Менежмент тушунчаси ва унинг таъмоиллари

 Бошқарув ресурслари  ва самаралари.

Шундай қилиб, бошқарув самарадорлиги-бу ишлаб чиқариш самарадорлигини  оширишда бошқаришнинг ролини оширишдан  иборатдир.

Бошқарув харажатлари:

• ахборот олиш ва уни қайта ишлаш;
• бошқарув қарорларини қабул қилиш ва уларни амалга ошириш билан боғлиқ харажатлар;
• илмий ишланмалар, лойихалаш, тажриба ва серияли ишлаб чиқаришни ўз ичига олувчи босқичлар харажати;
• махсулотлардан фойдаланиш харажатидан иборатдир.

Бошқача қилиб айтганда, бунга бошқарувнинг барча функцияларини бажариш билан боғлиқ харажатлар киради.

Кўрсаткич – бу бирор нарсанинг ривожи, ўзгаришини билдирувчи белги ёки нарса. Кўрсаткичлар мутлоқ ва нисбий кўринишларда бўлиши мумкин. Мутлоқ кўрсаткичлар аниқ шароитда содир бўлган воқеа ва ходисанинг миқдорини, хажмини, қийматини ифодалайди. Нисбий кўрсаткиччлар эса у ёки бу мезоннинг интенсивлик даражасини тавсифлайди.

Бошқариш объекти фаолиятини тавсифлаш учун қуйидаги самарадорлик мезонлари қўлланилади:

* Умумлаштирувчи мезонлар:

• Ресурслар самарадорлиги     max
• Харажатлар самарадорлиги     max

* Хусусий меезонлар:

• махсулот ишлаб чиқаришга энг кам жонли мехнат сарфлаш;
• энг кам моддий ресурслар сарфлаш;
• энг кам молиявий ресурсларни сарфлаш.

* Сифат мезонлари:

• юқори сифатли махсулот ишлаб чиқариш;
• шартномаларни муддатида бажариш;
• ходимларнинг барқарорлиги;
• рақобатбардош технологияга эришиш ва х.к.

Бинобарин, бошқариш жараёни самарадорлигини  ошириш берилган мезонлар ёки мезонлар тизимига мувофиқ равишда бошқарувчи орган томонидан муайян натижага эришиш мақсадида аниқ объектни энг  қулай, энг самарали бошқариш усулларини топишдан иборатдир.

Бошқарув субъекти фаолиятини тавсифлаш учун қўйидаги самарадорлик мезонлари қўлланилади:

* Бошқариш тизимидаги молиявий  харажатларни тежаш.

• бошқариш аппарати харажатларининг камайиши бошқарилувчи тизим самарадорлигининг иқтисодий мезони бўлиши мумкин. Бу ўринда бошқарув аппарати штатларини оқилона қисқартириш, хизмат сафарларини камайтириш кабилар тежамкорликнинг мухим омиллари эканлигини таъкидлаш зарур.

* Бошқариш тизимида жонли ва  буюмлашган мехнатни тежаш.

• Бу мезон кучларни энг кўп даражада тежаш ва мехнатдан энг унумли фойдаланишни кўзда тутади. У сермехнат ишлар ва операцияларни қисқартиришда, моддий ва мехнат воситаларини тежашда ифодаланади.

Мехнатни тежашга бошқарув таркиби  ва технологияси жараёнларини рационализациялаш, бошқарув аппаратидаги мехнатни компьютерлаштириш  йўли билан эришилади.

* Айрим операцияларни бажаришга  ва бутун бошқарув жараёнига  сарф бўладиган вақт.

• Бу мезонда бош омил вақтдир. Ахборот тўплаш ва уни қайта ишлашга, бошқарув қарорларини қабул қилиш ва уларни амалга оширишга сарф бўладиган вақтни хар томонлама қисқартириш; бизнес режани тузишга кетадтиган вақтни қисқартириш, тезкор топшириқларни етказиш муддатини тезлаштириш, фаолият натижаларини тезкорлик билан бахолаш билан иқтисодий кўрсаткичларни яхшилашга хал қилувчи таъсир кўрсатади.

Қайд қилинган мезонларнинг хар  бири мазкур давр учун иқтисодий-сиёсатда белгиланган мақсадлардан, корхона  ёки тармоқнинг аниқ иш шароитилари  эътиборга олингани холда бошқарув фаолиятига бахо бериш учун танлаб олиниши керак. Бошқарув тизимининг турли вазифаларини мақсадга мувофиқлаштириш  учун хам мезон танланади.

 

Бошқарув самарадорлиги  кўрсаткичлари

 

Бошқариш самарадорлиги ўз табиати  билан мураккаб жараён. Уни фақат битта ёки иккита кўрсаткич билан  ифодалаб бўлмайди. Бунинг учун кўрсаткичлар тизими зарур. Бу тизимни иккита йирик гурухга бўлиш мумкин:

4. “ЎЗКИМЁСАНОАТ” КОМПАНИЯЛАРИ КОРХОНАЛАРИДА БАРҚАРОР САМАРАДОРЛИКНИ ТАЪМИНЛАШ СТРАТЕГИЯСИ

 

Бозор иқтисоди шароитида унумдорлик ўсишининг асосий омиллари янги техника  ва технологик билан бир қаторда  кам инвестицияда ҳам меҳнат унумдорлигининг  ошишига олиб келадиган ташкилий-тузилмавий ва бошқа омиллардан фойдаланиш ҳисобланади. Бунда фонд тўловининг ўсиши меҳнат унумдорлигини ошириш йўли билан  иқтисод қилиш фондига айнан  ўхшаш эмас, фонд тўловининг тушуши эса фонд сиғимли йўлга ўхшаш  эмас.

Жадвал-1.

XXI аср ходимлари учун  кўникмалар қуйидаги жадвалда  келтирилган

Касбий-техник:

Тегишли касбий-техник ёки амалий билимларга эга бўлиш ва уларни амалда, жумладан биноларни режалаштиришда қўллаш қобилияти

 

Муаммоларни когнитив ҳал этиш:

Юқори даража фикр юритиш кўникмалари ва услубиятларини қўллаган ҳолда, техник ёки амалда хусусиятга эга вазифаларни самарали таҳлил қилиш ва ҳал этиш қобилияти

Ижтимоий:

Бошқалар билан ҳамкорлик  қилиш, гуруҳда ишлаш, пешқадамлик  асослаш ва намойиш этиш, мижозлар билан ишлаш қобилияти

 

 

 

 

Фаолият/касб тури/ тадбиркорлик фаолиятидаги ваколат

 

Коммуникатив:

Ўқиш ва ёзиш, ахборот  билан ишлаш, ахборот тўплаш, бошқалар билан мулоқат қилиш, компютердан  фойдаланиш, тилни билиш қобилияти

Ўқитиш:

Янги билимларга эга  бўлиш, тажриба ўрганиш, янги қарорлар ва ёндашувларга очиқлик

Одоб-ахлоқ:

Тегишли шахсий ва касбий муносабатлар, қадриятлар, оқилона  фикр юритиш ва қарорлар қабул қилиш  қобилияти

 

         Касбий-техник  кўникмалар

         Асосий  кўникмалар

 

Мутахассисларни глобал меҳнат бозори эҳтиёжларини ҳисобга олган ҳолда, табиий-илмий муҳандислик йўналишлари  бўйича ўқитиш:

• Табиий-илмий муҳандислик фанларни ўрганаётганлар кенг кўламли кўникмалар ва ноу-хауга эга бўлиши, тез мослашувчан ва уддабурон, турли мамлакатларда ишлашга қодир бўлиши керак;
• Мутахассисларнинг табиий-илмий муҳандислик соҳада глобал миқёсда малакасини оширишда энг асосийси таълимни амалиёт билан боғлашдир;

Бу борада қуйидагиларни амалга ошириш зарур:

• Глобал иқтисодиёт шароитида ишлаш учун табиий-илмий муҳандислик фанлари битирувчиларининг асосий малакаси сифатида ваколатни шакллантириш;
• Тез мослашувчанликни ошириш: бунинг учун фақат муҳандислик соҳасида ваколатга эмас, балки амалий бошқарув қобилият ва кўникмаларига ҳам эга бўлиш;
• Ўқувчилар, тадқиқотчилар ва мутахассисларнинг халқаро ҳаракатчанлигини ошириш;
• Шериклик муносабатларини шакллантириш, масалан, табиий-илмий муҳандислик фанлари бўйича ўқитишни ишлаб чиқариш амалиёти билан боғлаш;
• Шу тариқа, глобаллашув шароитида табиий-илмий муҳандислик соҳасида ишлаш учун тадбиркорлик қобилияти, муносабатлар ўрнатиш ва сақлаш, шуниндек, ўзгаришларни бошқариш қобилияти талаб этилади.

Билимларнинг дискрет, яъни узлуклик хусусиятлари унга нисбатан бозор механизмини  қўллаш анъанавий маҳсулотлар сингари  самарали бўлиши шубҳа уйғотди. Яқинда амалга оширилган ишлар бўлинувчан маҳсулотлар учун олинган асосий натижалар умумий ҳамда аниқ шароитларда  билимлар каби дискрет маҳсулотлар  ва йирик инвестиция лойиҳалари учун ҳам тўғри бўлиши мумкинлигини кўрсатди.

Иккинчи ва учинчи хусусиятлар оқибатида  бозор иқтисодиётида билимларни тарқатувчилар ўзига хос, қайсидир маънода монопол ҳолатга тушиб  қолади. Улар ўз маҳсулоти учун қандай баҳо белгиламасин, кўп миқдорда “билимлар  нусхаси”ни сотиш мумкин эмас.

Фундаментал илф-фан ва инсон салоҳиятини  ривожлантириш, янгиликларни яратиш ва кўпайтиришга инвестиция сарфлашни  рағбатлантирадиган институционал  сигналлар тизимини шакллантириш, монополия  амалиётини бартараф этиш ва рақобатни  рағбатлантириш учун давлат масъулиятини кучайтириш зарурияти тўғрисида  хулоса Республикамиз учун ушбу услубий  қоидаларнинг амалий натижаси саналади. Давлат сиёсати чора-тадбирлари билан  қайд этилган ижобий тенденцияни  ушлаб туриш ва кучайтириш зарур.

Илмий-техникавий ривожланишга таъсирнинг иқтисодий воситалари ўзаро алоқадорлик  хусусияти уларнинг янги ўзгаришни  олдиндан белгилаб қўяди.

Иқтисодий дастаклар муайян функционал вазифаларни бажаради ва бу билан  бошқарувнинг воситаси бўлиб хизмат қилиши мумкин, шундай экан ишлаб чиқариш  жараёнида барча иқтисодий дастаклар  меҳнат сарфлари ёки унинг натижалари кўринишнинг турли шаклларида мавжуд бўлиши керак, бу эса уларнинг бошқарувда фойдаланилаётган ўзига хос хусусиятларини холис белгилайди.

Илмий-техникавий ривожланиш (бозор  муносабатлари ўрнатиш шароитида  амалга оширилган) бошқарув ижро органларининг  ролини умуман ўзгартиради.

Бозор шароитида илмий-техникавий ривожланиш омилларини таркиблаштириш.

ФАН СОҲАСИДА

 

ИШЛАБ ЧИҚАРИШ СОҲАСИДА

Тадқиқотларни тезлаштириш, лойиҳавий ишлар даражаси ва сифатини айириш.

Илмий тадқиқот ва изланишлар самарадорлиги ва сифатини ошириш.

Тажрибавий  асосларни ривож-лантириш.

Фан кадр потенциалини тако-миллаштириш.

“Ишлаб чиқариш  тадқиқоти” цикли самарадорлигини  ошириш.

Инвестиция  лойиҳаларининг устувор йўнлишларда  тўпланиши.

Фан-техника  ютуқлари алмаши-нуви бўйича халқаро  алоқалар интеграциясининг кенгайиши.

Янги ва рақобатбардош  маҳсулот-лар ривожи.

Фанда ўз-ўзини  молиялаш бозор принципларининг  ривожланиши.

Бозор муносабатларининг  амалий ва илмий изланишлар соҳасидаги ривожи.

 

Ишлаб чиқариш техник қайта қуролланишини  тезлатиш.

Ишлаб чиқариш  техник даражаси-ни маҳаллий ва хорижий  янги техника асосида ва жорий  қилиш орқали кўтариш.

Чиқитсиз  янги технологияларни жорий қилишни  кенгайтириш ва иккиламчи ишлаб  чиқаришни ривожлантириш.

Қўл меҳнатининг  қисқариши.

Ишчилар малака даражасини ошириш.

Маҳсулот  сифатини ошириш ва товарлар турларини  кенгайтириш.

Фонд қайтариб беришнинг сифатли ўсиши йўли билан асосий фаондлардан фойдаланишни яхшилаш.

Экспорт ишлаб  чиқаришни жаҳон стандартлари даражасида кенгайтириш.

 

Илмий-техникавий ривожланиш замонавий  ташкилий иқтисодий бозор шаклларининг илм соҳасида ишлашига мўлжалланиши керак: йирик илмий изланиш ва илмий ишлаб чиқариш ассоциациялардан бирмунча кичик инновацион тузилмалар-илмий-техник марказлар ва кооперативлар, ўзини  молияловчи марказларгача.

Бозор иқтисодиётида Фан техника  ривожи шу соҳада рақобатни ривожлантириш  шароитини яратадиган мулкчиликнинг  турли шаклларига асосланади. Бунда  давлат илмий-техникавий фаолият соҳасини эркин танлаш, молиявий, моддий, меҳнат, ахборот ва табиат ресурсларидан  фойдаланишга рухсат беришда тенг ҳуқуқлилик ва барча илмий-техникавий фаолият  субъектларига улар соҳаси, ташкилий бошқарув шакли ва мулк туридан қатъий назар тенг шароитларни таъминлашни  кафолатлаши лозим.

Иқтисоднинг бозор муносабатларига  ўтиши ўта жиддийлик билан  фан ва техника энг янги ютуқларини эгаллаш имкониятларига бевосита таъсир кўрсатувчи молиявий аҳволни мустаҳкамлаш ҳақидаги саволни қўяди.

Шу билан бирга бозор иқтисодиёти  ташкил топаётгна вақтда давлат ресурслари, юқорида айтиб ўтилгандек, уларнингн  фойдани қайтиб берилиши вақти узоқлиги билан боғлиқ равишда фан-техника  ривожини молиялашнинг асосий манбаи бўлиб қолаверади. Давлат илмий-техникавий  лойиҳаларини молиялаш ташкилотига  воситаларнинг амалга оширилаётган лойиҳаларга киришининг узлуксизлигини, шунингдек, воситаларнинг доимий хўжалик  айланмаси ва лойиҳа иштирокчилари  ўзаро алоқаси мустаҳкамлигини  таъминлаш имконини берадиган тижорат  банклари ҳам киради.

Илмий-техникавий тадқиқотларни молиялашнинг мавжуд методи, асосий принциплари  иқтисод устувор йўналишларига  бюджетдан пул ажратиш мақсадли методи бўлган, илмий-техникавий ривожланишни молиялашнинг янги тартибини ўрнатиш зарурлигини олдиндан аниқлаб берадиган фан ва техника соҳасида туб ўзгаришларни амалга оширишга тўсиқ бўлувчи омилга айланди.