Қазақстан Республикасы мен Француз Республикасының мәдениет, білім және ғылым салаларындағы ынтымақтастығы

Тәуелсіз Қазақстанның конституциялық дамуына тән сипат мемлекеттік билікпен жүзеге асырылатын бүкіл саяси жүйенің реформалануы. Қазақстандағы демократиялық қоғамға өту үрдісінің өзіндік спецификалық ерекшеліктері бар. Қазақстан қоғамның тұрақсыздануына әкелетін саяси дағдарыстардың алдын алғандығын атап өту қажет. Біршама оң нәтижелерге қол жеткізілді. Бұл саяси жүйені эволюциялық реформалаудың қазақстандық тәжірибесі туралы сөз етуге мүмкіндік береді. [34]

Қалыптасып келе жатырған ғаламдық жүйе егер мемлекеттердің ұлттық мүдделеріне ашық және олардың өзара әрекет етуіне негізделмесе өмірге қабілеттілігі төмен болмақ. Ол үшін мемлекет әр түрлі жаңа үндеулер мен қауіптерге адекватты жауа бере алуы тиіс, яғни «күшті» болуы қажет. Жаһандану жағдайында мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық, саяси және өзге салалардағы рөлі артуы керек. Нақ осы мемлекетке ХХІ ғасыр үндеулерінің қаупін жоб мақсатында елдің ұзақмерзімді даму стратегиясын қалыптастырып, жүзеге асыруға тура келеді.

Қазақстан Республикасының Президенті 2007 жылы конституциялық реформалау бастасымен шықты, бұл мемлекеттің жаңа тарихи фазаға, демократиялық қоғамның әрі қарайғы дамуын қамтамасыз ететін демократизацияның жаңа кезеңіне өткендігінің куәсі. [35]

Бұл конституциялық реформаның қажеттілігі мен заңдылығын түсіну үшін Қазақстанның 1995 жылғы Конституциясы өзінің көптеген баптарын Франциядағы Бесінші республика тәжірибесінен алғандығын есіне алса жеткілікті. Саяси режимнің француз моделі бірқатар елдердің, соның ішінде посткеңестік кеңістің тәуелсіз мемлекеттерінің мемлекеттік құрылысына әсер етті.

1995 жылғы Қазақстан Республикасы Конституциясы мен 1958 жылғы Француз Республикасы Конституциясының анализі Қазақстанның саяси режимінің дәл француз моделі бойынша құрылғандығын куәлайды.

Қазақстанның саяси жүйесінің мемлекеттіктің қалыптасуының көпғасырлық, оқиғаларға бай тарихы бар Францияның саяси жүйесімен салыстырмалы талдауын жасау елдің бір билік формациясынан екіншісіне өткенде, жаңа билік институттары қалыптасқанда кей ситуациялардың пайда болу себептерін түсінуге мүмкіндік береді.

Француз Республикасының 1958 жылғы  Конституциясы Францияны ұзақмерзімді және барлық мемлекеттерге жарайтын мемлекеттік құрылыспен қамтамасыз етті және голлизм елінің конституциялыұ принциптеріне ықпал етудің нәтижесі болды (голлизм оның негізін салушы Шарль де Голльдің есімімен аталған кейін саяси қозғалыс болып қалыптасқан француз саяси ойының бағыттарының бірі.

Саяси режимдердің дәстүрлі жіктелуіне сәйкес Француз Республикасы таза парламенттік не таза президенттік режимдердің қатарына жатпайды. Ол өзіне екі режимнің де элементтерін біріктірген. Мамандардың пікірінше, Франциядағы мемлекеттік құрылысты дәстүрлі түсініктерді біріктіретіндіктен аралас деп атауға болады, кейде оны жартылай президенттік режим деп те атайды.  [23].

Бесінші республиканың саяси режимдер типологиясындағы орнын анықтауға тырысып,  М.Дюверже оны «жартылай президенттік» жүйе деп атады, оған ерекшелейтін екі критерий тән:

1) Президент жалпы тікелей дауыс беру арқылы сайланады және біршама жеке құзыреттерге ие;

2) Премьер-министр  және Үкімет Парламент алдында жауапты [25].

Францияда алғаш пайда болған жартылай президенттік республика, Португалия, Финляндияда өз жалғасын тапты, Польша, Әзербайжан, Грузия, Ресей, бірқатар орталықазиялық мемлекеттердің жаңа конституцияларында көрініс тапты. 1958 жылғы Конституциямен орнаған саяси режим аралас тип ретінде сипатталады, ол кейде президенттік, кейде парламенттік басқару формаларына жақын тартылады. Франция жағдайында бізге бірінші нұсқа жақынырақ.

Бесінші республиканың саяси режимін қарастыру Президенттік күшті билігі, «рационалданған парламентаризм», референдум арқылы плебисцит демократиясы идеяларына негізделген жартылай парламенттік жартылай президенттік «аралас типтің» ерекше француздық моделін құруда көрініс табатын оның сипаты мен ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік береді. 

Француз Конституциясының мәтіні өз формасында президенттік биліктің күшеюі мен парламенттік режим арасындағы компромисс шеңберінде қалды. Осыған байланысты Францияның Конституциясы «өзгермелі геомертиялы» деген сөздерді жиі естисіз.  [24] Тым қатты айтылған. Бір қуантарлығы Конституция билеушілердің көңіл-күйіне бағынбайды. Алайда Президент шынында да оған Конституция беретін құзыреттен артық билікке ие болуы мүмкін, егер саяси ахул оны көпшіліктің шынайы басшысы қылып тұрса. Саяси ахуалдың өзгеруімен ол бұл артықшылықтарынан айырылады. Билік жүйесіндегі бұл өзгерістер конституциялық құқықтың канондарына онша сәйкес келе бермейді, дегенмен ол француз саяси құрылымына икемділік береді, бұл ол үішн эффективтіліктің кепілі.

Парламентаризмнің бұрынғы дәстүрлерін пайдалану негізінде Ш. де Голльден өзге жеке тұлғалық ерекшеліктері бар президенттердің пайда болуымен Франция жартылай президенттік республика белгілерін жоғалтып, парламенттік болып бара жатыр. Оған тәжірибе де әсер етті: Президент пен парламент көпшілігі әр түрлі партияларға тиесілі болды.  

Мемлекет голлизм конституциялық доктринасының негізгі тақырыбы болы тұрып, олардың түсінігінде ұлт бірлігі, оның тәуелсіздігі, ұлттық басымдылық пен халықаралық маңыздылың шарты болып көрінді. Голлистік концепцияда мемлекет барлығының жақсы тұрмысының құралы іспеттес. Голлистердің пікірінше, осындай күшті мемлекет Франция алдында соғыс жылдарынан кейін пайда болған сол экономикалық-әлеуметтік мәселелерді шеше алады; осындай күшті мемлекет тұлғаның бостандығы мен тең құқықтығын, оның ар-ұятының сақталуын кепілдендіре алады; дәл осындай күшті мемлекет Фрацияны қуатты мемлекеттер қатарына қайта қосып, оның ұлттық егемендігін қамтамасыз ете алады. Осылайша мемлекет күшті болуы керке, яғни «шешім, әрекет, ниеттің институты болып, ұлттық мүдделерді қорғауы және оларға қызмет етуі» тиіс [26].

Голлистік концецияға сәйкес күшті мемлекеттің күшті саяси институттары болуы тиіс. Сондай-ақ голлистер мемлекеттің экономикалық қуатын «күшті мемлекеттің» аса маңызды элементі деп санады. Мемлекет экономикалық тұрғыдан да күшті болуы тиіс. Алайда заңды сұрақ туындауы мүмкін: Республика Президентінің соншалықты кең құзыреттерге иеленуі демократия принциптеріне қарсы келмейдә ме? Ең алдымен, Президент билікті толық иеленбейді. Бұл – билік Парламент пен Президент арасында бөлінген жүйе.  Сөз президенттің әр түрлі бастамалар білдіру құқығын иеленетіндігі, осылайша Парламент бақылауындағы атқарушы органдар қызметіне көмектесетіндігі жөнінде болып отыр. Францияда Президент жеке өзі әрекет ететін кездері де болады. Біздің ойымызша француз зерттеушілерінің келесі сөздері дұрыс: «Егер француздар Президенттің артынан ермесе, ол әлсіз. Өзінің көңілі толмайтындығын білдіру үшін азаматтар екі тұрғыда әрекет етеді: ол Президентке дауыс бермейді не оған қолдау көрсететін кандидаттарға дауыс бермейді. [8].

Алайда Президент өз қолына тым маңызды билікті шоғырландырады деген қауіп бар. Сондықтан да елде қандай да бір теңдікті қамтамасыз етіп отыратын контркүштер болуы тиіс – Парламент, конституциялық бақылау, сот билігі, баспасөз. Өзін-өзі шектеумен қатар Президент билігін шектеудің өзге тәсілдері бар: орындардағы билік, әсіресе, құқықтық билік – басты құралы Конституциялық Кеңес болып табылатын қоғамдық бостандықтардың сақталу кепілі; Президентті отставкаға жіберуге мәжбүрлейтін халықтың егеменді билігі (1969 жылы референдум іске аспағаннан кейін генерал Ш. де Голлмен болған жағдай сияқты) немесе оны билікті оппозициялық парламенттік көпшілікпен бөлісу жағдайына қалдыру  (Фр. Миттеранмен 1986 және 1993 жылдарда болған жағдай секілді). Осылайша, Президент билігінің толықтығына қарамастан, ақыр аяғында ол халықтың қалауына ереді. Францияда соңғы сөзді демократия айтады. Ш. де Голль және оның үзеңгілестері негізін салған  конституциялық доктрина өмірге қабілетті әрі икемді болып шықты. Бәрмізге белгілі елдегі саяси режим сипаты, мемлекеттік билікті, мемлекеттік басқаруды жүзеге асырудың қайсы бір әдістері мен тәсілдерін пайдалану көптеген факторлармен анықталады. Оған елде әрекет етуші партиялық жүйе, мемлекет органдарының өзара қарым-қатынасы,  саяси мәдениет, дәстүр деңгейі және де кейде Мемлекет басшысынгың тұлғасын қоса алғанда өзге көптеген жағдайлар әсер етеді.

Саяси режимді бұлайша түсіну француз қоғамының эволюциясы Бесінші республиканың саяси жүйесінің анық өзгерістеріне қалай әкелгендігін көрсетеді. Францияда оның аралас президенттеріне қарағанда, Ш. де Голль кезіндегі режим басқаша болды, алайда сол бір 1958 жылғы Конституция әрекет еткен еді. Алайда оның негізгі принциптері өзгеріссіз қалды. Бұл принциптер ең алдымен күшті мемлекеттің қажеттілігін қарастырады. Француз Конституциясы өзгеріске ұшырады және ұшырайды да, алайда басқару тәсілінің легитимділігі жөнінде таластар енді қайтып туындамауы керек.

ХХ ғасырдың маңызды оқиғалардың бірі кеңестік саяси жүйенің қирауы еді. Оның артынан тәуелсіз посткеңестік мемлекеттердің саяси жүйелерінің қалыптасу үрдісі басталды. Саяси режим моделін таңдаған кезде бірқатар ТМД мемлекеттері аралас режимнің француз жүйесін, яғни парламенттік режим элементтерін сақтаған қуатты президенттік билікті таңдады.

Бұндай таңдаудың негізгі себебі, біздің пікірімізше, жаңа тәуелсіз мемлекеттердің алдында тұрған маңызды әлеуметтік-экономикалық, саяси және сыртқы саяси міндеттерді шешу үшін ұуатты мемлекет құру қажеттігі болды. Жоғарыда қарастырып өткендегідей, Францияның 1958 жылғы конституциясы голлистік «қуатты мемлекет» концепциясы негізінде жасалған. Осылайша голлистердің конституциялық дүниетанымы тек ХХ ғасырдың 50-жылдарының аяғындағы Францияның саяси режимге ғана емес, тәуелсіздік пен демократиялық мемлекет құру жолын таңдаған бірқатар елдердің саяси режиміне өз ықпаоын тигізді.

Салыстырмалы таңдау көрсеткендей, Конституция Парламент, Президент пен Үкіметке берген құзыреттер және олардың арасындағы қалыптасушы қатынастар Қазақстанды аралыс дартылай президенттік республика санатына жатқызуға толық негіз болады. Орталық Азия елдерінің де конституцияларының сараптамасы оларда да шет елдердің президенттік республика тәжірибесінің сяаси құрылым ерекшеліктерін ескере отырып қолданылғандығын көрсетеді.

Өтпелі кезеңде саяси салада экономикалық және әлеуметтік салалардың параллельді трансформациясымен сапалы қайта құрулар жалғасуда. Жалпы бұл – әлемдік өркениет тәжірибесінің заңды қорытындысы. Тереең дағдарыстар дәуірінде мемлекеттің реттеуші ықпалын арттыруда объективті қажеттілік пайда болары сөзсіз. Бұл ең алдымен дағдарыстан шығу, әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық-сяаси жағдайды тұрақтандыруды қамтамасыз ету үшін қажет. Қазіргі әлемде мемлекеттердің басшылары тарихи оқиғаларды басқару мүмкіндіктерін иеленді. Әсіресе, бұл фундаменталды өзгерістер, авторитарлы және тоталитарлы режимдердің құлдырауы, жаңа тәртіпті қалыптастыру кезеңдерінде байқалады.

Өтпелі кезең елдеріне қуатты мемлекет құру үшін қандай жағдайлар қажет екендігін зерттеп көрелік. Қажет жағдайлардың қатарында, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының кепілі ретінде мемлекет пен мемлекеттің құқықтық ережелеріне сөзсіз бағыну арасындағы консенсусқа қол жеткізуді айту керек.

Бұл мәселе Орталық Азияның жаңа тәуелсіз мемлекеттері үшін де өзекті болып табылады. Бұл олардың көпшілігі үшін ұлттық-мемлекеттік құрылыс мәселенің принципиалды жаңашылдығында. Бұл елдерде ұлттық егеменді мемлекет құру олардың жаһандану үрдісіне қосылу, қоғамдық және экономикалардың жүйелердің радикалды трансформациясы және қоғамдағы демократиялық тәжірибе мен әлсіздік жағдайында жүрді. Бұл бәрі, әрине, оларда қиын шешілуші мәселелер кешенін тудырады.

Жоғарыда келтірілген шарттардың көпшілігі «посткеңестік» қоғамдарға тән, оларды жаңа қоғам құруда негізге алынуы жаңа тәуелсіз мемлекеттердегі позитивті трансформациялар үрдісін жеделдетуге мүмкіндік бермек. «Қайта құрылудан өткен Қазақстанның конституциялық дамуына тән сипат «өркендеуші конституционализм» элементінің болуы, бұл конституциялық құрылымның саяси және әлеуметтік-экономикалық болмысқа біртіндеп икемденуін білдірді» [36].

Қазақстандағы мемлекеттік билік бөлінісін президенттік басқару формасы тұрғысынан көрсетуге болады. Қазақстанның 1995 жылғы Конституциясында: «Республика Президенті мемлекеттік биліктің барлық тармақтарының үйлестірілген қызметі мен билік органдарының халық алдындағы жауапкершілігін қамтамасыз етеді» деп көрсетілген [37].

Билік тармақтарының бөлінісі арнайы конституциялық кепілдемелермен кепілденеді. Олардың қатарына келесілерді жатқызуға болады: : біріншіден, «бірлескен  мандаттың» мүмкін еместігі:  Үкімет мүшелері өкілеттік органның депутаттары бола алмайды, өзге төленетін лауазымдарда жұмыс жасамайды, кәсіпкерлік қызметпен айланыспайды, оларға «лауазымдық иммунитет» ережелері жүрмейді; Парламент депутаттары да өзге төленетін лауазымдарда жұмыс жасап, кәсіпкерлік қызметпен айланыса алмайды, өйткен жағдайда депутаттық құзыретін жоғалту қаупі бар, олар үшін «депутаттық қолсұқпаушылық» институты бекітілген; екіншіден, зағнамалық бастамалар құқығын тек екі субъект: Парламент депутаттары мен республика Үкіметі иеленеді; үшіншіден, Қазақстан Республика Конституциясы нормаларына ресми түсініктеме беру құқығын мемлекеттің конституциялық заңдылықты бақылау арнайы органы – Конституцялық Кеңестің құзырына өткізілуі; төртіншіден, Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар тек Президент өз бастамасымен немесе Парламент не Үкімет ұсынысымен қабылдайтын  шешімімен ұйымдастырылатын республикалық референдум нәтижесінде ғана енгізілуі мүмкін [37].

Сонымен қатар Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы бойынша билік тармақтарының ұйымдастырушылық не функционалдық бөлінісі кеңес кезеңіндегідей заңнамалық, атқарушы және сот биліктерінің араласып кетуіне жол бермейді, дегенмен елдегі мемлекеттік биліктің бірлігін бұзатындай соншалықты «қатаң» емес. Қазақстандағы қазіргі билік бөлінісінің барлық жүйесінің икемділігі мен бүтінділігін республика Президенті қамтамасыз етеді.

Мемлекет басшысы Н.Ә.Назарбаев атап өткендей, «Қазақстан Республикасы күшті президенттік республиканың қалыптасуы мен құзыреттердің билік тармақтары арасында бөлінуін заңды түрде рәсімдеді. Азаматтық қоғам институттары құрылған, адам құқықтарының кепілдігі сақталған, бұқаралық ақпарат құралдары еркін қызмет етуде... қайта өрлеген қазақстандық мемлекеттілік демократия мен нарықтық экономика құрылатын негіз болып табылады. [5].