Аудиттің пайда болуы және қалыптасуы

Кәсіпорын қоймаларында шикізат пен материалдың болуы өндіріс қажеттілігіне байлайысты болады. Бұл процесс тұрақты түрде басшылықтың бақылауында болуы керек. Өндіріс пен босалқы қорлар жөніндегі мәліметтердегі қателер дұрыс емес шешімдер қабылдауға әкелуі мүмкін. Мысалы, босалқы қорлар туралы дәл емес мәліметтер сатып алу немесе өндірістік бағдарлама орындалуына қатысты қате шешімдерге ұрындырады. Аса үлкен босалқы қорлар сақтау жөніндегі ағымдық шығындарды көбейтіп, ескеру тәуекелділікті арттырады. Жеткіліксіз босалқы қорлар тапшылыққа, өндіріс тоқырауына және сатуды жоғалтуға әкелуі мүмкін. Босалқы қор деңгейін бақылаудың тиімді процедурасы бизнесті басқару кезінде әкімшілік пайдаланатын және сонымен басқару тиімділігін арттыруға көмектесетін есепке алу және басқа ақпаратта қате пайда бөлу мүмкіндігін азайтады.

Өндірістік  процессте графиктерді жоспарлау  мен құрудың ролін түсінген аудитор  босалқы қор мен өнімнің өзіндік  құнымен байланысты бөлінбес және бақылау тәуекелдерін тиімді бағалай алады. Бұл циклде материалдар шығындары зерттелетіндіктен (алдыңғы тарауда біз кәсіпорынға тауар-материалдық босалқы қордың тусуі жөніндегі аудит қарастырылды), ішкі бақылау жұмысында бірқатар ұйымдастырушылық алғы шарттардың болуы талап ететін материалдарды босатуды (жіберуді) ұйымдастыру мен іске асыруды қарастырайық. Мысалы, қойма қызметкерлерінде бас бухгалтермен келісіле отырып, бекітілген материалдарды талап етуі мүмкін адамдар тізімі мен қолдарының үлгісі болуы керек.

Материалдарды жіберумен қатар  пайдалануды бақылауды ұйымдастырудың қажетті шарты норматив (шығындар нормасы) болып табылады. Оларсыз материалдар шығындарын есепке алуды, оларды пайдалануды бақылауды, өнімнің өзіндік құнын төмендетуді қалыптастыруға болмайды.

Шикізат пен материалдар рұқсат берілген жүкқұжат негізінде өндірістік процеске бағытталады. Кез-келген жағдайда материалдардын мұндай қозғалысы оперативті мақсаттармен қатар бухгалтерлік есеп мақсаттарына қызмет ететін рұқсат беруші кұжаттарға тіркелуі керек.

Құжатпен рәсімдеу тәртібіне қарамастан көптеген өндірістерде материалдар лимит бойынша босатылады. Ішкі бақылау осындай лимиттер мен нормативтердің саны мен сапасын, олардың есеп айырысуының дұрыстығын (лимитті - алу карталары негізінде) анықтайтын талдау жүргізуі керек. Сонымен бірге ай басында цехтар жұмсамаған материаддар қалдығы да ескеріледі. Әдетте материалдарды жіберу (босату) лимитін нормалау бөлімінің (жоспарлау бөлімінің) есептеулерін пайдалана отырьш, жабдықтау бөлімі орнатады.

Тек директор немесе бас бухгалтер (немесе олар өкілеттілік  берген адамдар) материалдарды лимиттен тыс беруге немесе бір түрді басқа түрге ауыстыруға рұқсат бере алады.

Шикізат пен дайын өнімді сақтау.

Шикізат пен материалдар қабылдау кезінен бастап өндіріс процессінде оларды пайдаланатын барлық кезеңдерде есеп пен бақылау объектісі болып табылады.

Шикізат, материалдар мен дайын  өнімді сақтауды қамтамасыз ететін процедуралар қамтиды:

• рұқсаты жоқ персоналды жіберуді шектеу арқылы босалқы қорларды қорғау;
• материалды өндірістік цехтарға қажетті рұқсат беру арқылы беру;
• шығындарды есепке алу тізіміне босалқы қорларды материалдарды беруден кейін жазу;
• қолма-қол материалдарды ары қарай нәтижелерді талдамалық есепке алу тізімдері мәліметтерімен салыстыру арқылы кезең сайын есептеу (түгелдеу).

Түгелдеу  ішкі бақылаудың тиімді құрылымының  бөлігі болып табылады. Сондықтан аудитор бухгалтерлік есебінің 24 "Бухгалтерлік қызметті ұйымдастыру" стандарты мен оның "Заңды тұлғалардың мүлік пен міндеттемелерге түгендеу жүргізу тәртібі туралы" әдістемелік ұсынымдарына сай клиенттің түгендеу жүргізу мәселелерін зерттейді. Активтерді түгелдеу бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беру мәселелерінің нақтылығын қамтамасыз ету мақсатында жылына бір реттен кем емес жүрпзіледі. Активтердің сақтығына жауап беретін адамдар тобы немесе әр материалды жауапты адамнан түгендеу басталғанға дейін қолхат алынады. Кәсіпорынның босалқы қорларын толық есептеу бір уақытта жүгізіледі және бұл кезде барлық операциялар тоқтатылуы керек (кейде бұны "қабырғадан қабырғаға дейін түгелдеу" деп атайды); егер талдамалық есеп тізімі жүгізілсе және басқа міндеттемелер қанағаттандырылса, онда жыл бойы түрлі уақытта босалқы қорлардың еркін таңдап алынған түрлеріне мезгіл сайын есептеулер жүргізілуі мүмкін (бұны "босалқы қорларды циклдық түгелдеу" деп атайды).

Түгелдеуді жоспарлау мен жүргізуге  ең алдымен клиент жауапты болады. Бірақ түгелдеуге сыртқы аудитор қатысуына байланысты жоспарлауды бірлесе отырып іске асыру керек.

Аудитор жазбаша турде  құрылған түгелдеуді жүргізу нұсқауын немесе ескертпесін қарап, өз ескертулерін айтуы керек. Клиент әкімшілігінің түгелдеуге жауап беретін өкілі түгелдеуді жүргізуді қадағалайтындар үшін жиі бір немесе бірнеше нұсқамалар жүргізеді.

Бұл нұсқамалар тек материалды жауапты  адамдарға ғана емес, тұрақты әрекет ететін түгедеу комиссия мүшелеріне, сонымен қатар бухгалтерия қызметкерлеріне арналады. Оған мынандай сұрақтар енеді:

• тауар-материаддық босалқы қорлардың санын, жалпы сомасын есептеу;
• түгендеудің жалпы нәтижесін бағалау мен жасауды іске асыру;
• босалқы қорларды есептеуге ыңғайлы болатындай орналастыру;
• сұранысқа ие емес, жатып қалған немесе зақымданған тауарларды бөліп алу немесе дұрыс анықтау;
• түгеддеу ярлыгын (құлақшасын) немесе ведмостерін номерлеуді бақылау;
• жекелеген есептеулерді құжаттандыру және тексеру;
• қабылдау мен тиеуді,  бөлімшелер арасындағы қозғалысты көрсететін құжаттарды дұрыс "қиып тастауға" қол жеткізу;
• есептеу барысында анықталған кателерді түзету.

 

2. Өндіріс  кезеңі аудитінің ақпарат көздері

Талдамалық процедуралар көмегімен  тәуекелдерді анықтайды, шоттар арасындағы арақатынасты зерттейді, аудиторға тәуекелдікті бағалауда көмектесетін тенденциялар мен заңдылықтарды анықтайды. Тенденциялар көрінуі мұмкін:

• өндірістік шығындардың кұрамдас бөлігі, өндірістік шығындар мен баға ауытқулары арасындағы ара қатынасты;
• дайын өнімдердің босалқы қорларының айналымдылығы (сатылған өнімнің өзіндік құнының дайын өнімнің орташа босалқы қорына қатынасы).

Аудитор осы ара қатынастарды талдап, оларды өткен кезеңнің сәйкес мәліметтері мен болжау көрсеткіштерімен салыстырып, ерекше операцияларды анықтап, олардың құрылу табиғатын түсініктеме табуы қажет. Ішкі есеп беруге әкімшілік жүргізген талдау аудиторға өзінің таддамалық процедурасына қосу үшін олар қаншалықты қажет екенін шешуге мүмкіндік береді. Жоғарыда аталған талдамалық процедуралардан басқа аудитор мыналарға талдау жасайды:

• шикізат пен материалдардың, жалақының нақты шығындары мен жүкқұжат шығындарының нормативтен ауытқуына;
• тауарлы-материалдық босалқылар құрамы мен құрылмыына;
• тауарлы-материалдық босалқылардың шығарылуы (ескірген, сұранысқа  ие   емес,   бұзылған,   сонымен   қатар   өткен   кезеңдер көрсеткіштерімен салыстырғандағы басқа шығарулар);

• тауарлы-материаддық босалқылардың өтімділігі.

Талдамалық  процедуралармен байланысты туындаған  аудитор сұрағына клиенттің жауабы клиенттегі бақылау сапасы туралы түсінік береді. Мысалы, ағымдағы жылмен алдағы жылды салыстырғанда босалқы қорлардың айналымдылығы көрсеткіштеріндегі орын алған ауытқулар туралы сұрақтарға бірден берілген логикалық және нақты жауаптар әкімшілік жағдайда бақылап отыр және есепке алу жүйесі мен бақылау процедурасы дұрыс әрекет етеді деген тұжырым жасауға негіз бола алады (егер қарсы дәлел болмаса).

Объектіге қатысты тексерулер

Аудитор компанияның бақылау құрылымын  өзіне аудитті жоспарлауға мүмкіндік беретіндей етіп түсінуі керек. Бұл олардың пайда болу қаупі немесе мүмкін бұрмалауларды анықтау және объектігі қатысты тексеру әдістемесін даярлау үшін қажет. Аудитор өзіне кәсіпорын туралы белгіліні талдайды, алдыңғы жылдағы аудит нәтижелерін қарастырады, клиент персоналымен әңгімелеседі, персонал өз міндеттерін қалай орындайтынын бақылайды, бақылау саясаты мен процедурасының клиент дайындаған сипаттамасын қарастырады, құжаттар мен есептемені зерттейді.

Егер аудитор толықтық, дәлдік және болу сияқты аудит мақсаттарына қатысты  өндірістік циклдің кейбір немесе барлық шоттарының бақылау тәуекелін төмен деп бағаласа, онда босалқы қорларға түгендеу жүргізуді міндетті бақылаудан басқа аудиттің осы мақсаттарына қатысты мән бойьшша тексерулер аналитикалық процедуралармен шектеледі. Ол аудиттің келесідей мақсаттарына қатысты бақылау тәуекелін сирек төмен деп бағалайды: құбылыс, бағалау, құқық және міндеттемелер, ұсыну және ашу. Сондықтан осы мақсаттарға қатысты әдетте мән бойынша тексерулер жүргізіледі.

 

 

11-Тақырып. Ұзақ мерзімді активтер аудиті

 

1. Материалды емес активтер аудиті

2. Негізгі құралдар аудиті

3. Ұзақ мерзімді инвестициялар  аудиті

 

Үлкен кәсіпорындарды санамағанда, өндірістік қызметпен айналысатын көптеген кәсіпорындар азғантай негізгі кұралдар мен материалдық емес активтерді пайдаланады. Сондықтан ұзақ мерзімді активтер мен оларға сәйкес шаруашылық операцияларға ішкі бақылау процедуралары жеке көлемді жасалмайды, өйткені арнайы бақылауға кететін шығындар көлемі өзін-өзі ақтамайды. Мысал үшін үлкен өндірістік кәсіпорындағы ұзақ мерзімді активтерге аудит жасау әдістемесін келтірейік.

Ұзақ мерзімді активтердің ішкі бақылауы туралы жалпы  түсінік алу мақсатында, аудитор лауазымды тұлғалар арасындағы ақпарат қозғалысындағы құрылымдық жүйесін есеп ақпараттарын көрсету үшін зерттеуі немесе өзі құрастырған ішкі бақылау жайлы сауалнама сұрақтарына жауап іздеуі тиіс. Бұл қүжаттар аудиторға клиентті бақылау тиімділігін тестілеуге және тәуекелділік деңгейін көрсетуге мүмкіндік береді. Шаруашылық операциялар есепте нормативтік-құқықтық актілерге, бухгалтерлік есеп саясатына, есеп саясатының ережелеріне т.б. сәйкес көрсетілуі тиіс. Бақылау процедураларын зерттеу алдында аудитор тексеру жүргізгенде жүгінетін ақпараттарды білуі тиіс

Ақпарат көздері қаржылық есептілік баптарынын бекітілген дұрыстық категориялары бойынша аудиторлық дәлелдемелерді алу үшін зерттелуі тиіс. Ұзақ мерзімді активтер бойынша аудитор тексеруі тиіс:

• Есепте көрсетілген ҰМА бар, өндірісте  қолданылады және кәсіпорын меншігі  болып саналатындығын.

• ҰМА қалдығы түгелдеу қортындыларында көрсетілгендігін.

• Барлық ҰМА кәсіпорын меншігі болып табылады және олар бухгалтерлік есеп принциптеріне сәйкес есептелгендігін.

• ҰМА кірісі мен шығысы бойынша барлық операциялар бухгалтерлік есеп шоттарында есептелгендігін.
• ҰМА синтетикалық есебінің шоты бойынша айналымы және сальдосы аналитикалық есеп шот сальдосы мен айналымымен салыстырғанда тең болады. Олар Бас кітап пен қаржылық есепке дұрыс көшірілуін.

• Алынған ҰМА құнына оларды сатып алу бағасы, қою, монтаждау, жеткізу шығындары кіргендігін.

• ҰМА-ді   қайта   бағалау   нормативті   құжаттарға   сәйкес жүргізілгендігін.

• Амортизация қабылданған әдісі бойынша дұрыс есептелгендігін

• Болған операциялар бастапқы есеп құжаттарында тіркелуі тиіс және қаржылық есептілікке тура көшірілгендігін.

• Қаржыландыруға жататын бір де бір бап шығындарға жатқызылмағандығын.

• Кәсіпорын мүлікке иелік етуге заңды құқығы бар екендігін

• Мүлік тірлік мақсатында салымға салынбағандығын

• ҰМА-дің сыныпталғандығын және қаржылық есеп беруге тура көшірілгендігін.
• ҰМА жайлы   ақпаратың бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес ашылғандығын.

Ұзақ мерзімді активтерге байланысты шаруашылық операцияларды бақылауды тестілеу тек операциялардың өте көп болуынан және бақылау тиімсіздігіне әкелетін тәуекел көлемі үлкен болғанда қолданылады.

Тест  сұрақтары:

1. Материалдық жауапкершілікті тұлғалармен толық материалдық жауапкершілік     жайлы келісім-шарт жасалды ма?

2 Ұйым басшысы негізгі құралдардың  бүтіндігін тексеру мен түгелдеу жүргізу мақсатымен арнайы тұрақты комиссия құрды ма?

3 Негізгі   құралдардың  сақталуын тексеру  және түгелдеу өз уақтысымен жүргізіле ме?

4 Ұйым    басшысы    тексеру    қортындыларымен  танысып,   негізгі   құралдардың   жетіспеушілігі болған уақытта кіналы тұлғаларға тиісті жаза қолдана ма ?

5 Бастапқы  құжат     реквизиттері     белгіленген тәртіппен рәсімделе ме?

6 Негізгі   құралдар   объектілерінің  тиісті  техникалық төлқұжаты бар ма?

7 Техникалық  құжаттар негізінде негізгі құралдарды тиісті  қасиеттеріне  байланысты жіктеу жұмыстары жүргізіле ме?

8 Негізгі  құралдарды  қайта бағалау жұмыстары негізді түрде жүргізіле ме?

9 Арнайы    ұйыммен        бекітілген        негізгі құралдардың      нарықтық      құны бойынша  эксперттік қортындысы бар ма?

10 Бухгалтерлік   есепте   қайта   бағалау   қорытындылары дұрыс көрсетіле ме?

11 Негізгі   құралдарды  қабылдау   өз  уақытымен  және сапалы түрде жүргізіле ме?

12 Әр   қабылданған   объект   бойынша   түгелдеу карточкалары ашыла ма және оларға түгелдеу номері беріле ме?

13 Түгелдеу   карточкаларының   тізімдемесі   және негізгі құрал объектілерінің орналасқан жері, пайдаланылуы  бойынша  түгелдеу тізімі жүргізіле ме?