Қазақстан-Қытай-Ресей-стратегиялық-қатынастарын-сараптау

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сілтемелер

 

1. Касенов У.Т. Безопасность Центральной Азии. – Алматы, 1998г. С. 36-37.
2. “Шанхайский форум“ как фактор безопасности в регионе. Ашимбаев М.С. http:www.kіsі.kz/Analytіc/External%20polіcy/ St2_Ashіmbaev.html
3. Ашимбаев М.С.“Шанхайский форум“ как фактор безопасности в регионе//Analytіc. –2000. – № 1.С.2 4-25
4. .Касенов У.Т. Безопасность Центральной Азии. – Алматы, 1998г. С. 43..
5. Калиева Д.А. Шанхайская Организация Сотрудничества: перспективы и развития // Analіtіc. -2001. – №3. С. 37-40.
6. Там же.
7. Душанбинская декларация -глав государств Республики Казахстан, Китайской Народной Республики, Кыргызской Республики, Российской Федерации и Республики Таджикистан (Душанбе, 4 июля 2000 года) // Шанхайская организация сотрудничества (Сборник документов). Центр внешней политики и анализа, Комитет по делам СНГ МИД РК. –Алматы, 2001.
8. Там же.
9. Калиева Д.А. Шанхайская Организация Сотрудничества: перспективы  развития// Analіtіc. -2001. – №3. С. 37-40.
10. Нарысов С.Тату кершілік. – Астана. – Пекин, 2001. – С.8.
11. Там же. С.4.
12. Сыроежкин К.Л. Взаимоотношения Китая с государствами Центральной Азии (стратегические интересы Китая, России и США в ЦА) // Казахстан-Спектр. – 2000. – № 1(11).
13. “Шанхайская пятерка” – безопасность и сотрудничество в Центральной Азии // http://www.kіsі/kz/pfts/Confs/cnf5/tukumov.ntml
14. Центральная Азия
15. Бурнашев Р. “Шанхайская пятерка”: к вопросу о региональной политике Узбекистана // Центральная Азия: политика и экономика. – 2001. – № 5(6) мая. С. 12.
16. Там же.
17. Ашимбаев  М.С. “Шанхайский форум” как фактор безопасности в регионе // Analіtіc. - 2000. - № 1. С. 24-25.
18. Акимбеков С.М. Афганский конфликт и проблемы безопасности Центральной Азии. – Алматы, 1999. С. 19.
19. http//www.kіsk/kz/Gazeta.Ru
20. Сыроежкин К.Л. Новые рубежи ШОС // Континент. – 2001. – 26 сентября-9 октября.
21. Касенов У.Т. Безопасность ЦентральнойАзии. – Алматы, 1998г.

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

“Шанхай бестігі” ең алдымен, шекара мәселелерін шешу үшін құрылған еді. 90-шы жылдардың соңына қарай жаңа бастамаларға да бағыт аударғаны байқалды. Яғни, аймақтағы қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселесі көпті толғандыратын мәселелердің бірі болып табылады. Дүниежүзінде кеңінен орын алған өзгерістер әлем мемлекеттері үшін жаңа мәселелерді алып келді. Осыған орай, мемлекеттердің қандай да болмасын мәселелерді күш жұмылдырып шешуге ұмтылады. Орталық Азия елдері мен оларға көршілес жатқан ірі ядролық мемлекеттер - Қытай мен Ресей арасындағы құрылған бірлестігі осыған дәлел. Негізінен, мемлекеттердің барлығы біріктіріп отырған мақсат Еуразиялық кеңістікте және бүкіл әлемде сенімді тұрақтылық пен қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселесі еді.

Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы үлкен кеңістіктегі және бірқатар ерекшеліктері бар, басқа интеграциялық бірлестіктерден өзгешелігі бар мемлекеттердің жаңа бірлестігі. Шанхай Ынтымақтастық Ұйымының құрылуы алты мемлекеттің тығыз әрекеттесуі арқылы субаймақтық ынтымақтастықтың жаңа жүйесін құруға бастама болды. Оған басқа мемлекеттердің де қосылу мүмкіншілігін кемітпеді. Осы контексте жаңа ұйымның  ашық сипатта болуы оның келешектік мәні бар екендігін көрсетеді. Мемлекеттердің аймақтық ұйымға қосылу үрдісі  сыртқы қатердің болуынан екендігіне күмән жоқ.

Шанхай Ынтымақтастық Ұйымының маңызды элементі – ол оның барлық кезеңдерінде қатал сақталып келген барлық тараптар арасындағы сенім шараларының сақталуы, БҰҰ-ның Қауіпсіздік Кеңесіне мүше Ресей мен Қытай арасындағы өзара әрекеттестік пен серіктестіктің болуы.

Ұйым, ең алдымен, мемлекеттердің өзара қауіпсіздікті және тұрақтылықты қамтамасыз ету үшін құрылған аймақтық ұйым. Шанхай ұйымы шеңберіндегі өткен кездсулер мемлекеттердің көпжақты және екіжақты дипломатиясының өсіп келе жатқан абыройына, нақты нәтижелерге қол жеткізуіне беретін көмегі зор.

Зерттеу жұмысын жүргізу барысында автор алдына арнайы мақсат қойып, оны белгілі бір міндеттер негізінде қарастырды. Бұл зерттеу жұмысының негізгі мақсаты Шанхай Ынтымақтастық Ұйымының саяси-құқықтық негіздеріне шолу жасау және оның аймақтық мәселелерді шешудегі роліне, келешектегі зертету, болжам жасау болатын. Осыған орай, бұл мақсатты жүзеге асыру барысында автор Шанхай Ынтымақтастық Ұйымының құрылу себебіне және оның құқықтық-келісімдік негіздеріне толықтай шолу жасады,қазіргі кездегі халықаралық қатынастардағы Орталық Азия елдерінің алатын роліне баға берді, Шанхай Ынтымақтастық Ұйымыа қатысатын мемлекеттердің стратегиялық мүдделерін салыстырмалы түрде қарастырды, бұл ұйымның ұлғаюы үрдісінің тиімділігін анықталды.

Жалпы, осы міндеттерді жүзеге асыру нәтижесінде автор келесідей қорытындыға келді:

• бүгінгі таңда әлемде жаңа өзгерістер, олардың артынан сол өзгерістердің нәтижесі орын алып отырады. Ол нәтижелер жағымдыжәне жағымсыз болуы мүмкін. Осындай мүкін болатын өзгерістердің қандай да болмасын түріне белгілі бір әрекеттер жасау үшін мемлекеттер арнайы дайындығы болуы керек. Сондықтан да, мемлекеттер арасындағы осындай бірлестіктердің тигізетін пайдасы зор.

Бірақта, автор болжамы бойынша Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы сияқты ұйымдардың еклешегін болжау өте қиын. Себебі, Орталық Азия елдері өздерінің онжылдық тәуелсіздік шеңберінде әлі де өз саясаттарын нығайта қойған жоқ және олар шикізатқа бай болғанымен, оны игеруге жағдайлары жоқ. Әскери, саяси және экономика жағынан өтпелі кезеңде отырған Орталық Азия елдері қандай да болмасын дамыған мемлекеттің көмегін қажет етеді. Осыған орай, екіншіден, қандай да болмасын Орталық Азия мемлекеттерінің қатысуымен құрылған бірлестіктер міндетті түрде осында өмірлік маңызы бар мүдделерге ие Ресей немесе Қытайдың қатысуымен іске асып жатады. Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы осыған мысал бола алады. Бірақта, мүше-мемлекеттердің эксперттерінің берген сұхбаттары бойынша, олардың бұл ұйымға мүшелігі көздеген мүдделеріне жауап береді.

Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы қызметінің негізгі бағыттарының кейінгі кезде экономикалық, қауіпсіздік ынтымақтастығы саласына жылжығандығы белгілі. Сондықтан, аймақтық қауіпсіздікке төніп тұрған қатердің қандай да болмасын  формасымен күш жұмылдыра отырып күресуі өте тиімді болар еді. Өйткені, Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан және Тәжікстан дәстүрлі емес қатерлерге (терроризм, экстремизм және сепаратизммен) қарсы күресуде жалғыз өздері  қарсы тұра алмайды. Экономикалық, әскери, саяси жағынан өте әлсіз бұл елдер көршілес жатқан елдермен ынтымақтастыққа түсуге мәжбүр болады.

Шанхай Ынтымақтастық Ұйымының құрылуы мемлекеттердің дипломатиялық жетістігі болып табылады. Осы орайда, ескеріп кететін жайт, Орталық Азия елдерінің болашақта ірі көршілес немесе алыста жатқан мемлекеттердің “боданына” айналып кету қаупі бар.

Қазіргі кезде Орталық Азия елдеріне деген ұлы державалардың назары ауып, басымдыққа жету үшін тайталасқа түсетіндігін атап өткенжөн. Сондықтан, Орталық Азия мемлекеттерінің мүддесі үшін осынау ғаламдық геоэкономикалық құбылыс жөнінде дұрыс бағдар ұсынудың  маңызы бар.

Орталық Азия мемлекеттерінің арасындағы  қақтығыстарды болдырмайтын шаралардың жиынтығын біз қазірдің өзінде жасауымыз керек. Мемлекеттер арасындағы жасалған мәңгілік достық туралы шарт бұл үшін игілікті негіз бола алады.  Орталық Азиялық интеграция үшін ортақ ұқсастықтарды негізге алу керек. Бұл ұйымға Біріккен Еуропа мемлекеттерінде Орталық Азия мемлекеттері сияқты ұқсастықтардың мөлшері өте аз болды. Интеграцияға қажетті Орталық Азия елдеріндегі алғышарттар Еуропалық Одақ сәулетшілері үшін тек арман ғана болатын.

Сонымен автор Шанхай Ынтымақтастық Ұйымының құрылуын сараптай келе Орталық Азия елдерінің арасындағы қайшылықтарды жоюда интеграцияны жүзеге асыруға бет бұруы керек деген тұжырымға келеді.

Тікелей Шанхай Ынтымақтастық Ұйымының ұлғаю тенденциясына тоқталатын болсақ, әрине, бұл фактор ұйымның әлемдік маңызын арттырады дейміз. Бірақ, әрбір мүшелікке енген жаңа мемлекет өз мүдделерін қамтамасыз ету үшін жаңа өзгерістер енгізуді қалайды. Іс жүзінде, мұндай процесс қазіргі өтпелі екзеідегі Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы тәрізді жаңа құрылымдарға ұйым жұмысын біраз тиімсіз етуі мүмкін.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

1. Деректер

Дипломатиялық құжаттар

1. Соглашение об укреплении мер доверия в военной области в районе границы от 26 апрель 1996 г. В Шанхае (Шанхайское соглашение) // Государственная граница. Сборник нормативно-правовых актов и международно-правовых документов. – Алматы, 2000.
2. Приложение к Соглашению об укреплении доверия в военной области в районе границы от 26 апрель 1996 г. // Государственная граница. Сборник нормативно-правовых актов и международно-правовых документов. – Алматы, 2000.
3. Соглашение о взаимном сокращении вооруженныхсил в районе границы от 24 апрель 1997 г. В Москве (Московское соглашение). // Государственная граница. Сборник нормативно-правовых актов и международно-правовых документов. – Алматы, 2000.
4. Приложение к Соглашению о взаимном сокращении  ворруженных сил в районе границы. Протокол о географических пределах применения Соглашение // Государственная граница. Сборник нормативно-правовых актов и международно-правовых документов. – Алматы, 2000.
5. Дополниительное соглашение меджу Республикой Казахстан и Китайской Народной Республикой о казахстанско-китайской государственной границе (Алматы, 4 июль 1998г.) // Государственная граница. Сборник нормативно-правовых актов и международно-правовых документов. – Алматы, 2000..
6. Соглашение между Республикой Казахстан, Республикой Кыргызстан и Российской Федерацией об определении точки стыка государственной границы трех государств (Алматы, 5 май 1999г.) // Государственная граница. Сборник нормативно-правовых актов и международно-правовых документов. – Алматы, 2000.
7. Совместное заявление участников Алматинской встречи – Республики Казахстан, Китайской Народной Республики, Кыргызской Республики, Российской Федерации и Республики Таждикистан (Алматы, 3 июнь 1998 г.).// Шанхайская организация сотрудничества (Сборник документов). Центр внешней политики и анализа, Комитет по делам СНГ МИД РК. – Алматы, 2001г.
8. Бишкекская Декларация глав государств Республики Казахстан, Китайской Народной Республики, Кыргызской Республики, Российской Федерации и Республики Таджикистан (Бишкек, 25 август 1999г.) // Шанхайская организация сотрудничества (Сборник документов). Центр внешней политики и анализа, Комитет по делам СНГ МИД РК. – Алматы, 2001г.
9. Бишкекский Меморандум о сотрудничестве и взаимодействии правоохранительных органов и спецслужб Республики Казахстан, Китайской Народной Республики, Кыргызской Республики, Российской Федерации и Республики Таждикистан – государств-участников “Шанхайской пятерки” (Бишкек, 2 декабрь 1999г.) // Шанхайская организация сотрудничества (Сборник документов). Центр внешней политики и анализа, Комитет по делам СНГ МИД РК. – Алматы, 2001г.
10. Душанбинская Декларация глав государств Республики Казахстан, Китайской Народной Республики, Кыргызской Республики, Российской Федерации и Республики Таждикистан (Душанбе, 4 июль 2000г.) // Шанхайская организация сотрудничества (Сборник документов). Центр внешней политики и анализа, Комитет по делам СНГ МИД РК. – Алматы, 2001г.
11. Совместное коммюнике по итогам встречи министров иностранных дел Республики Казахстан, Китайской Народной Республики, Кыргызской Республики, Российской Федерации и Республики Таждикистан – государств-участников “Шанхайской пятерки” (Москва, 28 апрель 2001г.) // Шанхайская организация сотрудничества (Сборник документов). Центр внешней политики и анализа, Комитет по делам СНГ МИД РК. – Алматы, 2001г.
12. Декларация о создании ШОС// (Шанхай, 15 июнь 2001г.)
13. Шанхайская Конвенция о борьбе с терроризмом, экстремизмом и сепаратизмом, 15 июня, 2001г. Шанхай // Нарысов С. Добрососедство. – Алматы-Пекин.- 2001. С. 277.
14. Договор о вечной дружбе между Республики Казахстан, Киргызстан и Республикой Узбекистан (10.01.1997г.-15.02.1999г.) //Бюллетень международных переговоров. – 2000. – № 1.
15. Соглашение о безвозмездной помощи Правительством КНР и РК (27.27.22). Бюллетень международных переговоров. – 2000. – № 1.
16. Соглашение между Правительством РК и Правительством Российской Федерации о сотрудничестве в борьбе незаконного оборота наркотических средств, психотропических веществ и злоупотребления ими (12.10.98-22.05.00) // Бюллетень меджународных переговоров. – 2001. – № 4.
17. О мерах по реализации договоренностей, достигнутых по итогам Алматинской встречи пяти государств - Республики Казахстан, Китайской Народной Республики, Кыргызской Республики, Российской Федерации и Республики Таджикистан // Дипломатический курьер. –№2. – 1999.
18. Қазақстан мен Қытай Республикалары арасындағы дипломатиялық қарым-қатынас орнату туралы Бірлескен коммюнике // Нарысов С.Ж. Тату көршілік. – Алматы-Пекин, 2001.
19. Өзара достық қатынастар негіздері туралы Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасының Бірлескен Декларациясы 1993 жылғы 18 қазан // Нарысов С.Ж. Тату көршілік. – Алматы-Пекин, 2001.
20. Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасының Бірлескен Декларациясы 1993 жылғы 5 шілде // Нарысов С.Ж. Тату көршілік. – Алматы-Пекин, 2001.
21. Қазақстан Республикасына Қауіпсіздік кепілдігін беру туралы Қытай Халық Республикасы Үкіметінің Мәлімдемесі // Нарысов С.Ж. Тату көршілік. – Алматы-Пекин, 2001.

 

Заңды актілер

22. Закон Республики Казахстан “О государственной границе РК” от 13 января 1993г. // Государственная граница…
23. Концепция охраны государственной границы Пограничной службой КНБ РК от 17 января 1996г. // Государственная граница…

 

Баяндамалар мен интервьюлар. Жолдамалар.

24. Приветствие Президента Республики Казахстан Участникам встречи министров обороны государств “Шанхайской пятерки” // Казахстанская правда. –2001. – 31 марта.
25. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың “Шанхай бестігі” мемлекеттерінің саммитіәндегі Мәлімдемесі, Шанхай, 1996 жылғы 26 сәуір // Нарыcов С.Ж. Тату көршілік. – Алматы-Пекин, 2001.
26. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қытай Халық Республикасының Төрағасы Цзян Цзяминь мырзаға жолдауы, 1996  жылғы 5 шілде // Сонда.
27. Қытай мен Орталық Азия елдерінің арасындағы достастық пен ынтымақтастықтың тамаша келешегін бірлесе құру, ҚХР Төрағасы Цзян Цзяминьнің Қазақстан Парламентінде сөйлеген сөзі, пекин, 1999 жылғы 23 қараша //Сонда.

 

ІІ. Монографиялар. Мақалалар. Ғылыми жұмыстар

28. .Акимбеков С.М. Афганский конфликт и проблемы безопасности Центральной Азии. –Алматы, 1999.
29. Бхеженский З. Великая шахматная доска. – М., 1999.
30. Карин Е.Т. Қазақстан Республикасы ұлттық қауіпсіздігінің ішкі саяси аспектілері. – Алматы, 1999.
31. Касенов У.Т. Безопасность Центральной Азии. – Алматы, 1998
32. Кушкумбаев С.К. Геополитические факторы интеграционных процессов в постсоветской Центральной Азии. Автореферат. –Алматы, 1999.
33. Лаумулин М. Казахстан в современных международных отношениях: безопасность, геополитика политология. - Алматы, 2000.
34. Майлыбаев Б.А. Современный политический процесс в  Казахстане и России: сравнительный анализ. М., 1998.
35. Мансуров Т.А. Казахстан и Россия: суверенизация, интеграция, опыт стратегического партнерства. – М., 1997.
36. Мансуров Т.А. Стратегические приоритеты казахстано-российских отношений. Внешнаяя политика Республики Казахстан. – Алматы, М., 1995.
37. Назарбаев Н.А. Стратегия вечной дружбы. Казахстан-Россия. – М.,2000.
38. Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. – Алматы, 1999.
39. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2030. – Алматы, 1998.
40. Нарысов С.Ж. Тату көршілік. – Алматы,-Пекин, 2001.
41. Огнева В.В. Казахстан и Россия: потенциал взаимодействия. – Алматы, 1997.
42. Поздняков Э.А. Геополитика. - М., 1996.
43. Токаев К.К. Под стягом независимости. – Алматы, 1996.
44. Токаев К.К. Дипломатия Казахстана. – Алматы, 2001.
45. Чжен Кун Фу. Геополитика Казахстана: между прошлым и будущим. – Алматы, 1999.
46. Центральная Азия: новое пространство для сотрудничества / под ред. Табашалиевой А. – Бишкек, 2000.

 

ІІІ. Баспасөз

47. Аманжолова Ж.М. Территориальные и пограничные взаимоотношения Казахстана и других республик бывшего СССР с Китаем // Вестник КазГУ. Сери “МО и МП”. - № 1(3)
48. Ашимбаев  М.С. Шанхайская пятерка, как фактор безопасности в регионе // Analіtіc. - 2000. - № 1
49. Асанова А. Становление межгосударственных киргизско-китайских отношений // Проблемы Дальнего Востока. – 2001. – № 3.
50. Асанбаев М.Б: Узбекистан: некоторые аспекты регионального лидерства // Центральная Азия: политика и экономика. – 5.
51. Аханова Г.А:, Ердавлетова С.Р. Современные геополитическое и геоэкономическое положение РК // Вестник КазГНУ. – 1998. - № 7.
52. Ахметжанов Р. Расширение Шанхайской пятерки: интересы участников. – Время по. – 2001. – 19 июня.
53. Ауэзов М. Стабильность  - это экономика. “О ШОС” // Деловая неделя. – 2001. – 15 июня.
54. Бакаев А., Едилова Д. Безопасность Казахстана в современных условиях // Мысль. – 2001. – № 3.
55. Бзежинский З. Геополитическое положение после распада СССР // Казахстан и Мировое Сообщество. – 1994. - №1.
56. Бурнашев Р. “Шанхайская пятерка”: к вопросу о региональной политике Узбекистана // Центральная Азия. – 2001. - № 5-6.
57. Ван Цзябо. Политико-экономические перспективы “Шанхайской пятерки” // Центральная Азия. – 2001. - № 5-6.
58. Джалилов А. “Шанхайская пятерка” преобразована в ШОС // Панорама. – 2001. – 15 июня.
59. Дорофеев М. Сотрудничество – без опасности // Экспресс К. – 2001. –16 июня.
60. Дорофеев М. ШОС – это по-нашему // Экспресс К. – 2001. – 19 июня.
61. Жусипов Б.С. Формирование эффективной геополитической безопасности в Казахстане // Казахстан-Спектр. – 2001. - № 3 (17).
62. Калиева Д.А. Шанхайская Организация Сотрудничества: перспективы развития // Analіtіc. – 2001. - № 1.
63. Касенов У.Т. Центральная Азия: национальные и региональные аспекты  безопасности // Казахстан и Мировое Сообщество. – 1996. - № 1.
64. Крефт Г. Китай в сообществе великих держав. Стремлениек всемирно-исторической роли // Іnternacіonal polіtіc. – 1997. - № 6.
65. Кушкумбаев С.К. Центральная Азия: постсоветская конфигурация геополитического пространства. – Саясат. – 1999. - № 2.
66. Лаумулин М.Т. Китайско-центральноазиатские отношения: геополитика и безопасность // Казахстан-Спектр. – 1998. - № 2.
67. Лаумулин М.Т. Китайско-центральноазиатские отношения: геополитика и безопасность (взгляд с Запада) // Казахстан-Спектр. – 1998. - № 2 (4).
68. Ларин А. Китайская политика России при президенте Путина // Проблемы Дальнего Востока. – 2001. - № 3.
69. Ларин А. Американский фактор в российско-китайском стратегическом партнерстве // Проблемы Дальнего Востока. – 2001. - № 3.
70. Мансуров Т.А., Интеграция и суверенитет. Стратегические приоритеты казахстано-российских отношений // Казахстан и мировое сообщество. – 1995. - № 2 (3).
71. Мынбаева М. Казахстан в современной геополитической ситуации // Евразийское сообщество. – 1999. - № 3.
72. Надыров, Смирнов. Дезинтеграция стран ЦАР – угроза национальной безопасности Казахстана // Казахстан-Спектр. – 1998. - № 2 (4).
73. Парамонов В.Формирование геополитической ситуации в ЦА – внешние факторы // Центральная Азия и Кавказ. – 2000. - № 1.
74. Поздняков Э.А. Современные геополитические изменения и их влияние  на безопасность и стабильность в мире. Военная мысль. – 1993. - №1.
75. Сатиев Х. Роль и значение Шанхайской пятерки в решении проблем безопасности в азиатском регионе // Ізденіс/Поиск. – 2001. - № 3.
76. Сатпаев Д. Шанхайская пятерка? Шестерка? Семерка? Новое поколение. – 2001. – 15 июня.
77. Сеилханов Е.Т. современная политика и Центральноазиатский регион // Казахстан-Спектр. – 1997. - № 1-2.
78. Сыроежкин К.Л. Политика  Росси в ЦА и Казахстанская перспектива // Казахстан-Спектр. – 1999. - № 2 (8).
79. Сыроежкин К.Л. Взаимоотношения Китая с гсоударствами Центральной Азии (стратегические интересы Китая, России, США в ЦА) // Казахстан-Спектр. – 2000. - № 1 (11).
80. Сыроежкин К.Л. Новые рубежи ШОС. – Континент. – 2000. - № 21.
81. Сыроежкин К. Мы обречены на соседство // Континент.– 2000. - № 21.
82. Сулеев Д. Шанхайский процесс: новый отчет // Мегаполис. – 2001. – 20 июня.
83. Таксанов А. Ташкент хочет войти в Шанхайскую пятерку // Центральная Азия. – 2001. - № 5-6.
84. Шашкова Н. “Шанхайская пятерка” новый этап сотрудничества: Саммит в  Душанбе // Казахстанская правда. – 2000. – 6 июля.
85. Штут Р. Борьба за власть и влияние в ЦА // Іnternacіonal polіtіc. – 1998. - № 3.