Ойын бизнесі салығының қызмет етуінің теориялық негіздері

        Салық органдарының  қызметкерлері атқарған жұмысты  бағалау үшін, өткізілген салықтық  және аудиторлық тексерістердің , салық жиналымы бойынша қарастырылған нақты істердің санына назар аударғаг жөн. Қалай еткендеде абсолютті обьективтілікке жету мүмкін емес, дегенімен жұмысты бағалау кезінде субьективтілік элементін минималдау қажет. Кез келген мемлекетті салық сферасындағы құқықтық білімнің маңызы зор екендігі белгілі. Себебі салық саясаты мемлекет пен әрбірі адам, мелекет пен мекеме арасындағы әр түрлі  мекемелер арасындағы, мемлекетаралық, адамдар арасындағы қарым қатынасқа тығыз  байланысты. Ресей ғалымы Т.Ф. Юткиннің салық саясатын “салық заңдарының нысаналы қолданылуын анықтайтын билік және басқару органдарының құқықтық әрекеттерінің жиынтығы” деп айтуы бекер емес[27].

  Кейбір экономистердің  пікірінше “салық саясаты – бұл салықтық қатынастардың қатысушыларының өздерінің құқықтары мен міндеттерін орындау барысындағы стратегиялық бағыт және тактикалық әрекеттері, ол салық салуға тікелей немесе жанама қатысы бар сол және басқа елдің заңдылық актілерінің жиынтығында бекітілген”[28]. Біздің мемлекетіміздің саясатының басты стратегиялық бағыты болып әлеуметтік-экономикалық дамудың проблемасы болып табылады. Өндіріс дамуының көрсеткішін, оның тиімділігін, халық өмірінің материалдық көрсеткіші және сапасының өсу мүмкіндігін дәл осымен байланыстырады. Қоғамдық дамудың қазіргі кездегі сатысы ҚР-сы тарихында өте маңызды орын алады және терең трансформациялық үрдістерімен ерекшеленеді. Жоспарлы  экономикадан нарықтық экономикаға өту кезінде мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық және әлеуметтік-саяси дамуына әсер ету мүмкіндігі әрине, өзгерді. Қазақстан экономикасының басты негізін өзгерткен соңғы жылдардағы әлеуметтік-саяси реформалар бұрынғы мемлекеттік құрылу жүйесін, мемлекеттің іс жүзіндегі қызметін қамтамасыз ететін ақша қаражаттарының болуы және пайдалануын жойып жібереді.

   Мемлекеттің нарықтық экономикаға  әсер ету кезінде саяси және  экономикалық тетіктер арасында  ең басты орын алатыны –  салық саясаты және салық болып  табылады. Нарықтық қатынастар кезінде,  әсіресе  нарықтық қатынастарға  өту кезінде, салық жүйесінің  қалыптасу процесі болып ең басты әлеуметтік-экономикалық реттеуіші табылады. Реттеуіш – мемлекеттік реттеудің қаржы-несиелік механизімін ұйымдастыру негізі болып табылады. Салық саясаты және салық жүйесі қаншалықты дұрыс жасалса, соншалықты мемлекеттің экономикасының қызметі тиімді болады. Мемлекеттік жүйені бақылаудағы әлеметтік-экономикалық процестердің салық саясаты қоғамды тұрақтандырудағы ең басты бөлігі ртетінде, экономикалық өсудің ең басты шарты ретінде және Қазақстанның экономикалық кеңістігін, бірлігін сақтау ретінде қарастырылуы керек. Тұрақты ілгермелі нормадағы салық механизмінің құрылуында өтпелі кезеңдегі әлеуметтік-экономикалық үрдістердің ең басты ерекшеліктерін ұмытпау керек.

    Экономикадағы реформалар, оның нарықтық экономикаға   көшуі, әрине, Қазақстанда өзінің салық жүйесін құруды талап етті. Сонымен қатар, салық саясатында мемлекеттің өзіндік қасиеті де көрінеді. Мемлекет салық механизмін пайдалана отырып, салық саясатын өзгертуде экономикалық дамуды ынталандыруға және оны сақтап қалуға үлкен мүмкііндік алады. Салық саясатын жалпы салық саласында мемлекеттің жүргізетін шаралар жүйесі ретінде қарастырады.  Бұл прогресс ұзақ уақыт алуына байланысты ҚР-да салық саясаты біртіндеп құрылды.

Осы мақсаттағы жаңа салық кодексі  заңнамасының баса назар аударылған негізгі ережелері[29]:

1) Салық салу мәселелері бойынша салықтық міндеттемелерді атқару барысында туындайтын айқын емес, нақтыланбаған тұстарды және қайшылықтарды жою бойынша мәселелерді жедел шешетін, сондай-ақ салық төлеуден жалтарудың болуы мүмкін схемасының жолын кесу бойынша Консультациялық кеңес құрылады. Оны Премьер-Министр басқаратын болады.

2) Корпоративтік табыс салығы (КТС) бойынша реформалауда тұжырымдалған тәсілдің мәні – корпорациялық табыс салығының ставкаларын төмендету, аясы тар салалық жеңілдіктер беруден бас тарту, автоматты түрде берілетін бірыңғай инвестициялық ынталандыруларды жүргізу, залалдар мерзімін ауыстыруды 10 жылға дейін ұзарту, сондай-ақ салық құрылымын жалпы жақсарту болып табылады.

 Заңнамада корпорациялық табыс салығы 20-15 пайызға дейін төмендетілген. Ставкалардың нақты мөлшері мемлекеттің өзінің функциясын, қабылдаған әлеуметтік міндеттемелерін орындау үшін жеткілікті деңгейде айқындалатын болады. Түсіп қалатын табыстер салық салу режимі қайта қаралған экономиканың өндіруші секторының тиімділігін арттыру арқылы толтырылатын болады.

Жаңа инвестициялық преференциялар КТС бойынша ғана берілетін болады. КТС бойынша жеңілдіктер үш жылға  дейінгі кезең ішінде инвестицияларды  жедел шегеру түрінде әрекет ететін болады. Сонымен бірге залалдарды ауыстыру мерзімі 3 жылдан 10 жылға дейін ұзартылады, бұл инвестицияларды есептен шығарудың артықшылықтарын толығынан пайдалануға мүмкіндік береді. Преференциялар автоматты түрде, яғни қызметті «өңдеу өнеркәсібі» секторында жүзеге асыратын кәсіпорынның өтінім беру ретімен берілетін болады.

АЭА-ның барлық аумағында қызмет талаптарын, атап айтқанда инвестициялық  салық преференциялар режимі бар  КТС бөлігінде біріздендіру ұсынылып отыр. Жер салығынан және мүлікке  салынатын салықтан босату АЭА аумағында ғана сақталады.

Инвестициялық ахуалдың тұрақтылығын қамтамасыз ету қажеттігін мойындай отырып, АЭА аумағында қызметін жүзеге асырып отырған инвесторларда келесі бес жыл бойы қазіргі режимді  пайдалану мүмкіндігіне ие болатынын, ал инвестициялық преференциялар алуға келісім-шарт жасасқан инвесторларда келісім-шарттың қолданылу мерзімі аяқталғанша преференциялардың қазіргі режимін пайдалану мүмкіндігіне ие болатынын атап өткен жөн.

3) Жаңа Кодексте бірлескен қызметке қатысушыларға, туынды қаржы құралдарына салық салу егжей-тегжейлі жазылған. Шағын және орта бизнес үшін аванстық төлем жойылды, іссапар кезінде тәуліктік шығыстарға лимит беру болмайды, өкілдік шығыстардың нормасы еңбекақы төлеудің 1 процентіне дейін ұлғайды. Жалға берушіге жалға берілген тіркелген активтерді жөндеуге жұмсалатын шығыстарды шегеруге рұқсат етілді.

4) Қосылған құн салығы бойынша, ҚҚС бойынша қазіргі жеңілдіктер жиынтығының орнына есепке жатқызылған ҚҚС-тың есептелгеннен асып кету сомасын автоматты түрде бірыңғай қайтару енгізілді. 2012 жылы тәуекелдерді басқару жүйесі негізінде дебетті сальдоны автоматты түрде қайтару жүйесін толық енгізу көзделіп отыр. Бұл жылды ҚҚС-тың классикалық жүйесіне көшу және жеңілдіктердің мынадай жиынтығын жою сәті ретінде белгілеуге болады: импортқа ҚҚС төлеудің, есепке жатқызу, «еркін қойма» аумағынан сатуды босату әдісімен импортқа ҚҚС төлеудің мерзімін кейінге қалдыру.

Алкогольге және темекі өніміне  акциздердің ставкалары үш жыл ішінде (2009-2011 жылдар) біріздендіріледі. 2009 жылдан бастап ставкалар Салық кодексінің мәтініне енгізіледі[30].

5) Шағын бизнеске салық салуды реформалау бөлігінде айтарлықтай өзгерістер болмайды. Патент негізінде және оңайлатылған декларация негізінде шағын бизнеске арналған арнайы салық режимдерінің бұрынғы түрлері сақталады. Алайда, экономиканың көлеңкелі секторын қысқарту және базарлардағы салық салуды жүйелендіру қажеттігін назарға ала отырып, 2011 жылдан бастап біржолғы талон негізінде арнайы салық режимін жою ұсынылып отыр.

6) Жер учаскелерінің ауданы мен аумағына қарай бірыңғай жер салығы ставкаларының 0,1 %-дан 0,5 %-ға дейінгі үдемелі шәкілін енгізу ұсынылып отыр. Бұл ретте, ауыл шаруашылығы өнімін өндірушілерге арналған басқа режимдер сақталады: заңды тұлғалар үшін салықтарды 70 %-ға азайту, ауыл шаруашылығы өнімін қайта өңдеушілер үшін 70 %-ға азайту.

7) Жеке табыс салығының бірыңғай ставкасы 10 процент деңгейінде сақталады. Әлеуметтік салықты реформалау шеңберінде салық ставкалары 13 проценттен 5 процентке дейінгі кемімелі шәкілден ставкасы 11 процент шәкілге көшуді жүзеге асыру ұсынылып отыр.

8) Заңнамада мүлікке салынатын салықты алу тәртібін өзгерту көзделіп отыр. Барлық мүліктен (негізгі құралдар мен материалдық емес активтер) жылжымайтын мүлікке дейін салық салу объектілерін азайту ұсынылып отыр. Бұл ретте, жергілікті бюджеттердің табысін сақтау мақсатында ставканы 1 проценттен 2 процентке дейін ұлғайту ұсынылып отыр.

9) Жеке тұлғалардың мүлкіне салынатын салық бойынша жылжымайтын мүлікті бағалау әдістемесін Салық кодексіне бекіту ұсынылып отыр, сондай-ақ ставкалар құны 30 млн. теңгеден басталатын қымбат тұратын мүлікке ғана 0,5 проценттен 1 процентке дейін ұлғайтылды.

10) Көлік құралдарына салынатын салық бойынша ескі жеңіл, жүк және арнайы автокөлік құралдарына пайдалану мерзіміне байланысты төмендетілетін түзету коэффициенттерін алып тастау ұсынылып отыр, осыған байланысты салық ставкалары өзгерді.

11) Жер қойнауын пайдаланушыларға салық жүктемесін ұлғайтуға мүмкіндік беретін салық салудың мынадай негізгі өзгерістері енгізілді:

- роялти төлемін өндіру көлемі мен әлемдік баға есептеу базасы болып табылатын пайдалы қазбаны өндіруге салынатын салықпен (ПҚӨС) ауыстыру. Бұл ретте, рентабельдігі төмен, суланған, шағын дебетті және түгесілген кен орындарын игеріп жатқан жер қойнауын пайдаланушылар үшін жеңілдікті ставкалар белгіленеді.

- 2009 жылғы 1 қаңтардан бастап ТШО келісім-шартынан басқа (Қазақстан Республикасы Президентінің жарлығымен бекітілген) барлық жер қойнауын пайдаланушылар мен қолданыстағы ӨБК үшін келісім-шарттар салық режимінің «тұрақтылық» ережесін алып тастау;

-жеке салық есебін жүргізудің  базалық қағидаттарын белгілеу;

-қол қойылатын бонустың бастапқы  мөлшерін айқындау;

-үстеме пайда салығының әдістемесі  өзгертілді және салық алынатын  таза табыстың мөлшері 20 %-дан  25 %-ға дейін ұлғайтылды.

Жаңа Салық кодексі экономиканың орнықты дамуы және оны жаңғырту үшін жағдай жасауға мүмкіндік береді.

Бұл жерде әңгіме бір жағынан  мемлекет және екінші жағынан кәсіпкерлік  қауымдастық ұсынған нормалар туралы болып отыр. Оны тарқатып айтар  болсақ, мемлекет өз тарапынан салықтық бақылауды күшейтуге бағытталған іс-әрекеттерді жүзеге асыруды ұсынды. Бірақ жаңа заңның заңнамасын сараптау барысында ондай бақылаудың күшеюі кәсіпкерліктің өркендеуіне кедергі келтіретіндіктен ондай өзгерісті қабылдамауға шешім шығарылды. Ал кәсіпкерлік қауымдастықтың ұсынғаны – жекелеген субъектілерге салықтық жеңілдіктер беру. Жаңа кодекстің тұжырымдамасының өзі жалпы салықтардың салмағын төмендетуге бағытталғандықтан бұл ұсыныс та енгізілген жоқ. Бұған дейін әртүрлі санаттағы салық төлеушілерге қолданылып келген жекелеген салық жеңілдіктеріне қатысты нормалар мақұлданған жоқ. біздің білуімізше, жаңа кодексті әзірлеуге Үкімет бар-жоғы 6 ай уақытын жұмсаған көрінеді. Ал Парламентте талқылап-таразылауға екі-үш ай ғана беріліпті. Еліміздің экономикасы үшін аса маңызды заңның бұлай асығыс қабылдануы, оның сапасына әсер етпей ме?

            Бұл жөнінде айтар болсақ, заңнаманы Үкіметте талқылағанда жұмыс тобына Парламент депутаттары көбірек тартылды. Яғни олардың заң заңнамасын жан-жақты қарап, өздерінің ой-пікірлерін, ескертулерін айтуға көп мүмкіндік берілді. Уақыттың аздығы депутаттардың ұсыныстар жасауына кедергі келтіруі мүмкін. Алайда мәжілісшілер қазір аса жоғары құлшыныспен бұл заңды қарап жатыр. Жұмыс тобының мүшелері күн сайын отырыс өткізеді. Барлық тараптардың ұсыныстары назардан тыс қалмауы тиіс.Осындай қызу тірліктің нәтижесінде мемлекеттің де, кәсіпкерлік қауымдастықтың да көңілінен шығатын заң дүниеге келуі керек. Заң заңнамасын әзірлеу барысында халықаралық сарапшылар шақырылды.

  Батыс Еуропада, АҚШ-та салық жүйесі жақсы дамығандықтан, біз олардың тәжірибесіне көбірек үңілдік. Бұл заңнаманы дайындау кезінде бізге Дүниежүзілік банктің, Еуропалық Одақтың, ЮСАИД-тің, Халықаралық инвестициялық салық орталығының сарапшы-мамандары қол ұшын берді. Олармен бірге жұмыс істедік. Бұл жерде айта кететін жай, Салық кодексінің жаңа заңнамасы қазіргі кезде әлемнің өркениетті елдері қолданып отырған Батыстағы салық жүйесінің барлық жақсы жақтарын қамтыды.

    Жаңа кодекс шағын және орта кәсіпкерліктің дамуына тұсау салатын әкімшілік кедергілерді жоюға жол ашты.Ең бастысы, қазіргі кезде кәсіпкерліктің алдында тұрған ең үлкен әкімшілік кедергі – салық есептілігінің шамадан тыс болуы. Бұл бағытта үлкен шаралар жүзеге асырылды. Салықтың негізгі түрлері бойынша салық есептілігі барынша қысқартылды. Жаңа кодексте салық есептілігін берудің біртұтас мерзімі қарастырылып отыр. Мәселен, қазір салық төлеушілер әр айдың 25-нан кешіктермей салық туралы есептерін беру міндеттеледі.Онымен қоса, шағын және орта бизнеске арналып корпорациялық табыс салығы (КТС) бойынша аванстық төлемдер шегерілді. Бұл – бизнес жыл сайын салық органдарына сабылып, КТС бойынша аванстық төлемдер туралы есеп беруден құтылды деген сөз. Сондай-ақ әкімшілік процедуралар да жеңілдетілді. Тағы бір жаңалық – ҚҚС бойынша бір ғана салық төлеу кезеңі белгіленді. Бұған дейін салық төлеу мерзімі бір ай немесе бір тоқсан болып келсе, енді ол бір тоқсан болып өзгертілді. Бұл әрекеттердің барлығы салық процедураларын жетілдіру үшін жасалып отыр. Мәселен, бұған дейін салық төлеушілер ай сайын ҚҚС бойынша декларация тапсырып келсе, ал 2009 жылдан бастап салық декларациясын тек бір тоқсанда ғана тапсыратын болады.

   Қазақстанның жаңа Салық кодексін жүзеге асырудағы негізгі міндеттердің бірі - салық жүйесі бәсекеге барынша қабілетті 30 елдің қатарына ену. Бұл жайлы Алматыда өткен 3-ші Қазақстандық салық форумында айтылды.

  Жаңа Салық кодексін жүзеге асырудағы негізгі міндеттердің бірі – шикізаттық емес сектордың салықтық жүктемесін азайту. Оның ішінде экономиканы әртараптандыру мен елдің бәсекеге қабілеттігін арттыру мақсатында шағын және орта бизнес үшін жеңілдетілген салық жүйесін сақтау. Одан кейін өндіруші сектордың салықтық жүктемесін көтеру. Сондай-ақ Бүкіләлемдік банктің салық салу рейтингі бойынша, салық жүйесі бәсекеге барынша қабілетті 30 елдің қатарына ену.

   Шикізаттық емес сектордағы салықтық жүктемеде корпоративті табыс салығының көлемі қазір 20 пайызды құрайды. Жаңа заңнамада оны 2009 жылы - 20 пайызға, 2011 жылы - 17,5 пайызға, 2011 жылы 15 пайызға дейін азайту көзделген болатын, бірақ бюджет кірісінің ойдағыдай орындалмауына байланысты 20  пайыздық ставка қалдырылды. Онда қосымша құн салығын 13-тен 12-ге, әлеуметтік салықты 13,5 пайыздан 11 пайызға дейін төмендету қарастырылған болатын.