2-сыныпта сөз мағынасын оқыту әдістемесі

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

 

Батыс Қазақстан инженерлік-гуманитарлық университеті

Батыс Қазақстан гуманитарлық академиясы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Шалтенова Бақытгүл 

 

 

 

 

2-сыныпта сөз мағынасын 

оқыту әдістемесі

 

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

 

5В010200 мамандығы – «Бастауыш оқыту педагогикасы және әдістемесі»

 

 

 

      

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Орал 2010

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

 

Батыс Қазақстан инженерлік-гуманитарлық университеті

Батыс Қазақстан гуманитарлық академиясы

 

 

 

 

 

«Қорғауға жіберілді»

Қазақ филологиясы  кафедрасының

меңгерушісі ___________ А.А.Раманова

 

 

 

 

 

 

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

 

 

Тақырыбы: 2-сыныпта сөз мағынасын оқыту әдістемесі

 

 

5В010200 мамандығы – «Бастауыш оқыту педагогикасы және әдістемесі»

 

 

 

 

 

 

 

 

 

       Орындаған                                                          Шалтенова Б.

 

       Ғылыми  жетекшісі                           

       Ф.ғ.к., доцент                                                      Раманова А.А.

 

 

 

 

 

Орал  2010

 

МАЗМҰНЫ:

 

Кіріспе .........................................................................................................	4
І тарау. І тарау. 2-сыныпта сөз мағынасын оқытудың психологиялық-педагогикалық негізі...................................................	5
І. 1. 2-сыныпта сөз мағынасын оқытудың лингвистикалық негізі..........	5
І. 2. 2-сыныпта сөз мағынасын оқытудың педагогикалық негізі.............	13
ІІ тарау. 2-сыныпта сөз мағынасын оқытудың әдістемелік негіздері .......................................................................................................	23
ІІ. 1. 2-сыныпта сөз мағынасын оқытудың әдістемесі .............................	23
ІІ.2. Сабақ үлгілері ......................................................................................	47
ІІ.3. Тәжірибе жұмысының қорытындысы ...............................................	58
Қорытынды ................................................................................................	60
Пайдаланылған әдебиеттер .....................................................................	61

 

 

Кіріспе

 

Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында бастауыш мектепте білім берудің маңыздылығын көрсете келіп, қазақ тілін оқытудың басты ұстанымдарын ««Бастауыш мектептің негізгі міндеті – баланың жеке басын бастапқы қалыптастыруды қамтамасыз ету, оның қабілеттерін анықтау және дамыту. Осы сатыдағы оқу мен тәрбие оң уәжді қалыптастыруға, оқу әрекетін білуге, оқуға, жазуға, санаудың берік дағдыларын үйренуге, тілдің қарым-қатынастық қарапайым тәжірибесіне, өзін-өзі шығармашылық тұрғыдан таныта білуге бағдарланады» деп белгіленгені мәлім [1, 1].

Бастауыш мектептің қазақ тілі сабағында жеке тұлғаны қалыптастыруда оқушының өз ой-пікірін ана тілде еркін, дұрыс, түсінікті жеткізе білуден басталады. Ал өз ойларын емін-еркін жеткізу үшін оқушылардың сөздік қорлары бай болуы қажет. Балаларда мектепке келмей тұрып-ақ белгілі бір сөздік қор, сөз мағыналарын ажыратып, жеке өмірінде қолдана білу машығы қалыптасады. Осы қалыптасқан икемділігін одан әрі дамытуға мектепке келген күннен бастап назар аударған жөн. Бүгінгі таңда оқушыларға сөз мағынасын оқыту, сөздік қорларын молайту – өзекті мәселенің бірі.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері 2-сыныптағы қазақ тілі сабақтарында  сөз мағынасын оқыту әдістемесіне тоқталу. Бұл мақсаттардан мынадай міндеттер туындайды:

- бастауыш сынып оқушыларына  сөз мағынасын оқытудың психологиялық-педагогикалық  негіздеріне тоқталу;

- бастауыш сыныптардағы оқушыларына  сөз мағынасын оқытуда түрлі әдіс-тәсілдерді қолданудың маңызын айқындау;

- мемлекеттік бағдарлама бойынша 2-сыныптағы сөз мағынасын оқытуға бөлінген сағат санын айқындау, теориялық білімді ойын әдістерін қолдана отырып, игерту жолдарын ашып көрсету;

Зерттеудің дереккөздері 2- сыныптағы қазақ тілі оқулығы(2003, 2005), С.Рахметованың (1991), Г.Ж.Тұрдалиеваның (2007) бастауыш сыныптарда қазақ тілін оқытудың әдістемесі туралы жарық көрген оқу құралдары, «Бастауыш сынып», «Бастауышта оқыту» журналдары.

Зерттеудің әдісі салыстыру, баяндау, талдау-жинақтау әдістері қолданылды.

Зерттеу базасы орта жалпы білім беретін мектептің бастауыш сынып оқушыларымен жүргізілді.

Зерттеудің құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан және қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

 

 

І тарау. 2-сыныпта сөз мағынасын оқытудың психологиялық-педагогикалық негізі.

І. 1. 2-сыныпта сөз мағынасын оқытудың лингвистикалық негізі.

 

Тылсым табиғаттың адам баласына сыйлаған ең бір бағалы да құнды байлығы – тіл. Сондықтан ол халқымызбен бірге туып, біте қайнасып келе жатқан «мәңгілігінің мәңгілігі» (Ғ.Мүсірепов), ұлтымыздың төлқұжаты, рәміздік белгісі, мәдениетіміздің мәйегі, рухани әлеміміздің сарқылмас қазынасы. Тілдің осындай құдіретін терең түсініп, қадірлей білген халқымыз оны көшіп жүрсе де, батпаққа батырмай, шабындыға алдырмай таза күйінде ұрпағына жеткізді. Бабамыздан, данамыздан қалған нұрлы да сырлы тіліміздің бүгінде есесі қайтып, еңсесі көтерілді. Қазақ тілі мемлекеттік тіл ретінде өмірдің барлық саласында кең түрде, бар мүмкіншілігімен қолданылуы керектігі заң жүзінде бекітілді.

Тіл – қоғамдық құбылыс. Ол таным объектісі ретінде біздің еркімізден тыс өз заңдарымен өмір сүріп жатады. Тіпті өз тілінде сөйлеу үшін ешқандай ереженің де, грамматиканың да қажеті жоқ сияқты. Алайда, ойыңды жүйелі де, күрделі етіп жеткізу үшін тілдің ішкі заңдылықтарын: сөздердің бір-бірімен тіркесу мүмкіншіліктерін, сөйлем мүшелерінің орны мен тәртібін, фонетиканың заңдылықтарын, сөз бен ұғымның, сөз бен мағынаның ара қатынасын, әр сөздің стильдік реңкін, т.б. білу қажет. Осыған орай лингвист-мамандар тілдің табиғатына сүйене отырып, оның ішкі заңдылықтарын ашады, оны дәлелдеп ережеге айналдырады, қолданыстағы сипатын қадағалайды. Тіл заңдылығын айқындауда кумуляция ұстанымы басшылыққа алынады. Оның вертикальды және горизонтальды түрі бар екені белгілі. Біріншісінің негізінде ереже бұрын айтылған пікірлерге, зерттеулерге негізделеді. Ғалым бұл пікірлерді қолдауы да, қолдамауы да мүмкін, бірақ айтуға міндетті.

Кез-келген ғылым тіл арқылы өмір сүреді. Мысалы, философия – қоғамдық сананың формасы, ойлаудың жалпы заңдары жөнінде дүниеге біртұтас көзқарасты қалыптастыруға бағытталған ғылым жүйесі болғанымен, ол тіл арқылы қалыптасады, дамиды. Яғни, тіл - әр ғылымның өмір сүруінің, оны танып-білудің негізгі маңызды көзі, құралы болып табылады. Осыған орай, әр пәнге екі тұрғыдан қарау керек. Біріншісі – тілдік жағы, екіншісі – оқылатын объекті жағы [2, 40].

 Тіліміздегі сөздердің табиғатын  түсіну үшін оның дыбысталуы  мен мағынасын біліп алу керек. «Дыбысталу сөздің материалдық жағын құрайды. Екі жақ – дыбысталу мен мағына сөздің бір-бірінен бөлінбейтін бөлшектері. Осы екі жақтың бірлігі – сөздің өмір сүруінің және қызмет етуінің шарты» [3, 5].

Дыбыстардың тіркесуі (сөзге айналуы) белгілі бір зат не басқа құбылысты аңғартатын атауға айналады. Бірақ ол сөз (дыбыс тіркесуі) өзі белгілейтін заттың не белгілі қасиетіне қарай тіркесіп сөз құрайтын болса, дүние жүзіндегі түрлі тілдердегі сөз де бірдей болып шығар еді. Сондықтан сөз бен оның аңғартатын мағынасының арасында шартты, тарихи құбылыс қана болады. Ал сөз мағынасы ұғымға байланысты. Сөз жоқ жерде ұғым жоқ. Бірақ ұғым мен сөзді тең қарауға болмайды. өйткені, барлық сөз ұғымды аңғарта бермеуі мүмкін. Мен де сіздерге ілесіп кетпес пе екем? (Ғ.Мүсірепов) деген сөйлемде мен, сіздерге, ілесіп, кетпес сөздері белгілі бір ұғымды аңғартып тұр. Ал де, пе шылаулары мен екем көмекші етістіктің ондай ұғымы білінбейді. Осыдан барып сөздер лексикалық мағынасы бар сөздер (ұғымды аңғартатындары) және лексикалық мағынасы жоқ сөздер деп екіге бөлінеді. Лексикалық мағыналы сөздер лексикологияның зерттеу объектісіне жатады да, лексикалық мағынасы жоқ сөздер тек грамматикалық мағына беретіндіктен грамматика аясында қарастырылады.

Ұғым мен сөздің тең келе бермеуі сөз мағынасындағы экспрессивтік-эмоциялық бояулардан да байқалады. Ұғымда эмоциялық бояу жоқ, ал сөздің бойында жақсы көру, жек көру сияқты көзқарас кездесе береді. Мысалы, жоғал, құры сөздерінде жек көру сияқты эмоциялық реңк бар.

Немесе бір ұғымның бірнеше сөзбен (синонимдермен), керісінше бірнеше ұғымның бір сөзбен (омоним, көп мағыналылық), айтылуы да сөздің ұғыммен тепе-тең емес екенін білдіреді. Сондай-ақ бір ұғымның сөз тіркесімен берілуі де сөзден өзгешелігін байқатады. Мысалы: сары ала, қолқап, көз шырымын алу, төбе шашы тік тұрды т.б.

Олай болса, сөз өзі атайтын зат емес, ол (сөз) сол зат туралы ұғымның санадағы сәулесі. Сөз – жалпылаушы мағынаға ие. Мысалы, ағаш деген біртектес зат туралы жалпы ұғым аламыз. Ал, ағаштың түрі көп. Қазақ тілінде ағаштың тал, терек, қарағай, қара ағаш, алма, өрік, шабдалы т.б. түрлері бар. Немесе хайуан сөзін естісек те жалпы ұғым аламыз. Хайуанның қай түрі екенін тек жолбарыс, арыстан, қасқыр, аю, түлкі, сиыр, түйе, жылқы, қой, ешкі т.б. деген сөздер арқылы ғана ажыратамыз.

Сөздің өзіне ерекшелігін жақсы түсіну үшін оны тілдің басқа единицаларын – фонема, морфема, сөз тіркесі, сөйлемдерден өзгешелігін білу керек болады.

1. Сөздің құрылымы жағынан фонемадан өзгешеленеді. Өйткені жеке фонемадан тұратын сөз а, е, о сияқты одағай сөздер болмаса көп кездеспейді.
2. Сөз тіркестерінің құрамына басқа сөздің енуі мүмкін.

Ал сөздің құрамына басқа сөз кіре алмайды. Мысалы: сен келдің – сен ерте келдің. Менің кітабым – менің оқыған кітабым. Бұндай қасиеттің сөзде болмауы, оның қашанда құрылымдық жағынан тұтастығын аңғартады.

Қай сөз болмасын белгілі бір сөз табына қатысты болып келеді. Ал фонема, сөз тіркесі, сөйлемде ондай қасиеттің болуы мүмкін емес.

Осы белгілеріне қарап, сөздің мынадай анықтамасын жасауға болады.

«Сөз дегеніміз – белгілі мағынасы бар, құрылымы жағынан тұтас бір сөз табына тән болып келетін дыбыстар тіркесі», - деп атап көрсетеді Айтбай Айғабылұлы [4, 6].

Сөз туралы түсінікті жақсы аңғару үшін оның мағыналарын түсіну шарт. Қазақ тілі байлығына жататын барлық сөздер мағыналарын өзара жіктеп қарасақ, әуелі лексикалық мағына, грамматикалық мағына дегенге көңіл аудару керек. Тіліміздегі көптеген сөздер затты (су, жер, орман, мектеп, тау), заттың сапасын (жақсы, үлкен, жаман), қимыл әрекетті (бару, келу, жүру, оқтау, сену), мезгілді (ерте, кеш, кеше, бүгін) білдіреді. Ал осы сөздердің тағы бір ерекшелігі, олардың грамматикалық формасы, белгілері болады. Сонымен тіліміздегі сөздер заттар мен құбылысты (сапа, қимыл, т.б.) аңғартатын мағынасы мен грамматикалық форма, белгілеріне қарап сөз таптарына қарап жіктеледі.

Сондықтан сөздердің заттар мен құбылысты білдіретін мазмұны лексикалық мағына деп аталады да, грамматикалық формасының мазмұны грамматикалық мағына деп танылады.

Сөз нақтылы жағдайда бір лексикалық мағынаға ие болса, грамматикалық мағынасы бірнешеу болуы мүмкін. Мысалы, қалпақ сөзі адамның басқа киетін киімінің бір түрін білдірсе, ол лексикалық мағынасы. Ал, қалпақ сөзінің бір ғана киімді (затты) білдіруі (жеке форма), атау септігінде тұруы грамматикалық мағыналарын аңғартады.

Сөздің лексикалық мағынасы мен грамматикалық мағңыналы сөз қаншалықты түсінікті болғанымен ол грамматикалық форма арқылы байланысқа түспей сөйлем құралмайды, ой, пікірді білдіре алмайды. Ал, осы сөздерді айтатын деген ойымызға лайық грамматикалық формасына келтірсек, «көзің ауырса, қолыңды тый» деген фраза шығады. Мұның өзі лексикалық мағынаның грамматикалық мағынаға тәуелді екенін аңғартады.

Олай болса, сөздің лексикалық мағынасы мен грамматикалық мағынасы бірін-бірі толықтырып, сөздің қатынас құралы ретінде жұмсалуына негіз болады екен.

Қандай сөз болса да, ол мағынасымен есепке алынып, белгілі бір көдеге, қатынас құралы болуға жарайды. Бірақ сөздің барлығы мағына жағынан міндетін бірдей өтей бермейді. Мысалы, дербес лексикалық мағынасы бар зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік, үстеу, еліктеуіш сөздердің қызметі бірдей емес. Айталық, жер, аспан, дәу, қызыл, кел деген сөздерде лексикалық мағына белгілі ұғымға телініп, оны анық аңғартып тұрса, мен, сен, ол деген есімдіктер мен бес, он, жиырма деген сан есімдердің лексикалық мағынасы белгілі болғанмен ұғымды нақтылы көрсете алмайды. Есімдіктердің аңғартатын ұғымы мәтіннен аңғарылады. Мысалы, сен деген сөзден нақтылы кім екенін біле алмаймыз. Оның Асан не Сәрсен әлде Бейсен екені тексте белгілі болады. Ал, сан есімдер өзімен қатар тұрған заттық ұғыммен ғана нақтылы ұғым бере алады. Егер, он бес, елу, жетпіс десек, ол сандар ненің саны екені белгісіз. Он бес дәптер, елу студент, жетпіс мектеп дегенде ғана сан есім сөздердің мағынасы ашылады.

Сөздің лексикалық мағыналарын жақсы түсіну үшін академик В.Виноградов үлгісімен сөздің тура мағынасы мен фразеологиялық байлаулы мағынасын, синтаксистік шартты мағынасын білу қажет [4, 7].

Сөздің тура мағынасы деп тікелей шындыққа қатысты лексикалық мағынаны айтамыз.

Тура мағыналы сөз басқа сөздермен еркін байланыса береді. Бірақ шексіз емес. Мысалы, кітап үлкен, кіші, қалың, жұқа, қызық, ескі, жаңа болуы мүмкін, сондықтан үлкен кітап, кіші кітап, қалың кітап, жұқа кітап, қызық кітап, ескі кітап, жаңа кітап деп айта береміз. Алайда, қисық кітап, тура кітап, қомақай кітап деуге болмайды.