Аудиттің пайда болуы және қалыптасуы

• дұрыстық;
• жеткіліктілік;
• өз уақытыңда алынуы.

Дұрыстық  дегеніміз-бұл, аудитор алған дәлелдеулердің шын екендігінің жөне сенімге лайық болатындығының айғағы: егер дәлелдеулер жоғары дәрежеде шындыққа жататын больш есептелсе, ол тапсырылған қаржылық қорытынды есептің әділдігіне (объективтілігіне) аудитордың көзін жеткізеді. Мысалы, егер тауарлы-материалдық босалқыларға түгелдеу жүргізу аудитордың қатысуымен жүзеге асырылған болса, ондай дәлелдеулер аудиторға берілген мәліметртерден алынған дөлелдеулерге қарағанда сенімдірек болады. Дұрыстықтың сапасын көтеруге жағдай жасайтын құраушылары болады. Атап айтсақ, ақпараттардың төуелсіздігі. Шаруашылық жүргізуші субъектіден тыс жерден алынған дәлелдеулер клиенттің өзінен алынған дәлелдеулерге қарағанда сенімдірек (стандарт №500). Мысалы, сыртқы дәлелдеулер (банктердің, заңгерлердің, партнерлардың және т.б. хабарлары) субъектінің өзінен алынған жауаптарға қарағанда сенімдірек болады.

Ішкі  бақылау жүйесінің тиімділігі. Алынған дәлелдеулердің сенімділігі ішкі бақьілау жұмысының сапасына тікелей байланысты.

Құжаттарға жасалынған талдаулардың және берілген сүрауларға жасальшған бақылаулардың нәтижелері, ішкі бақылау құрылымдарының іс-шаралары мен процедураларының тиімділігі жөнінде жеткілікті дәлелдеулер алуға мүмкіндік береді.

Мұндай  кезде аудитордың ол процедураларды бірнеше рет жүргізу ықыласы туындауы мүмкін. Егер бақылау процедурасын интенсивті жүргізу қажеттілігі туындайтын болса, аудитор тексеру көлемін азайтуға бағытталған бақылау құралының пайдалылығы жөнінде шешім қабылдауға тиісті.

Аудиторлық  дәлелдеулердің өз уақытында алынуын  екі жақты қарастыруға болады: дәлелдеулерді жинау кезеңдері бойынша және тексеру кезеңдері бойынша. Мысалы, ақша қаражаттарының өтімділігін (ликвидтілігін) баланс жасау мерзіміне жақындатыңқырап бағалаған дұрысырақ болады, себебі бұл кезенде жинақталған дәлелдеулер нанымдырақ болады. Егер табыстар мен шығыстар жөніндегі қорытынды есептің дұрыстығына дәлелдеулер жинау керек болса, онда оларды іріктеу жолымен тексерудің барлық кезеңіне жинау қажет.

 

3. Дәлелдеме алу әдістері

Сенімді дәлелдеулер алу үшін аудитор  әртүрлі әдістерді немесе процедураларды пайдаланады: бақылау (зерттеу), растау, сұрау беру, түгелдеу жүргізу (активтерді тексеру), құжаттарды тексеру (талдау), қайта есептеу, сканерлеу, тексеру, арнайы тексеру және талдамалық процедуралар.

Аудит бойынша арнайы әдебиеттерде әртүрлі авторлар дәлелдеулер алу әдістерін әдіснама және әдістемелік тәсілдерге, сондай-ақ нақты тексеру жүргізу тәсілдеріне бөліп қарастырады. Біз тек аудиттің әдістемелік тәсіддерін қарастырдық.

Бақылау (зерттеу)-өздерінің міндетті қызметін орындаушы клиент жұмыскерлерінің жұмыстарын көзбен шолып зерттеу немесе мақсатты қабылдау болып табылады. Аудитордың пікірі бойынша ол қаржылық қорытынды есепке, тексеруге немесе аудиторлық қорытындыға едәуір әсерін тигізуі мүмкін.

Растау дегеніміз-сұратылған ақпараттың дұрыстығын растайтын жазбаша жауап алу.

Сұрақ беру. Сұрақ беру нәтижесінде клиент аудитор берген сұрақтарға жауап ретінде жазбаша немесе ауызша ақпарат береді. Сұрақ беру нәтижесінде клиенттен дәлелдеулер алу мүмкін болғанымен, оларды ақырғы деп есептеуге болмайды. Себебі ол ақпараттар клиенттің пайдасына бұрмаланған болуы мүмкін.

Түгелдеу-аудитордың материалдық активтерді тексеруі және санауы. Бұл әдіс бойынша алынған дәлелдеулер көбінесе тауарлы -материалдық босалқылармен байланысты.

Құжаттарды тексеруге оқу, іріктеу және құжаттармен танысу, салыстыру және дәлелдеулер жатады. Аудиторлардың тәжірибесінде құжаттарды формалды тексеру деп аталатын құжаттық тексеру әдісі пайдаланылады (барлық реквизиттерінің толтырылуының дұрыстығы, түсіндірмесіз қателердің түзетілуі, текстегі және цифрдағы қатенің өшірілуі, лауазымды адамдардың және материалдық жауапкершілікті адамдардың қолдарының бары, бастапқы құжаттардағы, есеп регистрлеріндегі және қорытынды есеп нысандарындағы қойылған штамптардың дұрыстығы).

Қайта есептеу деп -клиент пайдаланған  процедураларды толық немесе жартылай қайталауды, атап айтқанда есептеулердің математикалық дәлдігін есептеу процедураларын айтады.

Сканерлеу - ерекше бір нәрсені табу мақсатында әрбір элемент бойынша (мысалы, бастапқы қүжаттарды) үздіксіз қарап отыру.

Арнайы тексеру -тексеру жүргізуге тар мамандықтың иесін тарту.

Аудиторлар қарама-қарсы тексеру әдісін пайдаланады (егер бақылау жасаудың мұндай мүмкіншілігі бар болса). Тексеру жүргізу әдістерімен бірге оларды ұйымдастыру әдістері де бар:

• жаппай тексеру;
• іріктеп тексеру.

6-Тақырып.  Аудиттің  сапасын бақылау және аудитті құжаттау.

• 1. Аудитті құжаттау
• 2. Жұмыс құжаттарына қойылатын талаптар
• 3. Жұмыс құжаттарының толтырылуы
• 4. Аудиторлық қызметтің сапасын бақылау

 

1. Аудитті құжаттау

230 "Құжаттау" деп аталатын Халықаралық аудит  стандартында "аудитор аудиторлық қорытындыны растаушы дәлелдеулерді, сондай-ақ, аудиттің Халықаралық стандарттарға (ХАС) сәйкес жүргізілгендігін растайтын дәлелдеулерді беру кезінде зор маңызы бар мәліметгерді құжатпен рәсімдеуге тиісті" делінген. Аталмыш құжатқа сәйкес аудитті жалпы түсінуді қамтамасыз ету үшін жұмыс жазулары жеткілікті түрде толық және аяқталған болуға тиісті.

Жұмыс құжаттарының жалпы  мақсаты - аудитордың аудитті нормативтік-қүқықтық актілерге және жалпы көпшілік қабылдаған стандарттарға сәйкес жүргізгендігіне сенімді болуы.

Жұмыс құжаттарының маңызы төмендегілерден  тұрады:

олар аудитті  жүргізу және жоспарлау кезеңінде  көмектеседі;

олар  аудиторлық жұмысқа шолу жасауға  және аудитке бақылауды ұйымдастыруға  жағдай туғызады;

оларда  аудиторлық қорытындыны растаушы   процедуралардың орындалуы нәтижесіңде алынған аудиторлық дәлелдеулер бар.

Жұмыс құжаттарының нысаны мен мазмұны

Жұмыс құжаттарында аудитор аудиторлық жұмыстардың жоспарлануы, сипаты, орындалған аудиторлық процедуралардың көлемі және мерзімі, болатын нәтижелер, сондай-ақ алынғаы аудиторлық дәлелдеулердің негізінде жасалынған қорытынды-пікірлер туралы ақпараттарды көрсетуге тиісті.

Аудит практикасында жұмыс құжаттарының унификациясы (бір ізге салынуы) ұлттық стандарттарда да, халықаралық стандарттарда да қарастырылмаған. Олар фирма ішілік стандарттарға сәйкес жасалынады және сол стандарттармен бекітіледі. Жұмыс құжаттарының көлемі фирмаішілік стандарттардың негізінде және аудитордың кәсіби пайзымен анықталады. Мұндай кезде аудитор өзі дайынндаған жұмыс құжаты бұрын аудит өткізбеген басқа аудиторға немесе орындалған жұмыстар жөнінде және аудиттің барлық детальдарын егжей-тегжейлі көрсетпей-ақ, маңызды шешімдер қабылдаудың себептері жөнінде мағлұмат беру үшін аудиторлық фирманың жетекіпісіне қажет болып қалуы мүмкін екендігін назардан тыс қалдырмауға тиісті.

Жоғарыда айтылғандардан жұмыс  құжаттары бір уақытта жұмыстың сапасына бақылау жасау құралын бере отырып, жұмыс процессіне жағдай туғызады деген қорытынды пікір айтуға болады.

Жұмыс құжаттарын стандарттау бірқатар артықшылықтарды қамтамасыз етеді:

жұмыс  құжаттарын дайындау және  оған шолу жасаудың тиімділігін арттырады;

жұмыстарға шолу жасауды жеңілдетеді;

- сапаны бақылауға қолдау көрсетуге мүмкіндік береді.

Жұмыс құжаттарының нысаны мен мазмүнына төмендегі  факторлар әсер етеді:

көрсетілетін  қызметтің сипаты;

аудиторлық  қорытынды есептің нысаны;

клиент  бизнесі;

ішкі бақылау  жүйесінің жағдайы;

аудитті орындау  процессінде қолданылатын әдістеме.

Жұмыс    құжаттарының мазмұны. Жұмыс құжаттарындағы ақпараттар аудитор атқарған жұмыстардың және маңызды мәселелерге қатысты жасалған қорытынды пікірлердің жазбаша дәлелі (растауы) болып табылады. Жақсы құрылған жұмыс құжаттары аудит өткізу бойынша жұмыстарды ұйымдастыруды қамтамасыз етеді. Егер жұмыс құжаттарының файлдары стандартталған болса, аудиторға ақпараттарды жинау процессін бақылау және орындалған жұмыстардың бүкіл спектріне мұқият шолу жасау женілірек болады. Жұмыс құжаттарына төмендегілер кіреді:

1. Кәсіпорынның ұйымдық-құқықтық нысаны және ұйымдық құрылымы туралы ақпараттар;
2. Заңдық құжаттардан, келісімдерден және жинақтардан үзінді немесе олардын көшірмесі;
3. Ревизияланатын кәсіпорынның аудитін жоспарлау процессінің негіздемесі;
4. Аудиторлық тексеруді өткізу бағдарламасы;
5. Орындалған аудиторлық процедуралардың өткізілу уақыты және көлемі, сонымен бірге олардың нәтижелері туралы жазулар;
6. Ассистенттер орындаған жұмыстарды аудитордың тексергендігінің және алдағандығының дәлелдеулері;

2. Жұмыс құжаттарына қойылатын  талаптар

Жұмыс құжаттары төмендегі ақпараттарды растауға (дәлелдеуге) тиісті:

1. Бухгалтерлік жазулар қаржылық және басқа қорытынды есеп берулерге сәйкес орындалған;
2. Жұмыс бірдей жоспарланған және бақыланған;
3. Аудитті жоспарлау мақсаты үшін ішкі бақылау жүйесін түсінуге қол жеткізілген;
4. Дәлелдеулер алынған, аудиторлық процедуралар жүзеге асырылған және тексерулер пікірлердің дұрыс білдірілгендігін растау үшін жетік дәлелдеулер алатындай етіп жүргізіледі.

Аудитор оның дайындаған жұмыс құжаттарын аудиторлық қорытынды жасау үшін аға аудитор немесе аудиторлық фирманың жетекшісі мұқият қайта қараған кезде ол құжаттардың мазмұнында сәйкессіздік немесе толық еместік табылып қалуы мүмкін екендігін мойыңдауға тиісті. Бұл жерде кейбір жұмыс құжаттарын клиент дайындайтындығын айта кету керек. Клиентті кеңсе жұмыстарына жіберуге болады, содан соң, бірақ оларды аудитордың өзі тексеруіне тура келеді. Ондай құжаттар төмендегілер болуы мүмкін:

• Тексеруші баланс.
• Банк шоттарынан үзінділер.
• Түгелдеу тізімдемесі.
• Дебиторлар мен кредиторлардың тізімі.

- Келіп түскен және шыққан негізгі құралдардың, материалдық емес активтердің және т.б. тізімі.

Тексеруші балансты жұмыс құжаттарының «жон арқасы» деп жиі атайды. Себебі ол қаржылық қорытынды есепті құру мақсатында Бас кітаптағы шоттар бойынша қалдықтарды жазу құралы ретінде және баланстың жекелеген шоттары бойынша жұмыс құжаттарының көрсетушісі ретіңде қызмет атқарады.

Жұмыс құжаттарының толық саны (тізімі) әрбір аудиторлық ұйымның өзінің фирмаішілік стандарттарымен анықталуға тиісті.

• Жұмыс құжаттарының нысандарын (үлгілерін) жасауға стандартты тәсіл пайдаланылған жерде кейбір артықшылықтарға қол жеткізілуі мүмкін. Ондай нысандар жұмыс құжаттарын жүйелеуге мүмкіндік береді, талдау жасау үшін ақпараттар алуды, сондай-ақ, келешекте оларды пайдалануға мүмкіндік жасау үшін белгілі бір схема бойынша сақтау процессін жеңілдетеді.

Тестілер жазылған барлық жұмыс құжаттарында тест жүргізгендердің  аты-жөні, сонымен бірге тест нәтижелерінің  қысқаша мазмұны және оның тиімділігі туралы қорытынды болуға тиісті.

Баланстағы немесе табыстар мен  шығыстар жөніндегі қорытынды есептегі цифрларды растаушы кестелерде:

• жинақтаушы (негізгі) және баланс пен негізгі кестедегі цифрлардың қайдан шыққандығын көрсететін қосымша кестелер болуға тиісті;
• қосымша және негізгі кестелердің арасында, сонымен бірге жүмыс құжаттарындағы немесе шоттардың өздеріндегі кез-келген цифрларды түсіндіруді оңайлату үшін қосымша және негізгі кестелердің арасында өзара байланыс болуға тиісті;
• аудитор жылдар бойынша динамикаға қатысты шын ақпараттар алу мүмкін болу үшін өткен жыл бойынша салыстырмалы цифр беруге тиісті;
• егер шоттарда қорытынды түзетулер (корректировка) жасалған болса, жөнделген болуға тиісті;
• кестелердегі цифрларды тексеру  үшін өткізілген тестілер көрсетілуге тиісті.

Аудитті өткізу үшін аудиторға  қажет кестелерді клиенттің өзі алдын-ала дайындап қоюы мүмкін. Аудитордың уақыты мен шығынын үнемдеу үшін осы кестелердің көшірмесін пайдалану жөнінде келісім жасалынуы керек, бірақ аудитор олардың сенімділігіне көз жеткізуге тиісті. Егер клиентте дайын кесте болмаса, онда аудитор кестені дайындауды одан сұрауына болады.

 

3. Жұмыс құжаттарының толтырылуы

Аудит аяқталғаннан кейін аудит  жөніндегі директор немесе топтың жетекшісі барлық жұмыс құжаттарын жинақтауға және оларды арнайы бөлімдердің номенклатурасын пайдалана отырьш, картотекаларда топтауға тиісті. Ыңғайлы болу үшін кейінгі (келесі) жұмыста жұмыс құжаттары әдетте екі типке бөлінеді:

• тұрақты құжаттардың картотекалары;
• ағымдағы қүжаттардың картотекалары.

Тұрақты құжаттардың картотекасында келесі аудитті өткізу процессінде пайдаланылатын ақпараттар сақталады. Әрбір аудит өткізу жағдайында бұл папканың мәліметтері қайта қаралуға және жаңартылуға тиісті. Тұрақты құжаттардьщ папкалары төмендегі қажеттіліктер үшін жасалынады;

• клиенттің қаржы-шаруашылық қызметімен танысу үшін жаңа жұмыскерлерді дайын ақпараттармен қамтамасыз етуге;
• есеп саясаты және есеп процедуралары туралы ақпараттарды сақтауға;
• ішкі бақылау жүйесінің жұмысына қатысты ақпараттарды қамтамасыз етуге;
• келешекте өзгермейтін жұмыс құжаттарын жыл сайын жаңадан дайындау қажеттілігін болдырмауға;
• қайталанатын жағдайларға дайын сілтемелер алуға;
• клиент бизнесіне қатысы бар ақпараттарды құжаттауға.