін тұжырымдаған М. Портердің зерттеулерінің маңызы зор. М. Портердің пікірінше, осыған қатысты факторлық жағдайлар; сұраныс; стратегия, фирмалардың құрылымы мен бақталастығы; салалас және қолдайтын салалардың даму деңгейі жатады. Бәсекелестік артықшылыққа өнімнің өзіндік құнын төмендетіп, тауарларды жоғары деңгейде әртараптандырып немесе нарықты орынды сегменттеу арқылы қол жеткізуге болады. Г.Л. Азоев осы тізімге ұйымның бәсекелестік артықшылықты қалыптастыру талаптарына жаңалық енгізуді, нарықтың қажеттілігіне жылдам ден қоюды қосты.

Қазақстан экономикасының дамуының қазіргі кезеңінде ресурстардың сиректігі мен тұтынушының қолында  бар ақпараттың шектеулі болуына  байланысты бәсекелестік артықшылыққа жету қиындап келеді. Бизнестегі жағдайдың  жылдам өзгеруіне орай ұйым қалыптастырып  іске асыратын бәсекелестік артықшылық ұзақ уақыт бойы сақталмайды.

Бәсекеге қабілеттілік бәсекелік  артықшылықтардың барын белгілейтін  нәтиже болып табылады, тауар, кәсіпорын, сала, экономика қолданылатын объектіге  байланысты оны әрқалай түсіндіруге  болады.

Ел экономикасының бәсекеге қабілеттілігі – бұл  өте күрделі ұғым. Бір жағынан, ел экономикасының бәсекеге қабілеттілігі  бәсекелес шетелдік тауарлар мен  қызметтерге ішкі де, сондай-ақ сыртқы нарықта ойдағыдай төтеп беретін  сатылатын тауарлар мен қызметтердегі  экономикалық, ғылыми-техникалық, өндірістік, басқарушылық, маркетингтік және өзге де мүмкіндіктердің шоғырлануымен  анықталады, екінші жағынан, экономиканың бәсекеге қабілеттілігі – бұл  елдің мемлекеттік және қоғамдық құрылым жүйесінің, қоғамның қоғамдық өмірінің барлық қырларын саяси-құқықтық ұйымдастыру мен реттеудің артықшылығы, мемлекеттің ұлттық экономиканың тұрақты, серпінді дамуын қамтамасыз етуі, сондай-ақ қоғам мүшелерінің осымен байланысты әлемдік стандарттарға сәйкес материалдық  әл-ауқаты [29].

Бәсекеге қабілеттілік проблемасы әлемнің барлық мемлекеттерін алаңдатады: елдің бәсекеге қабілеттілігі елдің  әлемдік нарықтағы жағдайын талдап қорытатын әрі сипаттайтын көрсеткіш. Экономикасы әлсіз елдің бәсекеге қабілеттілігінің деңгейі жоғары болмайды.

Қазақстан экономикасының бәсекеге қабілеттілігі мен экономиканың жаңа деңгейіне жетуі біршама  күрделі процесс. Осы процесті бәсекеге қабілеттілікті бағалауды үйренбей, оны өлшейтін көрсеткіштерді білмей басқаруға болмайды.

Бүгінгі күні басқа елдермен салыстырғанда Қазақстанның бәсекелестік жағынан артықшылықтары жоқ емес. Осы артықшылыққа экономикалық жағынан  тартымды әрі ішкі тұтыну үшін арзан  энергия мен басқа да пайдалы  кен қазбаларының запасы жатады. Сонымен  бірге еліміздің экологиялық  және геоэкономикалық, оның ішінде аумақтың транзиттік әлеуеті де бар.

Экономиканың бәсекеге қабілеттілігін елдің бәсекеге қабілеттілігінен ажырата  білген орынды. Экономиканың бәсекеге қабілеттілік проблемасы елдің инвестициялық  тартымдылығымен байланысты, ал елдің  бәсекеге қабілеттілігі елдегі өмір сүрудің сапасымен байланысты.

Бәсекеге қабілеттілік бәсекелестік артықшылықтың болуын тіркейтін нәтиже болып табылады. Бәсекеге қабілеттілікке кәсіпорынның қызметіне ықпал ететін нарықтағы  стратегиялық және тактикалық өзгерістер (сұраныстың өзгеруі, демографиялық  өзгерістер, табиғи құбылыстар және т.б.) ықпал етеді.

Ұйымның бәсекеге қабілеттілігі  оның қазіргі жағдайын талдау нәтижелерінің  негізінде алынады. Осы процесте бәсекелестік артықшылық көздері, бәсекеге қабілеттілікті, жұмыстың тиімділігі мен тұрақтылығын, сондай-ақ бәсекелестік ортасының даму жағдайы мен оның даму үрдістерін арттыру факторлары анықталады. Зерттеу бойынша экономикалық әдебиетте ұйымның бәсекеге қабілеттілігін талдау мен бағалаудың әр түрлі тәсілдемелері  салыстырмалы түрде қолданылған (1-кесте).

 

Кесте 1. Ұйымның бәсекеге қабілеттілігін талдау мен бағалаудың негізгі әдістемелік тәсілдемелері

 

Тәсілдемелер, авторлар	Бәсекеге қабілеттілік өлшемі	Талдау нәтижесінде алынған  ақпарат
Д. Рикардоның Салыстырмалы артықшылықтар теориясы	Барынша төмен салыстырмалы шығын	Бәсекелестердің еңбек өнімділігінің деңгейі
А. Маршалдың Фирма мен саланың  тепе-теңдік теориясы	Өндіріс факторларын пайдаланудың жоғары өнімділігі	Өндіріс факторларының өнімділік  деңгейі
Э. Хекшер мен Б. Олиннің Өндіріс факторларының арақатынасының теориясы	Барынша төмен факторлық шығын	Өндіріс факторларының салыстырмалы құны
Тиімді бәсекелестік теориясы	Фирманың бәсекелестігінің қарқындылығы. Жоғары экономикалық қызмет көрсеткіштері	Саланың монополиялылығы. Нарықтағы ағымдағы және келешектегі бәсекелестік ахуал
Ұйымның бәсекеге қабілеттілігін өнімнің сапасы бойынша анықтау («Бейіндер әдісі»)	Өнімнің жоғары сапасы	Осы уақыт сәтінде өндірілетін өнімнің сапа деңгейі
Басқарудың стратегиялық тәсілдемесінің негізінде бәсекеге қабілеттілікті талдаудың матрицалық әдістері	Жақсы бәсекелік жайғасым	Ұйымның күшті және нашар жақтары, оны мүмкіндіктері мен сыртқы қоршаған орта тарапынан төнетін қауіп