Қазіргі таңда тағам талшықтарын
біренеше классификациясы бар. Полмерлердің
құрылысына қарай олар гомогенді (целлюлоза,
пектин, лигнин, альгин қышықылы) және
гетерогенді (целлюлозалигиндер, геми-целлюлоза-
целлюлозалигиндер және т.б) болып бөлінеді.
Шикі зат түрлері бойынша: төменгі деңгейдегі
өсімдіктерден (балдырлар мен саңырауқұлақтар)
алынатын тағам талшықтары және жоғарғы
деңгейдегі өсімдіктерден (астық тұқымдастар,
шөптер, ағаштар) алынатын тағам талшықтары.
Физика-химялық қасиеттері бойынша: суда
еритіндер (пектин, камеди, слизи, гемицеллюлозаның
еритін бөлімдері) және ерімейтіндер (целлюлоза,
лигнин, гемицеллюлоза бөліктері және
ксиландар). Сонымен қатар спирттер мен
полисахаридтер, олардың өзі құрылымды
(целлюлоза, гемицеллюлоза, пектин) және
құрылымсыз (слизи, камеди, қолдаң жасалған
полимерлер) болып бөлінеді.
Көп уақыт бойы тағам талшықтары
қажет емес балласт болып саналды және
оларды тамақтың тағамдық құндылығын
арттыру үшін жоюға тырысты. Сол себепті
тағам талшықтарынан толықтай тазартылған
тамақтар тобы әзірленді және жасалып
шығарылды: қант, кондитерлік тағамдар,
майда тартылған ұн, түссіздендірілген
жеміс және көкіністер шырындары. Оларды
қолдану дамыған елдер халқының рационында
жалпы калорийдің 60% құрайды, бұл табиғи
өсімдіктер тағамын(дәнді өсімдіктер,
көкөністер, ірі тартылған ұннан жасалған
нан) қолдану азайған сайын тамақтану
рационында тағам талшықтарының едәуір
(2-3 есе) азаюна әкеліп соқтырды. Диетаны
осылай “батыстандыру” күніне тамақпен
бірге келуі тиіс тағам талшықатарын 10
г дейін азайтады. Сонымен қатар қатал
вегетарианшыл адамдар тамақпен бірге
40 г немесе одан да көп тағам талшықтарын
қабылдайды. Жер шары халқының көп
бөлігі күніне 25 г көп емес тағам талшықтарымен
қоректенеді, оның 10 г- нан және астық
тұқымдастардан жасалған басқа тамақтардан,
шамамен 7 г- картоптан, 6 г- басқа көкөністерден,
тек 2 г- жеміс-жидектерден алынады.
Тамақта тағам талшықтарының
жетіспеуі мына аурулармен аруа қаупін
жоғарлататын фактор болып табылады: тоқ
ішек рагі, тоқ ішектің тітіркену синдромы,
іш қату синдромы бар тоқ ішектің гипомоторлы
дискинезиясы, дивертикулез, соқыр ішек,
тамақ саңылауы диафрагмма жарығы, өт
қабына тас байлану, қант диабеті, семіру,
атеросклероз, жүректің ишеметикалық
ауруы, гиперлипопротеидемия, ағзаның
төменгі бөліктері тамырларының түйнеліп
кеңею және тромбозы.
Тағам талшықтарының медициналық
және биологиялық құндылығы оның химия-физикалық
қасиеттерінің артықшылықтарына негізделген.
Тағам талшықтары тоқ ішектің жұмыс істеуінде
өте маңызды рөл атқарады. Тағам талшықтарының
басты қасиеттерінің бірі болып су ұстай
алуы саналады. Кейбір тағам талшықтары
өзінің салмағынан 5-30 есе көп су көлемін
ұстай алады. Мысалы, 1 г бидай кескіні
5 г суды ұстайды. Суда еритін тағам
талшықтары ең үлкен гигроскопиялық
қаситеке ие: көкөністер мен жемістерде
бар гемицеллюлоза мен пектин. Еримейтін
тағам талшықтары (мысалы, астық тұқымдастардың
кескіндері) суды тек бетінде ғана ұстай
алады. Тағам талшықтарының суды ұстай
алу қабілеті ішек тасымалын және тоқ
ішектің жиырылуының тездетуін, кал
массасының көбеюін қамтамасыз етеді,
ішектредің ішкі қысымын өзгертеді (бұл
тамақ саңылауы диафрагмма жарығымен,
дивертикулитпен, ағзаның төменгі бөліктері
тамырларының түйнеліп
кеңеюмен ауратын адамдарға өте маңызды),
фекальді электролиттердің концентрациясын
өзгертеді. Ең төменгі су ұстау
деңгейіне ие бидай кескіндері тоқ
ішектің бастапқы бөліктерінде тағам
өтуінің ең үлкен жылдамдығын қамтамасыз
етеді және дәрет түзетін фактор ретінде
әрекет етеді. Тағам талшықтарының
басқа түрлері (мысалы, көкөністерден
жасалғандар) тоқ ішектің бастапқы
бөліктерінің нутриенттерінде (соқыр
ішекте) жиналады. Бұл бактериялық ферментацияны
күшейтеді. Сонымен астық тұқымдас
тағам талшықтары (негізінен кескінділер)
тоқ ішектің ішіндегісін түзуге тікелей
әсер етеді, басқа көздерден жасалған
тағам талшықтары да дәл осындай
әсерді тікелей емес, бактериалды ферментация
және басқа механизмдер нәтижесінде береді.
Өсімдіктердің еримейтін
жасушалар қабырғасы ішек ішіндегісінің
сұйық бөлігін өткізетін тығыз матрица
ретінде бола алады. Сонымен қатар,
еритін тағам талшықтары сұйық матрица
бола алады. Ішек флорасы мен тағам
талшықтарының өзара әрекеттесуі арқылы
ішек ішіндегісін өзгертеді – гликохолаттарды
дезоксихолатқа айналдырады, бұл нақты
патологиялық мөлшерлік қатынаста токсемикалық
әсер тудыруы мүмкін. Бұл жағдайда
тағам талшықтары көлемінің көбеюі
токсемияның деңгейін тағам талшықтарына
токсиндерді адсорбтау немесе тоқ
ішектің ішіндегісінің салмағын үлкейту
арқылы токсиндерді еріту көмегімен
азайтады. Бұл шырышты қабықтың токсиндермен
байланыс қауіпін азайтады. Осымен
бірге тағамға тағам талшықтарын қосу
B1, B2, B6 дәрумендердің
және ішек бактериялары бар фолий қышқылдың
ішкі ішек синтезін күшейтеді. Олар ішектің
микрофлорасына да жақсы әсер етеді -
пайдалы лактобациллдар мен стрептококтардың
үлесі артады, коли-формның өсуі тежеледі,
бұл әсіресе кәрі адамдарға маңызды,
себебі жылдар өткен сайын ішек микрофлорасы
шірік сипатқа ие болады.
Тағам талшықтарының басқа
қасиеттерінен адсорбтау мүмкіндігін
айтуға болады. Олар өт қышқылдарының
көп мөлшерін байлайды және кейін шығарады,
ал өт қышқылы бауырда холестериннен
синтезделетіндіктен клетчатка гипохолестериндік
әсер етеді. Өт қышқылдарын талшықпен
байлау ағзаның холестеринді екі есе
жоғалтуына әкеледі деп саналады, бұл
өт қышқылдарының реабсорбциясының азаюына
және нейтралды стероидтарды сору
өт қышылдарының жетіспеушілігінен бұзылғандықтан
нейтралды стероидтарды калмен шығарылуының
көбеюне әкеледі. Тағам талшықтары өт
қышқылдарынан басқа метаболиттерді,
токсиндерді, электролиттерді адсорбтайды.
Тағам талшықтарының физиологиялық
әрекет ету аспектілерінің бірі олардың
минералды алмасуға ықпал етуі болып табылады.
Тағам талшықтарын өте көп қолдану ағзадағы
минералды балансты бұзатындығы туралы
дәлелдер бар. Бұл үдерістердің негізіне
тағам талшықтарының катионды алмасу
қасиеті жатыр, ол ауыр металдар иондарының
шығарылуына ықпал етеді, мысалы, қорғасын,
стронция, және клечатканы ағзадан
радионуклеидтерді шығару үшін қолдану
мүмкіндігін қарастыруға себеп болады.
Бұл жағдайда альгинаттар - қоңыр балдырлардаң
алынатын пектинді заттар, мысалы теңіз
қырыққабатынан алынатындар, белсенді
болып шықты, олар адамның ішек- қарын
жолына түскен радиоактивті стронциядың
95% шығарады. Бұл уақытта тағам талшықтары
аниондардың алмасуына ықпал етпейді.
Белгілі –бір деңгейде тағам
талшықтары энергия көзі болып табылады.
Тоқ ішектің микроағзаларының ферментті
жүйелерінің ықпалымен полисахаридтердің
гликозидті байланыстарында гидролиз
жүреді, бұл моносахаридтердің түзілуіне
әкеледі. Тоқ ішекте тағам талшықтарының
50% бактерия әрекеттерінен май қышқылдары,
көміртегінің екі окисі, сутегі және метан
болып ыдырайды, бұл тоқ ішекке
химиялық әсер етеді.
Бұл қасиеттер арқасында тағам
талшықтары іш қату болатын тоқ
ішік қызметтерінің аурулары, дивертикулез,
геморрой, тамақ саңылауы диафрагмма
жарығы, тоқ ішек рагі кезінде емді –прафилактикалық
мәніге ие бола алады. Тағам талшықтарының
тоқ ішек рагінің дамуын алдын алу рөлі
келесі қасиеттеріне байланысты:
Дәрет көлемін ұлғайту арқылы
тағам талшықтары канцерогенді заттардың
канцентрациясын азайтады;
Ішек тасымалы уақытын азайту
арқылы тағам талшықтары канцерогендер
мен ішектің шырыш арасындағы байланысты
азайтады;
Химустың pH азайту арқылы тағам талшықтары потенциалды канцерогендердің бактериялық пайда болуын тежейді;
Бутират түзілуін күшейту
арқылы тағам талшықтары шырыш ішегінің
жасушаларын кері зиянды түрде пайда
болуынан қорғайды;
Ісік дамуын үдететін бос аммиак деңгейін азайтады;
Қорғаныс шырышының бактериалды ыдырауын тежейді;
Қуырылған ет мутагендерінің белсенділігін азайтады.
Тағам талышықтары 8%-дан
бастап 50%-ға дейін ішек жолдарында рак
тудыратын гетероциклды аминдерді
байлайды деп саналады. Әдетте бұл аминдер
ет тамақтарын жоғарғы температурада
пісіру кезінде пайда болады.
Соңғы уақытта тағам талшықтарын
ішек рагінда ғана емес, сүт бездері рагін
де алдын алуға қолдануға болады деген
гипотеза ұсынылып жүр. Лигиндер-
тағам талшықтарнан (әсіресе астық тұқымдастардан)
тоқ ішек бактериялары түзетін энтеролактон
және энтеродиол несеппен бірге падаланған
тағам талшықтары мөлшері бірдей мөлшерде
шығарылады, бұл әсіресе етеккір циклының
лютеинді фазасы және жүктіліктің бастапқы
кезінде болады. Олар сүт бездері мен
тоқ ішектің рецепторлары мен эстрогендерін
байланыстыру арқылы антиканцерогенді
әрекет етеді және осы арқылы эстрогендер
әрекетіндегі пролиферацияны тойтарады.
Тоқ ішек қызметіне
әсер етуден бөлек тағам талшықтары
өт бөліну үдерісіне де айтарлықтай
ықпал етеді. Өт тастарының
пайда болуы холестерин, өт қышқылы
және фосфолипидтердің молярлы
ара қатынасына негізделген литогенді
индексқа тәуілді. Тағам талшықтары
бастапқыда өт литогені көп
келесі аурулармен ауратын адамдардарда
өт литогеннің азаюына ықпал
етеді: калькулезді холецистит,
өт тұрып қалатын өт қабының
гипокенезиясы. Өт құрамына тағам
талшықтарының жақсы әсер етуі
келесі механизмдер арқылы:
Холий қышқылын адсорбтау,
оның дезоксихолды микробка айналуын
тежеу және оның ішектегі адсорбциясы;
Өтте өт қышқылының суммалық құрамының артуы;
Хендезоксихолат деңгейінің
артуы және өтте холат пуласы мен дезокскихолаттың
азаюы;
Өтте холестериннің азаюы;
Өттегі фосфолипидтердің азаюы;
Өттің холат-холестеринді коэфиценті мен литогенді индексінің қалыптандыруы;
Тастар түзілуін алдын алу үшін
маңызды өтті ыдырату;
Өт қабының кинетикасының артуы;
Тағам талшықтарының барлық
түрінен өт бөліну үдерісіне қатты әсер
ететін құрамында гемицеллюлоза мен
целлюлоза бар астық тұқымдастардың
кескіндері болып саналады.
Тағам талшықтарының өт
қышқылы алмасуына әсері оның гипохолестериндік
әрекетіне байланысты, бұл қан құрамында
холестериннің, холестериннің тығыздығы
төмен липопротеині мен холестерин липопротеинлипазасының
деңгейінің азаюында байқалады. Әртүрлі
авторлардың деректері бойынша холестериннің
тығыздығы жоғары липопротеині сәл артады
немесе сәл төмендейді немесе сәл өзгереді,
бұл атероген коэфицентінің азаюына әкеледі.
Кейбір деректер бойынша рационды
тағам талшықтарымен байыту қанда
триглицеридтердің, әсіресе гиперлипопротидемияның
IV тобымен ауру адамдарда, деңгейін төмендетеді.
Тағам талшықтарының апо-С және апо-В
концентрациясын қалыптандыру қасиеті
байқалған, мысалы, апо-СIII изоформаларының
қайта бөлу ( құрамында апо-CIII1 артуы және
апо-CIII0 төмендеуі).
Тағам талшықтарын ұзақ уақыт қабылдаған
кезде (2 жыл бойы) қанда концентрация
мен апо-A, сонымен қатар апо-А/ апо-В қатынасының
мөлшері артады.
Тағам талшықтарының липидті
алмасуға жағымды әсері бірнеше факторларға
байланысты:
Өт қышқылдары мен нейтральды стеролдарды шығару мен байлаудың күшеюмен;
Ас ішек жолында липидтерді сорудың азаюымен, әсіресе сору аймағының дистальді бағытқа қарай ауысуы;
Ас ішекте фосфолипид пен холестериннің синтезі азаюымен ( тағам талшықтарын ұзақ пайдалану ішек жасушаларында липид метаболизмін өзгеретеді. Бұл холестеринге ацетаттың, фосфолипидке олеинді қышқылдың қосылуын азайтады);
Көміртек пен сутекті байланстыратын
липемияның азаюымен (Тағам талшықтары
қандағы глюкоза мөлшерін ғана емес,
холестерин мен тығыздығы төмен липротеин
синтезін күшейтетін инсулин мөлшерін
де азайтады);
Суда еритін тағам талшықтарының
өзгерісінен пайда болған зат – қысқа
тізбекті май қышқылдарымен бауырда
холестерин синтезін ингибирлеумен;
Бұл үдерістердің нәтижесінде
бауырда холестерин, липопротеид және өт қышқылдарын синтездеу азаюымен;
Май тканьдерінде липопротеидлипазының белсенділігінің артуымен;
Панкреатикалық липазының белсенділігінің төмендеуімен;
Минералды алмасуға ықпал етумен ( тағам талшықтары құрамына
енетін фитин қышқылы плазмада мырыштың
азаюына және гипохолестеринемикалық
әрекет тудыратын мырыш/ қола арақатынасынын
үлкеюіне ықпал етеді)
Гипохолестеринемитикалық
әрекет тағам талшықтарының көзіне байланысты:
айтарлықтай әсер пектинде, әсіресе, жоғары
метооксилденген (цитрустық, алмалық)
пектинде, және слизейде байқалады.
Астық тұқымдас кескінділердің целлюлозасы
мен гемицеллюлозасы қандағы холестерин
деңгейіне аз ықпал етеді. Сонымен қатар
бидай кесінділеріне гөрі сұлы кесінділерінің
артықшылықтары бар, сұлы кесінділерін
қолдану холестерин деңгейін азайтып
қана қоймай, холестеринде жоғарғы тығыздықты
липопротеинді көбейтеді.
Тағам талшықтарының гиполипидемикалық
әрекеті оларды атеросклероз, жүректің
ишемикалық ауруы, гиперлипопротеидемия,
гипертоникалық жүрек ауруы, ағзаның төменгі
бөліктері тамырларының түйнеліп
кеңею және тромбозы секілді жүрек-қан
тамырлары ауруларын емдеу және алдын
алуда қолдануға негіз болады. Сонымен
қатар тағам талшықтарының гемокоагуляцияға
әсері маңызды болып табылады. Тағам талшықтары
бүтін қанның тұтқырылғын төмендетеді,
I және II аутотробинді және I тромбоцитарлы
факторды азайтады, тромбоэластограмманың
көрсеткіштерін гипокоагуляция жағына
қарай сырады деген деректер бар. Олардың
тромболитикалық әректтерінің негізінде
асқазан-ішекті жолдың әртүрлі бөлігіндегі
шырышты қабықтың коагулирлеу және фибринолитикалық
қасиеттерін өзгерту жатыр.
Осымен бірге ағзаның төменгі
бөліктері тамырларының түйнеліп
кеңею және тромбозы ауруы кезінде тағам
талшықтарының ішкі қарын қысымын
азайтуы маңызды мәнге ие. Қарын қабырғасының
бұлшықеттерінің жоғарғы күш салуы
және ішкі қарын қысымы тамырлардың түйнеліп
кеңеюінің дамуына әсер ететін фактор
екендігі белгілі, сол себепті ағзаның
төменгі бөліктерінен күре тамыр қанының
кетуі бұзылады.