Акциз салығы

Осы Заңға сәйкес 1992 жылы 1 қаңтарынан бастап елімізде 43 салық түрі енгізілді. Акциз салығы осы 43 салықтың ішіне еніп, 1992 жылдан бастап қызмет ете бастады. Бұл кезде акциз салығы спиртке, араққа, шарапқа, коньякқа, тағыда басқа алкоголь өнімдеріне, шоколадқа, бекіре және басқа да балықтардың уылдырығына, кілем және кілем өнімдеріне, былғарыдан жасалған киімдерге және тағы басқа тауарларға салынды.

Жалпы, акциз ставкасы тауарлардың өткізу құнына байланысты пайызбен белгіленеді. Сөйтіп жанама салықтардың, оның ішінде акциздердің тарихы дамуында қала есігіндегі алымнан бастап, казіргі  кездегі жаңа салықтарға дейін жетті.

Акциз салығы жанама салық ретінде тікелей салықтардан мынадай белгілері арқылы ерекшеленеді:

1. Акциз салығы, егер оны тиімді әрі ұтымды қолданса, мемлекет бюджетінің тұрақты кіріс көзіне айналуы мүмкін.
2. Акциздер аз әрі шамалы үлестермен алынады, сондықтан олардың ауыртпашылығы салық төлеушілер үшін тікелей салықтармен салыстырғанда онша сезілмейді.
3. Акциздер тек салық төлеушіде ақша бар кезде ғана төленеді. Өйткені салық төлеуші екінші дәрежелі қажеттіліктегі тауарларды тек ақшасы бар кезде ғана сатып алады. Ал тікелей салықтарды төлеу салық төлеуші қаржы жағынан қиын жағдайда болған кезде талап етуі мүмкін.
4. Акциздер мемлекет үшін тиімді әрі қолайлы болып табылады, себебі, салық төлеушінің бұл салықтан жалтаруы қиындау.
5. Акциздерді жинау тікелей салықтарды жинауға қарағанда жеңілдірек.

Акциздер мемлекеттік  қазынаны толтыратын маңызды әрі  тиімді, тетіктердің бірі болып табылады. Яғни мұнда оның фискалдық функциясы  сипатталады. Бүгінгі күнде көптеген нарықтық елдерде акциз мемлекеттің  маңызды кірісі болып табылады. Бұдан  басқа акциз тағыда төмендегідей функция атқарады:

• реттеуші – қоғамға зиян келтіретін кейбір тауарлар түрлерінің өндірісі  мен тұтынушы шектеу және реттеу;
• ынталандырушы – кейбір тауар түрлеріне сұранысты ынталандыру  және импортталатын тауарларға акциз салу арқылы отандық өндірушілерді қолдау.

Сонымен нарық жағдайында акциз салығы біріншіден, мемлекеттік  кірістердің тұрақты көзі болып  табылады, екіншіден әлеуметтік әділеттік  принципті ұстана отырып қоғам мүддесіне  қарай тұтынуды реттейді. Акциздерге байланысты дәлелдер бойынша шынайы, нағыз әділеттік әрбір адамның өзінің нақты тұтыну деңгейіне байланысты салық төлеу керектігін талап етеді. Сонымен бірге бұл салық ешкімге күшпен зорлықпен салынбайды және төлеуде оны жеңілдірек болып табылады. Акциз салығының салынуы арқылы әр кез мемлекеттің байлығы, халықтың әлеуметтік жағдайы, экономиканың дамуы туралы тұжырым жасауға болады.

Мемлекеттік салық салу шаралары бойынша азаматтардың табысымен  мүліктік жағдайларының арасындағы айырмашылықтарды теңестіру қажеттілігін салық салу теориясының негізін қалаушы экономист және философ А. Смит дәлелдеген [29]. Оның ойынша салық азаматтардың табыстарына және сол табыстарына сәйкес тұтынуына салынуы керек. Сондықтан да, акциз салығы фискалдық құрама ретінде көбінесе өтпелі экономикасы бар елдерде маңызды.

Өйткені бұл елдер  тікелей салық салу үшін қажетті  тұрақты әрі жергілікті базаның  болмауы себебінен өндірістің әлсіз  дамуы, халықтың табыс деңгейінің төменділігі  жанама салық салу жүйесіне көбірек  сүйенеді. Осылайша бүгінгі күнде  Чехия, Венгрия, Польша сияқты елдерде салықтық түсімдердің 1/5 бөлігі акциздер есебінен қалыптасуда.

Қазіргі кезде Қазақстанда  бұл салық көбінесе өзінің фискалдық  тартымды болып келеді. Бірақ шетел  тәжірибесі дәлелдегендей, акцизді  реттеуші функциясы оның кең қолдануына тартымды болады. Кез келген салық реформасының тартымдылығы мен тиімділігін бағалау критерийлерінің негізгі салық жүйесінің салық төлеушіге түсіретін салық ауыртпашылығының деңгейі болып табылады.

Акциздердің кәсіпорындардың  салықтық ауыртпашылық мөлшеріне әсері айтарлықтай. Акциз өзінің маңызы бойынша тауардың бағасына қосылып, соңғы тұтынушымен төленуі керек, бірақ оның ауыртпашылығын шаруашылық субьектілері де көтереді. Акцизді төлеген кәсіпорын оны тауарлардың, қызметтердің бағасына қосып, тұтынушыға аударады. Бірақ кәсіпорын тауардың бағасын белгілі бір деңгейде ғана дейін, яғни төлем қабілетті сұранысқа байланысты көтере алады. 

Егер акциз өндірілген тауар бағасы өте жоғары болып  кетсе, бұл тауарға сұраныс азаяды, төмендейді. Сондықтан тұтынушыларды ұстап қалу үшін кәсіпорын баға деңгейін сақтай отырып, өз пайдасын салық сомасына азайтуға мәжбүр болады. Яғни акциз салығының жоғарғы ставкасын қолдану халықтың сатып алу қабілеттілігін төмендетіп, өндірушілер үшін өткізу нарығын тарылтады. Пайданың минималды мөлшерін жоспарлағанда да бағаның құрамындағы жоғары акциз салығының ставкалары өндірушілерге өз өнімдерін тез уақытта өткізуге мүмкіндік бермейді, оған сатып алушылардың  шектеулі мүмкіндіктері себеп болады.

Осылайша акцизделетін тауарды өндіретін кәсіпорынның табысының бір бөлігін ала отырып, акциз кәсіпорын қызметін қаржының нәтижесіне кері әсер етеді. Өндірушілердің бұл тауарларды өндіруге деген қызығушылығы төмендейді. Ал өндірістің қысқаруы баға өсуіне ықпал етіп сұраныстың яғни тұтыну деңгейінің төмендеуіне әкеледі. Бірақ бұл шектеу механизмінің жүзеге асырылуы тиімділігі акцизделетін тауарлар айналымы сферасының жүргізілетін мемлекеттік бақылауға және заңсыз айналым көлеміне тікелей байланысты.

Акциздер мемлекет қызметінің барлық бағыттарын қаржыландыру көзі  және мемлекеттік мүдделерді іске асырудың экономикалық құралы болып  табылады.

Нарықтық қатынастар жағдайында акциздердің келесідей  артықшылықтарын атап өтуге болады:

• акцизделетін тауарларды бағаның өсуімен тікелей байланыстырады және бюджеттік қаражаттардың инфляцияға ұшырамаудың тиімді тұтқасы болып табылады;
• акциз салығы ставкасының дифференциациясы мемлекетке тұтыну сұранысын қамтамасыз етуге еркіндік береді;
• фискалдық қызметі атқарады және мемлекеттің мүддесінен тыс инфляция мен бағаны ырықтандыруды ойдағыдай ұштастырады;
• экономиканы мемлекеттік реттеу құралы, сондай-ақ артық өнімді импорттау дағдарысымен күрес тұтқасы болып табылады;
• әлемдік тәжірибеде қосылған құн салығының ставкасы тек деңгейі бойынша емес, саны бойынша да ерекшеленеді;
• халықаралық тәжірибеге сай әлсіз өндірушілерді нарықтан шығаруды жеделдетумен байланысты артық өнімді импорттау дағдарысы мақсатымен өткізілген өндірісті тежеу саясатының элементі болып табылады.

Жалпы, акциз салығы кез  келген жанама салық сияқты тауардың бағасына қосылады, сондықтанда үстеме құн ретінде тағайындалып тұтынушыдан төленеді. Бұл салық, әрқашанда тауар бағасының өсуімен бірге өсіп отырады, сөйтіп бюджеттің тұрақты, әрі тиімді қаражат көзі болып табылады.

Салықтар мемлекеттің қалыптасуымен бірге пайда болды және оның дамуының негізі болып табылады. Мемлекетті қамсыздандыру үшін, азаматтардан алынатын, біртіндеп міндетті және үздіксіз бола бастаған табиғи және ақшалай түрдегі жарналар қажет болды. Осы жағдайда, екі мемлекет бір-бірімен соғыс жүргізсе, жеңген мемлекет жеңілген мемлекеттің барлық байлығын тонап алады, болмаса белгілі бір мөлшерде салық салып отырған. Адамзаттың даму тарихында салық нысандары (формалары) мен әдістері өзгеріске түсті, дамыды, мемлекет қажеттілігі мен сұранысына бейімделді, олардың қызметі кеңейді, әлеуметтік-экономикалық процестегі рөлі өзгерді.

Жалпы, салықтар тауарлы өндіріспен бірге пайда болды. Бірақ, салықтар тауар-ақша қатынастарынан тыс қолданылады. Натуралды салықтардың мөлшері мен түрі нақты жергілікті жағдайларға бағынған. Мысалы: 1 адамнан 1 құндыз терісі немесе 10 пұт тұз және т.б. алынған. Тауар-ақша қатынастарының нығаюымен натуралды салықтың рөлі айтарлықтай азайды. Дегенмен, олар соңғы уақытқа дейін пайдаланылды (1953 жылғы дейін жүн, жұмыртқа, сүт, май өткізген).

Салық салу нысандары мен әдістерінің дамуында үш ірі кезеңді атауға болады [18]:

Дамудың бастапқы кезеңінде, ерте заманнан орта ғасыр басына дейін мемлекеттің салықты анықтау және жинауға арналған қаржылық аппараты болмады. Қаражаттың тек жалпы сомасы анықталып, салық жинау қалаға немесе қауымға жүктелген.

Екінші кезеңде (XVI - XIX ғғ. басында) елде мемлекеттік мекемелер желісі, оның ішінде қаржылық желі құрылып, мемлекет қызметтің бір бөлігін өз мойнына алды: салық салу үлесі орнады, салықты жинау процесі қадағаланды, бұл процесс кең мәселе төңірегінде анықталды.

Үшінші кезең – жаңа кезең. Мемлекет салық белгілеу және төлетуге байланысты қызметті өз қолына алды, салық салу ережелері белгіленді. Үкіметтің аймақтық органдары өзіндік деңгейі бола тұра, мемлекет көмекшісінің рөлін атқарды.

Мемлекетті ұйымдастырудың бастапқы кезеңінде салық салудың алғашқы нысаны құрбан шалу болды. Бірақ бұл ерікті түрде болды деп ойлауға болмайды. Құрбан шалу жазылмаған заң болды, сондықтан төлемнің немесе жиынның мәжбүрлі түріне айналды. Бұл жиынның пайыздың мөлшерлемесі жеткілікті мөлшерде анықталған.

Міне, осындай  қалыптасу кезеңдерінде салықтардың, оларды төлеушілердің, салықтарды алу әдістерінің, салық жеңілдіктерінің жиынтығының болатындығынан салық жүйелерінің әжептәуір күрделі үлгілері пайда болды.

Барлық өркениетті елдерде салықтардың бүкіл жиынтығы әртүрлі қағидаттар бойынша жіктеледі:

• салық салу объектілері бойынша;
• салықты алатын және салықтан жиналған сомаға билік жасайтын органға қарай;
• пайдалану тәртібі бойынша;
• объектінің экономикалық белгісі бойынша.

Салықтарды  салу объектілері бойынша олар тура және жанама салықтар болып бөлінеді [20].

Тура салықтар – салық төлеушінің кірісі мен мүлкінен тікелей төленген салықтар. Олар өз кезегінде нақты және жеке салықтарға жіктеледі. Нақты салықтар салық төлеушінің мүлкінің (меншігінің) кейбір түрлеріне (үй, жер, кәсіп, ақшалай капитал және т.с.с.) салынады. Жеке тура салықтар – бұл жеке адамдар мен заңи ұйымдардың табыстары мен мүлкіне салынатын салықтар. Нақты салықтардың айырмашылығы жеке салық салу әрбір салық төлеушінің жеке табысы мен мүлкін де, оның қаржы жағдайын да ескереді.

Жанама салықтар – тауар бағасына қосылады және тауар сатқанда тұтынушылардан өндіріп алынады. Жанама салықтарға қосылған құн салығы мен акциз салығы жатқызылады.

Жанама салықтар Ежелгі Римде  пайда болған, мұнда айналымнан түсетін салық қарастырылған, көбіне оның ставкасы 1 пайызды құраған. Олардың  құнына сәйкес ерекше салықтар салық сатудағы айналымнан 4 пайыз, құлдарды босатуға салық 5 пайызды құраған.

Жалпы, жанама салықтар бағаға немесе тарифке үстеме түрінде белгіленген салықтар, олар салық төлеушілердің табыстарына  немесе мүлкіне тікелей байланысты емес. Оларды саналы пайдалану баға белгілеу процесіне оңтайлы ықпал жасауы және тұтыну құрылымына әсер етуі мүмкін. Бұдан басқа, салық төлеушілер үшін табыстарға тура салық салудың өсуінен гөрі олардың шығыстарына салық салудың өсуі жақсырақ.

Негізінен, тұтынуға салынатын салықтар болып табылатын акциздерді, сатудан алынатын салықты, қосылған құнға салынатын салықты пайдаланудың көбірек артықшылығы бар, өйткені олардан жалтарыну қиынырақ, олармен экономикалық бұзушылық аз байланысты, олар еңбекке деген ынталандырмаларды аз қысқартады, тапшылықтың жоқтығы жағдайында ауыстырушы тауарға да тапшылықтың жоқтығын қоса олар тұтынушыға таңдау құқығын сақтап қалады, салықтардың жасырымдылығын қамтамасыз етеді және т.с.с.

Жанама салықтар (жұмыстарды қызмет көрсетулерді) өндіру және олардың айналысы процесінде қосылған, оларды өткізу бойынша салық салынатын айналым құнының бір бөлігін бюджетке аударуды, сондай-ақ Қазақстан Республикасы аумағындағы тауарлар импорты кезінде аударымды білдіреді, сондай-ақ  акциз баға қосылатын және сатып алушы төлейтін тауарларға салынатын салық.

Акциздерді  өздерінің айырмашылықтары ерекшеліктеріне  қарай монопольды түрде жоғары бағалары мен тұрақты сұранымды болатын  тауарларды өндірушілер төлейді [19].

Жанама салықтардың  негізгі ерекшеліктері мынада, тауар өндірудің әрбір қадамына өндірілген және өткізілген тауардың (жұмыс, қызмет) құны және өндірісте және жұмыс орындарда қолданған шикізат және материалдың құны арасындағы айырма ретінде қосылған құн анықталады.

Жанама салықтарды төлеу - бұл тікелей салықтар секілді мемлекеттік кіріс емес. Жанама салықтарды төлеушінің ешқандай таңдауы жоқ, ал мемлекет болса, оның салықтық қажеттіліктеріне байланысты салықтың жаңа түрлерін енгізуде. Жанама салықтардың ең басты кемшілігі, біртектілігі  еместігі. Ол төлеушінің төлеуге қабілеттілігін мүлдем ескермейді. Жанама салық, керісінше, пропорционалды, регрессивтік салық болып табылады.

Жанама салықтарды төлеуде ауыртпалық тауарларды соңғы тұтынушы – азаматтарға түседі. Жанама салықтарда төлеу көзін мемлекеттің өзі тауар бағасына директивті тәртіппен үстеме бекіту жолымен қалыптастырады. Жанама салықтар тауарлар мен қызметтердің бағасы арқылы алынады. Олар тауар бағасын арттырады, өйткені тауар бағасына немесе қызметке, тарифке үстеме түрінде қосылады және сатып алушы төлейді.

Жанама салықтар былайша бөлінеді: