Акциз салығы

- әмбебап жанама салықтар;

- жеке жанама салықтар;

- қазыналық монополия;

- кедендік баж.

1. Әмбебап жанама салықтар. Бұл берілген жеңілдіктерді қоспағанда, барлық тауарлардан (жұмыс, қызмет) алынады. Мәселен, айналым салығы, сатып алуға салынатын салық, сатуға салынатын салық және қосылған құнға салынатын салық.

Айналым салығы (әмбебап акциз деп аталады) тауарларды өткізуді жүзеге асыратын ұйымдардан, жеке кәсіпкерлерден жалпы айналым құнынан пайыз түрінде алынады. Бұл бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін Германия және Франция мемлекеттерінде пайда болды, кейінірек әлемнің көптеген мемлекеттерінде, соның ішінде КСРО-да қолданылды.

Сатып алуға салынатын салық айналымға салынатын салықтың түрлері болып табылады. Көтерме сауда орындарына тауарды өткізу кезіндегі айналымға салық салынады. Бұл салық түрін Ресей, АҚШ-тың көптеген штаттары, Канада провинцияларының көпшілігі, Жапония елдерінде қолданып келеді. Салық салу объектісі тауарды соңғы тұтынушыға өткізу бойынша айналым болып саналады.

Сатуға салынатын салық  тауар бағасынан белгілі бір пайыз түрінде ставка бойынша жүзеге асады.

Қазіргі кезде кең көлемде әлемнің көптеген мемлекеттерінде, оның ішінде ЕО-ның барлық елдерінде және ТМД республикаларында қосылған құнға салынатын салық қолданылады.

2. Жеке жанама салықтар. Бұл тауардың белгілі бір түрінен алынады. Бұл салық акциз деп аталады. XX ғасырға дейін күнделікті сұраныс тауарларына акциз салынып келді.

3. Қазыналық монополиялық салықтар. Мұнда тауарлардың басым бөлігін мемлекет өндіреді. Әрине, бұл тауарлардың бағасын да мемлекет бекітеді. Егер мемлекеттің өзі тауарды өндірсе және өткізсе, онда тауарды өткізуден түскен барлық түсімнен сауда шығындары шегерілген сомаға салық салынады.

Тікелей және жанама салықтардың бірнеше ерекшеліктері бар:

- біріншіден, тікелей салық төлеушілер сияқты, жанама салықтарда заңды тұлғалар салық субъектісі ретінде салық төлеуші болып табылады. Бірақ, бұл жерде салық төлеуші болып тауарды (жұмыс, қызмет) сатушылар саналады. Тауарды тұтынушы мемлекетпен салықтық қарым-қатынаста және салық төлеуші ретінде ешқандай келісімге келмейді. Тауарды тұтынушы тауарды сатушымен келісімге келеді, бірақ бұл салықтық қатынастар болмаса да, тауар-ақша қатынастары болып саналады;

- екіншіден, жанама салықтарда төлем көзі ретінде сатушының жалпы табысы, яғни өнімді өткізуден түскен түсім қарастырылады. Салық төлеушілер салықты өзінің меншікті қаражаттарынан (салық төлеушілердің меншігі ақша қаражаттарынан) төлейді.

Тікелей және жанама салықтардың салық салу объектілеріне және басқа да белгілеріне байланысты бірнеше айырмашылықтары бар. Атап айтқанда:

- бірінші, салық объектісі мен салық бұйымына байланысты. Жанама салықтар кезінде тауарды өткізумен байланысты болады. Мәселен, қосылған құн салығында салық объектісі ретінде нақты өткізілген тауарлар, ал салық бұйымы - өткізуден түскен түсім, немесе баламалы қосылған құн. Ал, акциз салығында салық обьектісі ретінде нақты өткізілген акцизделетін тауарлар, ал салық бұйымы - өткізілген акцизделетін тауарлардың құны немесе саны.

Ал, тікелей салықтар кезінде салық объектісі ретінде меншік құқықтары (шаруашылық иеліктері, ал, салық бұйымы – ақша түріндегі мүліктер (жеке табыс салығы, әлеуметтік салық), болмаса заттар (жер учаскесі, мүліктер, көлік құралдары);

- екінші, салықты төлеу көздерінің қалыптасуына орай. Жанама салықтар кезінде төлем көзін мемлекет тауар бағаларына үстеме ретінде бекітеді. Сондықтан салық төлеушілер тауар өткізгені жөнінде төлемді алған кезде, сонымен қатар түсімнің құрамында төленуге тиіс салық сомасын да алады. Ал, тікелей салықтарда салықтың төлем көзі салық төлеушінің қатысуымен жасалады.

4. Кедендік баж. Бұл – мемлекет кеден мекемелерінің желісі арқылы мемлекеттік шекарадан өткізер кезде тауарлардан, мүліктерден және құнды заттардан алынатын ақшалай төлемдері.

Жанама салықтардан  түсетін түсімдер мемлекеттік бюджеттің  кірістерінде 2010 жылы 16,4 %-ды құрады [17]. Алайда тұтыну салығы өcyiнiң кемшіліктері де бар, бұл кемшіліктерге олардың  инфляциялық және регрессивтік сипатын жатқызуға болады. Бipaқ бұл салықтардың оң нәтижесі олардың тepic әсерін жауып кетеді. Егер баға есетін болса, сонымен бipгe бюджет шығыстары да өсетін болса, онда бұл салықтардан түсетін түсімдер бағаның өсуімен көбейетін болады. Бұл әлеуметтік бағдарламаларды icкe асыруға қаражаттар алуға мүмкіндік береді. Бюджет жүйесіне инфляцияға қарсы автоматтық механизм кiріктірілетін болды.

Салық салу жүйесіне ортақ  заңдылықтың болатынын есте ұстау қажет: экономикалық дағдарысы жағдайында, тұралаушылықта – өндірістегі, саудадағы және экономиканың басқа секторларындағы тоқырауда - салық салуды тұтынысқа объективті қайта бағдарлау болады. Осы кезде мемлекеттің шығыстары мұндай жағдайда қысқармайды, тiптi кейде халықтың жұмыспен қамтылуының төмендеуінің нәтижесінде оны әлеуметтік қолдауды кеңейту, экономиканың құрылымын қайта құруға, оның тіршілікті қамтамасыз ететін салаларын қолдауға жұмсалатын шығыстарды және басқа кезек күттірмейтін шығыстарды арттыру қажеттілігінен көбейеді. Сондықтан салық ауыртпалығын көп тұтынатындарға ауыстырудың қажеттігі пайда болады. Бөлгіштік үдерістегі белгілі біp теңестіруге жанама салықтардың өзіндік әлеуметтік бағыттылығы осында көрінеді. Әлемдік тәжірибе мұндай практиканы қолдап отырады.

 

 

1.3	Қазақстандағы акциз салығын төлеушілер және акцизделетін тауарлар түрлері

Акциздер  – бағаға қосылатын және сатып  алушы төлейтін тауарларға салынатын салық болып табылады. 

2011 жылдың 1-қаңтарындағы  өзгерістер мен толықтырулар  енігзілген «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасының Салық кодексіне сәйкес акциз салығын төлеушілер болып келесілер табылады [4]:

1) Қазақстан Республикасының аумағында акцизделетін тауарлар шығаратын жеке және заңды тұлғалар;

2) акцизделген тауарларды Қазақстан Республикасының аумағына импорттайтын жеке және заңды тұлғалар;

3) Қазақстан Республикасының аумағында бензинді (авиациялық бензинді қоспағанда) және дизель отынын көтерме, бөлшек саудада өткізуді жүзеге асыратын жеке және заңды тұлғалар;

4) Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес Қазақстан Республикасының аумағында аталған тауарлар бойынша бұрын акциз төленбеген жағдайда, тәркіленген, иесіз, мұрагерлік құқығы бойынша мемлекетке өткен немесе Қазақстан Республикасының аумағында мемлекет меншігіне өтеусіз берілген акцизделетін тауарларды өткізуді жүзеге асыратын жеке және заңды тұлғалар;

5) Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес Қазақстан Республикасының аумағында аталған тауарлар бойынша бұрын акциз төленбесе, Салық кодексінің 279-бабында аталған акцизделетін тауарлардың конкурстық массасын өткізуді жүзеге асыратын жеке және заңды тұлғалар;

6) Салық кодексінде көзделген акцизделетін тауарларды жинауды (жинақтауды) жүзеге асыратын жеке және заңды тұлғалар акциз төлеушілер болып табылады.

Осы аталғандармен қатар, резидент емес заңды тұлғалар мен олардың құрылымдық бөлімшелері де акциз төлеушілер болып табылады.

Салық кодексіне сәйкес бензинді, дизель отынын, шикi мұнай мен газ конденсатын тәркілеген, иесіз, мұрагерлік құқығы бойынша мемлекетке өткен және Қазақстан Республикасының аумағында мемлекет меншігіне өтеусіз берілген акцизделетін тауарларды өткізуді жүзеге асыратын уәкілетті мемлекеттік органдар акциздерді төлеушілер болып табылмайды.

Жалпы, акцизделетін тауарлардың саны мен көлемі жыл өткен сайын ықшамдалып келеді.

Мәселен, 1995 жылы 24 сәуірдегі «Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығына сәйкес акцизделетін  тауарлардың тізбесі келесідей болған [24]:

1. тағамдық шикізаттан жасалған ішуге арналған этилді спирт пен тазартылған этилді спирт;
2. арақ;
3. ликер-арақ өнімдері;
4. күшейтілген сусындар, күшейтілген шырындар мен бальзамдар;
5. шарап;
6. коньяк;
7. шампан шарабы;
8. сыра;
9. шарап өнімдері;
10. темекі өнімдері;
11. құрамында темекі бар басқа да өнімдер;
12. бекіре және қызыл балық, бекіре және қызыл балық уылдырығы,  бекіре және қызыл балық және уылдырықтан дайындалған жеңсік тағамдар;
13. алтыннан, платинадан немесе күмістен жасалған зергерлік бұйымдар;
14. өндірілген немесе өңделмеген мех терілері (көртышқан, қоян, ит, бұғы, қой терілерінен басқасы);
15. таза мехтан тігілген бұйымдар, оның ішінде пальто, келте пальто, жакет, жамылғылар, палантиндер, бөкебай, мойынорағыштар, бас киімдер мен жағалар, тондар, пластиндер (көртышқан, қоян, ит, бұғы, қой терілерінен басқасы);
16. мехпен жұрындалған пальто, келте пальто, жакеттер, жамылғылар (көртышқан, қоян, ит, бұғы, қой терілерінен басқасы);
17. таза былғарыдан тігілген киімдер;
18. хрусталь бұйымдар, жарық беретін хрусталь приборлар;
19. бензин (авиация бензинінен басқасы) және дизель отыны;
20. жеңіл автомобильдер;
21. атыс және газ қарулары (мемлекеттік өкімет органдарының мұқтажы үшін сатып алынғандардан басқасы).

Ал, Қазақстан  Республикасының 1999 жылы 16 шілдедегі 8440-1 Заңына сәйкес акцизделетін тауарлардың тізбесі келесілерді қамтыған:

1. спирттің барлық түрлері;
2. арақ;
3. ликер-арақ өнімдері;
4. күшейтілген сусындар, күшейтілген шырындар мен бальзамдар;
5. шарап;
6. коньяк;
7. шампан шарабы;
8. сыра;
9. шарап материалдары;
10. темекі өнімдері;
11. құрамында темекі бар басқа да өнімдер;
12. бекіре және қызыл балық, бекіре және қызыл балық уылдырығы, бекіре және қызыл балық уылдырықтарынан дайындалған жеңсік тағамдар;
13. алтыннан, платинадан немесе күмістен жасалған зергерлік бұйымдар;
14. хрусталь бұйымдар, жарық беретін хрусталь приборлар;
15. бензин (авиациялық бензинді қоспағанда) және дизель отыны;
16. жеңіл автомобильдер (арнайы мүгедектерге арналған, қолмен басқарылатын автомобильдерден басқа);
17. атыс және газ қарулары (мемлекеттік өкімет органдарының мұқтажы үшін сатып алынғандардан басқасы);
18. өңделмеген мұнай, газ конденсатын қоса алғанда;
19. электр қуаты.

Жалпы, еліміздің бүгінгі  салық жүйесінің бірнеше рет  жүйеленіп, реформаланғаны белгілі. 2002 жылдың 1 қаңтарынан бастап, 2001 жылғы 12 маусымда қабылданған «Бюджетке төленетін салықтар және өзге де міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасының Кодексі (Салық кодексі) қолданысқа енгізілген болатын.

Осы Салық кодексі қабылданғалы бері акцизделетін тауарлардың саны біршама қысқарды. Атап айтқанда:

• алтыннан, платинадан немесе күмістен жасалған зергерлік бұйымдар (2003 жылы 29 қарашада №500-ІІ Заңына орай);
• бекіре және қызыл балық уылдырығы (2004 жылы 13 желтоқсандағы №11-ІІІ Заңына орай);
• атыс және газ қарулары (2004 жылы 13 желтоқсандағы №11-ІІІ Заңына орай).

Сонымен, қазіргі Қазақстанның салық  жүйесі салықтарды құру мен алудың нақтылы әдістерін белгілейтін, яғни салықтардың нақтылы элементтерін анықтайтын тиісті заңнамаларға негізделеді.

Міне, осындай салық заңнамасының дамуына байланысты 2008 жылғы 10 желтоқсанда  қабылданған «Салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасының № 99-IV Кодексi (Салық кодексі) қолданысқа енгізілді.

2011 жылдың 1-қаңтарындағы  өзгерістер мен толықтырулар  енігзілген «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасының Салық кодексіне сәйкес акцизделетін тауарлар болып келесілер табылады:

1) спирттiң барлық түрлерi;

2) алкоголь өнiмi;

3) темекi бұйымдары;

4) бензин (авиациялық бензиндi қоспағанда), дизель отыны;

5) микроавтобустарды, автобустар мен троллейбустарды қоспағанда, 10 немесе одан да көп адам тасымалдауға арналған, двигателiнiң көлемi 3000 текше сантиметрден асатын моторлы көлiк құралдары; двигателiнiң көлемi 3000 текше сантиметрден асатын, адамдар тасымалдауға арналған жеңiл автомобильдер және өзге де моторлы көлiк құралдары (арнайы мүгедектерге арналған, қолмен басқарылатын немесе қолмен басқару адаптерi бар автомобильдерден басқа); двигателiнiң көлемі 3000 текше сантиметрден асатын, жүкке арналған платформасы және жүк бөлiгiнен қатты стационарлық қабырғамен бөлінген жүргiзушi кабинасы бар жеңіл автомобиль шассиiндегi моторлы көлік құралдары (арнайы мүгедектерге арналған, қолмен басқарылатын немесе қолмен басқару адаптері бар автомобильдерден басқа);

6) шикi мұнай, газ конденсаты.

7) Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес дәрiлiк зат ретінде тіркелген, құрамында спирт бар медициналық мақсаттағы өнім.

Нарықтық  қатынасқа беймделген Қазақстан  Республикасы салық жүйесінің негізгі мақсаты салық жинау жұмысын одан әрі жақсарту болып табылады. Осы мақсатта еліміздегі салық ставкаларының төмендеуі елдің бейресми экономикасының белгілі бір бөлігінің ресми экономикаға өтуіне алғы шарт болып табылады. Сондықтан да, акциз салығының төмен ставкасы кәсіпорындарға айналым құралдарын үнемдеуге және толығымен салық жүктемесін азайтуға мүмкіндік беріп отыр.

Қазіргі кезде  акциз ставкаларын Қазақстан  Республикасының Үкіметі бекітеді және тауар құнына пайызбен (адвалорлық) және заттай нысандағы өлшем бірлігіне абсолюттік сомада белгіленеді. Алкоголь өніміне акциздер ставкасы онда су араластырылмаған (жүз пайыздық) спирттің болу көлеміне байланысты бекітіледі. Спирттің барлық түрлеріне акциз ставкалары спирттің бұдан әрі пайдаланылу мақсаттарына қарай сараланады. Алкоголь өнімдерін өндіру үшін өткізілетін спиртке акциз ставкасы алкоголь өнімдерін өндіру үшін пайдаланбайтын адамдарға өткізілетін спиртке белгіленетін базалық ставкадан төмен белгіленуі мүмкін. Акциз сомасын есептеу 1-ші және 2-кестелерде көрсетілген ставкалар бойынша жүргізіледі.