Аудиттің пайда болуы және қалыптасуы

Кәсіпорын 200    жылдың 31 желтоқсанында  аяқталатын бір жылдың ішінде *** мөлшерінде зиян шекті және осы мерзімге кәсіпорынның ағымдағы міндеттемелері оның ағымдағы активтерінен *** сомаға артық болды. Бұл факторлар №       ескертпеде анықталған басқа да факторлармен бірге кәсіпорынның үздіксіз қызметін жалғастыру мүмкіндігінің болатындығына едәуір күмән тудырады".

2. Шешімін табуы кәсіпорынның тікелей бақылауында болмайтын келешектегі оқиғалармен байланысты елеулі дәрежедегі сенімсіздік жағдайында күпеген жағдайлар (ситуациялар) бойынша ақпараттарға жүгіну қажет. Халықаралық аудит стандарты бойынша текстінің мысалы төменде қарастырылды:

"Ескертусіз (шартсыз) қорытынды  бере отырып, біз сіздердің назарларыңызды  қаржылық қорытынды есепке № ескертпеге аударамыз. Кәсіпорын патенттік кұқықтарды бұзу, авторлық гонорарларды иелену және зиян келтіру туралы, шағым-талап бойынша жауапкер болып табылады. Кәсіпорын қарсы талап қойды, сөйтіп қазіргі уақытта екі бірдей шағым-талап бойынша алдын-ала тыңдау және соттық істі қарауы жүріп жатыр. Бұл фактіні қараудың ақырғы қорытындысын бүгінгі күні анықтау мүмкін емес, және де міндеттеме туындаған жағдайда қаржылық қорытынды есепке оны жабатын резерв кұрылған жоқ".

3. Сондай-ақ, өткен есепті кезеңдердің   қаржылық қорытынды есебі елеулі бұрмаланған және тиісті сандық көрсеткіштер ағымдағы кезенде соған сәйкес өзгеретін жағдайлар (ситуациялар) болады.

 

Аудиторлық ескертулердің  нысандары

Барлық  ескертулер аудит масштабының шектеулілігінің  немесе келісе алмаушылықтың нәтижесі болып табылады.

Жалпы қаржылық қорытынды есепте көрсетілген  ақпараттарға әсерін тигізетін ескерту маңызды болып табылады. Келісе алмаушылық болған жағдайда тек сол ғана қаржылық қорытынды есепте дұрыс емес немесе толық емес ақпараттардың бар екендігін көрсетеді; белгісіздік жағдайында ол аудитордың ескертусіз (шартсыз) қорытынды жасай алмауына әкеліп соқтырады.

Қорытынды жасаудың барлық жағдайларында  аудитор ескертулердің барлық маңызды  себептерін дәл бейнелеуге, сонымен  бірге кәсіпорын шегетін зардаптарды, егер оларды бағалау мүмкін болса, көрсетуге  тиісті.

Ескертулері бар (шартты) аудиторлық қорытынды жасауды қажет ететін жағдайларды анықтау және бағалау. Ёскертулері бар аудиторлық қорытынды  ең болмаған жағдайда ғана жасалуға тиісті. Берілген қорытындының типі (түрі) жайында  аудиторда күмән туындайтын болса, онда ол мәселені ескертулерсіз шешуге мүмкіндік алу үшін кәсіпорын  басшыларымен кеңесуге тиісті. Әдетте кәсіпорын басшылары ескертулерден  аулақ болуға тырысады және сондықтан  көбінесе өзінің позициясын өзгерте  алады немесе аудитор кәсіпорын  тарапынан ешқандай шара қолданылмайтын болса ескертулер жасалынатындығы  туралы клиентке емеурін білдірген  жағдайда үлкен көлемде ақпараттар бере алады. Осы айтылғандардың негізінде  ескертулері бар қорытынды жасау  кезінде төмендегі тұжырымның пайдаланылатындығын  атап көрсетуге болады: келісе алмаушылықтардың болуынан туындағанды "қоспағанда".

"Біздің пікіріміз бойынша  жоғарыда көрсетілген фактілерді  қоспағанда, қаржылық қорытынды  есепте 200 жылғы 31 желтоқсандағы  күйі бойынша кәсіпорынның қаржылық  жағдайы туралы сенімді және  шын ақпараттар көрсетілген".

 

 Теріс аудиторлық қорытынды

Аудитор қаржылық қорытынды есеп бойынша  теріс аудиторлық қорытынды жасауға  мәжбүр болған кезде, қорытынды бөлімде  төмендегілер қарастырылуға тиісті:

"Біздің  пікіріміз бойынша, жоғарыда бейнеленген  фактілердің әсер етуінен қаржылық  қорытынды есеп 200 жылғы 31 желтоқсанға  кәсіпорынның қаржылық жағдайының  сенімді және дәл көрінісін  бере алмайды (немесе дәл көрсете  алмайды)

Қорытынды жасаудан аудитордың бас тартуы

Егер аудиторлық тексеру жүртізу  процессінде аудитор тексеруді  тоқтатуға мәжбүр болатын және оны  жүргізуден бас тартатын жағдай туындайтын болса, онда ол бас тартуының себебін  көрсетуге тиісті.

"Жоғарыда  көрсетілген фактілердің маңыздылығына  байланысты біз қаржылық қорытынды  есеп бойынша қорытынды бере  алмаймыз".

 

8-Тақырып.  Қорытынды қаржылық есеп аудитінің ақпараттық жүйесі

1. Қаржылық есеп беру аудитінің  ақпараттық базасы

2. Қаржылық есеп беру элементтері  аудитінің мақсаты

3. Аудит жүргізудің  тәсілдері

 

1. Қаржылық есеп беру аудитінің  ақпараттық базасы

Экономикалық  субъектінің жағдайын өзгертуде  немесе оны сақтауда бір жолға қойылуына әсер ететін басқаруды қамтамасыз етеді. Басқару ақпаратқа сүйенеді.

Ақпарат — жинау, сақтау, өңдеу объектісі болып табылатын мәлімет. Ақпарат құнына: ақпаратты жинауға басшылар мен солардың қол астындағылардың жұмсалған уақыты, рынокты талдау, пайданылған уақытын төлеу, сыртқы кеңесшілер қызметтерін пайдалану, сонымен қатар нақты шығыңдар жатады.

Желілі және функционалды басшылардың  қатарына жататын бухгалтерлер, қаржылық менеджерлер, экономистер сияқты мамандардың жұмысының табыстылығы, олардың құқықтық, ақпараттық, нормативтік, техникалық және т.б қызметтерін қамтамасыз ету түрлеріне байланысты болады. Ақпаратты қамтамасыз ету осы жүйенің негізгі элементтерінің қатарына жатады.

Басқару — шешім қабылдау деген  сөз. Басқару шешімдерін түсініп қабылдау тек акпарат негізінде ғана мүмкін болады. Сондықтан Наполеон: "Басқару - алдын-ала көре білу" деген. Бұл үшін ақпарат қажет. "Ақпарат" түсінігің сан түрлі анықтамасы бар, оның ең сыйымдысында былай деген: "ақпарат — бұл өзі тиісті саладағы белгісіздікті азайтатын мәлімет".

Қазіргі кезде ақпарат, қоғам дамуының негізгі  ресурстарының бірі ретінде қарастырылады. Ақпарат сан алуан және адам қызметіне байланысты ғылыми, техникалық, өндірістік, басқарушылық, экономикалық, әлеуметтік, құқықтық, және т.б. больш бөлінеді. Аудит тиімді басқару шешімдері негізінде экономикалық ақпарат жүйесіне жатады. Жоғарыда аталғандай ол қаржылық есеп берудің нақтылығын дәлелдейді. Сондықтан ақпараттың осы түріне тоқталайық.

 

2. Қаржылық есеп беру элементтері  аудитінің мақсаты

Жоғарыда  айтылғандай, қаржылық есеп берудің  мақсаты экономикалық шешім қабылдау кезінде пайдаланушылардың кең көлеміне қаржылық жағдай, қызмет нәтижелері туралы ақпаратты ұсыну болып табылады.

3 "Аудиторлық дәлелдеулер"  тарауында "аудитор тексеріліп отырған қаржылық есеп беру нақтылығын дәлелдеу үшін, өзі жинаған дәлелдер жеткілікті екеніне сенімді болу керек" деп көрсетілген. Аудиттағы дәлелдеулер жинау - мақсатты түрде жүргізілетін процесс.

Сондықтан аудиттің мақсаты іргелі тұжырымдамаларға негізделеді:

• маңыздылық;
• аудиторлық тәуекелдік;
• қаржылық есеп беруді басшылықтың бекітуі ретінде қарау.

Алдыңғы тауарларда осы тұжырымдамалардың жалпы  түсінігі, олардың мәні, олардың  аудитті жоспарлау кезінде қолданылуы берілді. Енді қаржылық есеп беру аудиті орындалу тұрғысынан қарастырылады.

Каржылық  есеп беру операциялар мен оқиғалардың  қаржылық нәтижелерін, экономикалық сипаттамаларына сәйкес жалпы категорияларға біріктіре отырып көрсетеді. Осы кең категориялар қаржылық есеп беру элементтері деп аталады. Бухгалтерлік баланстағы каржылық жағдайды бағалаумен тікелей байланысты элементтер -активтер, міндеттемелер мен меншікті капитал болып табылады.

Табыстар мен шығыстар туралы есеп берулерде қаржы-шаруашылық қызмет нәтижелерін бағалаумен тікелей байланысты элементтер болып табылады.

Концептуадды негіз ақша қозғалысы  туралы есеп беру мен меншік капиталындағы  өзгерістер туралы есеп берулер әдетте табыстар мен шығыстар және бухгалтерлік баланс элементтерінде болған өзгерістер туралы есеп берулердің жекелеген элементтерін көрсетеді.

Аудитор өз пікірін білдіретін қаржылық есеп беруді кәсіпорын басшылығы, оның құрамдас элементтерін шын ұсыну негізінде құрайды. Бұл кезде, басшылық, қаржылық есеп беру белгілі бір категорияларға сай келеді деп дәлелдейді:

• болуы (әрекет ету);
• құкықтар мен міндеттемелер;
• құбылыс;
• толықтық;
• бағалау;
• өлшеу (дәлдік);
• ұсыну және алу.

Осы категориялардың  сипаттамасы мен мәнін ашу 3 "Аудиторлық дәлелдеулер" тарауында берілген. Бұл жерде кәсіпорын әкімшілігінің дәлелдері бухгалтерлік есептің жалпы қабылданған принциптеріне тікелей байланысты екенін атап өткіміз келеді. Бұл тұжырымдар әкімішлік шаруашылық операцияларды тіркеу және қаржылық есеп беруді ұсыну үшін пайдаланатын категориялардьщ бөлігі.

Аудиторлық мақсат, клиент басшылығын бекіткен бойдан қалыптастырылады және олармен тығыз байланысты болады. Сондықтан аудитордың басты міңдеті - басшылықтың каржылық есеп беру жөніңдегі тұжырымдарының дұрыс немесе бұрыс екендігін анықтау.

Аудит мақсатының мәні - аудиторға қажетті көлемде дәлел жинауға көмектесетін құрылымды құру. Мақсат түрлі тексерулер кезінде бір болып қалады, бірақ нақты мәліметтер қалыптасқан жағдайға байланысты әртүрлі болады.

Қаржылық есеп берудің әр элементі үшін аудит мақсатын белгілеп алып, нақты ақпаратты жинау процессін бастауға болады. Аудитор қандай дәлелдер жинау керектігін анықтайды. Ол үшін оған аудитке белгілі бір жолдарды тандау қажет.

Аудиторлық тексеруді жүргізудің жалпы жолдарын дайындау кезінде қаржылық есеп беру әділдігін анықтау үшін пайдалануға болады:

• сәйкестігін тексеру;
• ішкі бақылау, тест жүргізу (бақылау кездерін);
• мән бойынша бақылау;
• талдамалық реттемелер.

Сәйкестігін тексеру ішкі бақылау жүйесінің  сапасына тест жүргізуге бағытталған.

Сәйкестігін тексеру мақсаты -- елдегі нормативтік-құқықтық актілерге сай құрылған қаржылық есеп беруді дәлелдеу кезінде дәлелдердің өңтайлы санын жинау үшін клиенттің ішкі бақылау жүйесін түсінуге қол жеткізу. Клиенттің ішкі бақылау жүйесімен танысудың реттемелері:

• клиент қызметкерлеріне сұрақ қою;
• құжттар мен жазбаларды тексеру;
• лауазымды нұсқаулар, ішкі аудит туралы ереже және т.б.
• осы клиентпен жұмыс істеген алдыңғы аудиторлық тәжірибесі.

Ішкі бақылауға тест жүргізу (бақылау  кездерін) ішкі бақылау жүйесін түсінгеннен кейін аудитор кателіктер мен нормадан ауытқуды және оны болдырмауға болатын не болмайтындығын бағалайды. Мұндай бақылау қателіктер мен нормалардан ауытқуы туындауы мүмкін, бірақ анықталмайды деген ықтималдылықты төмендететін нақты бақылау көздерін анықтауды қамтиды. Бұл процедураны бақылау тәуекелдігін бағалау деп атайды.

Мән бойынша  тексеру

Мән бойынша  шаруашылық операцияларын тексеру  мақсаты шаруашылық операцияларының қажетті түрде мақұлданғанын, тіркелімдерде дұрыс ескеріліп, жинақталғанын және Бас кітапқа нөмірленгенін анықтауға болады. Егер аудитор шаруашылық операциялардың шотта дұрыс тіркеліп, көрсетілгеніне сенімді болса, онда ол Бас кітаптағы қорытындылар дұрыстығына сенімді болады.

Мән бойынша тест жүргізу кезінде  баланс үшін де, табыстар мен шығыстар туралы есеп беру үшін де Бас кітаптың соңғы сальдосына басты назар аударылады. Осы тексерулер көлемі бақылау кездеріне тест жүргізу, мән бойынша операцияларды жүргізу кезінде алынған нәтижелерге байланысты болады.

Мәні бойынша операцияларды  тексеру талдамалық реттемелерге қарағанда қиын және қымбат.

Мәні бойынша тестілер әдетте бүкіл  жоспарлау процессінің ең күрделі  бөлігі болады. Бүл елеулі дәрежедегі кәсіби пікірді қажет ететін субъективті процесс.

Егер аудитор қаржылық есеп берудің  жеткілікті түрде әділ ұсынылғанына сенімді болса және оның сенімділігі ішкі бақылау жүйесін түсінуге, бақылау тәуекелдігін бағалауға, бақылау кездері тестілеріне негізделсе баланстың жекелеген баптары мен қаржылық есептеменің басқа нысандарын тексеруді едәуір құрастыруға болады. Сонымен бірге қаржылық есеп берумен жұмысты жеңілдету және аудиторлық комаңда мүшелері арасында аудиттің нақты учаскелерін рационалды бөлу үшін он сигменттерге немесе элементтерге бөледі.

 

3. Аудит жүргізудің тәсілдері

Экономикалық ақпарат категориясы  ретінде есепке алу ақпараты түрлері иерархиялық құрылымға ие жөне ол былай көрсетілген: реквизиттер (деректемелер), көрсеткіштер, құжаттар.

Реквизиттер — ары қарай логикалық бөлуге жатпайтын қарапайым ақпараттық бірліктер. Олар объект, процесс, құбылыстардың белгілі бір қасиеттерін көрсетеді және белгілі бір мағыналық мәнге ие.

Реквизит  былай бөлінеді: объект, процесс, құбылыстардың  сандық жағын сипаттайтын реквизит-негіздері және суреттеліп отырған объект немесе процесстің (әрекет уақыты мен орны, орындаушылардың аты-жөні, жұмыс атауы және т.б) сапалық жағын сипаттайтын реквизит-белгілері. Мысалы, түскен материал саны — бұл реквизит-негіздері.

Өңдеу кезінде реквизит-негіздерде арифметикалық операциялар, ал реквизит-белгілерде логакалық операциялар (топтау, сортгау және т.б)

Жеке алынған реквизит-белгілерде экономикалық мағына болмайды. Сондықтан олар тіркестіріле қолданылады. Олардан күрделірек ақпараттық конструкция — ақпараттық кұрамдас бірліктері жасалады.

Көрсеткіш — бұл бір реквизит-негіздер және бір немесе бірнеше реквизит-белгілерді қамтитын ақпараттың кұрамдас бөлігі болады. Басқа жағынан, бұл ақпаратқа толы және құжат құруға қабілетті ақпараттың минималды кұрамдас бөлігі. Мысалы, кез келген бір жолдық құжат бір көрсеткішті қамтиды. Бірақ құжаттарға бірнеше көрсеткіштер де енуі мүмкін. Сонымен бірге кез келген құжатта жазылған ақпарат жауапты адамның нұсқауы болады.