Бастауыш мектеп оқушыларын оқыту процесінде бағалаудың психологиялық ерекшелігін іс – тәжірибе барысында зерттеу

Тексерудің негізгі әдісі  – мұғалімнің оқушылардың іс-әрекетін жүйелі түрде бақылауы. Бөлшектерді  дұрыс құрастыру, аспаптар мен қондырғыларды  дұрыс қолдану, мектеп жанындағы  учаскеде тәжірибені дұрыс жүргізу  бағаланады.

Тәжірибелік жұмыс мазмұнына  жетіспейтін жабдықтарды, материалдарды  құралдарды өз бетімен табу, теорияны оқу және қайталау, жұмыс орнын  ұйымдастыру, техниканы және технологияны есептеу, қондырғыларды жинақтау және өзірлеу, экспериментке, жұмысқа керекті  құралдар әзірлеу, эксперимент өткізу, құрастыру жұмыстарын жасау, қауіпсіздік  техникасын, еңбек гигиенасын сақтау, есеп жазу, еңбек төртібі енеді.

Әр оқушының тегі, аты-жөнінің  тұсына жұмыс түрлерінен алған бағалары қойылады, әрбір жұмысқа берілген бағадан қорытынды баға шығарылады. Мұғалім жұмыс кезінде жіберілген кемшіліктерді айтып, әр оқушыға  дер кезінде, нақты көмек береді.

Машинамен тексеру әдістері. Кейбір мектептерде білімді автоматты  түрде тексеретін сыныптар болады. Демонстрациялық үстелде сұраққа  дұрыс жауап берілсе, қызыл шырақ  жанады. Мұғалім оқушының біліміндегі  кемшіліктерді біліп отырады. [12.86]

Кейбір мектептерде тексеруші  оқу машиналары қолданылады. Машинада бірнеше сұрақтардың жауаптары  болады. Машина 3-5 жауаптың біреуінің  дұрыс екенін хабарлап, оқушы қате жауап берсе, белгі бермейді, немесе жауаптың қате екенін айтады. Оқу процесіне  электрондық-есептейтін техникалар, компьютерлер көптеп енгізілуде. Оқушы пәндер бойынша  тақырыптарды қалай меңгергенін  тексере алады.

Өзін-өзі бақылау әдістері. Өзін-өзі бақылау әдістері - оқушылардың  оқу жұмысының маңызды элементі. Үй жұмысын оқушының өзі тексеретін тәсілдері: Оқулық мәтінін оқып, оның жоспарын құру, ол жоспармен мәтіннің негізгі ойын айтып беру, әр тақырып  соңында бақылау сұрақтарымен жұмыс  істеу, мәтін бойынша сұрақтар құрастырып, оған жауап беру.

Оқушылардың үй жұмысын тексеру  – бастауыш мектептегі негізгі әдістердің бірі. Күнбе-күнгі тексеру жақсы  нәтиже береді. Бұл әдіс арқылы мұғалім  меңгерілген білімнің сапасын бақылап, оқушылардың біліміндегі кемшіліктерді  анықтап, келесі сабақтардың жоспарларына түзету енгізеді. Дәстүрлісі және тиімдісі – оқушылардың үй жұмыстары орындалған дәптерлерді тексеру. Оқу үлгерімі нашар оқушылардың дәптерлерін  үнемі тексеріп, жақсы оқитын оқушылардың  дәптерлерін кейде тексеруге  болады. Кейде сабақтың соңында үй жұмысын тез тексеруге болады, ол үшін оқушылар жаттығу жазып, немесе шағын өздік жұмыс орындап жатқан кезді пайдаланған дұрыс. Оқушылар тек дұрыс жауапты айтады, мұғалімнің қате жауаптарды талдауға уақыты жетпейді. Сондықтан осындай тексеруден кейін нашар оқушылармен жұмыс істеледі.

Кейбір мұғалімдер оқушылардың  үй жұмыстарын бір-біріне тексертеді. Бұл тәсілдің екі нұсқасы қолданылады: 1) оқушылардың бір-бірінің дәптерлерін  тексеруі; 2) бір оқушының тақтаға  үй жұмысын жазуы (Бұл кезде сынып  басқа тапсырмаларды орындайды: ауызша ережелерді қайталайды, басқа  тапсырмаларды тексереді). Оқушының тақтадағы жұмысына қарап, басқалары  өз жұмыстарындағы қателерді түзетеді. [16.59]

Бастауыш сыныпты бітірер  алдында басқа тәсілдер қолданылады. Жаппай сұрау арқылы оқушылардың  есептерінің нәтижелері анықталады.

Сынақ-емтихан әдісі арқылы ірі тақырыптарды, курстың бөлімдерін немесе тұтас курсты оқып үйренудің  қорытындылары шығарылады. Оқушылар монолог түрінде жауап бере алады. Сұрақ-жауап арқылы және алдын ала  әзірленген сұрақтар, тапсырмалар арқылы да оқушылардың білімдері тексеріледі.

Белгілі бір тақырып бойынша  қосымша оқу ақпараттарын жинаған, оқу-тәжірибе учаскесінде өсімдік  өсірген, шеберханада бұйым жасаған, өтілген курс бойынша реферат  жазған оқушыларға сынақ қойылып, сапалы жұмыстар есептеледі. Жұмыстың түріне байланысты жеке оқушының, топтық немесе ұжымның жұмыстарына баға беріледі. Мәселен топ және ұжымға оқу-тәжірибе учаскесінен жақсы өнім алғаны үшін "есептелді" деген белгі қойылады.

Емтихан - мұғалімнің, мектептің  жұмысына мемлекеттің бақылау жасау  құралы. Емтихандар білім беру ұйымдарының  бақылауымен және басшылығымен өткізіледі. Олар оқушылардың білімдерін қорытындылауға және жүйелеуге көмектесіп, оқытудың беріктілігі принципін жүзеге асырып, оқушыларды саналы тәртіпке үйретіп, оқуға  ынталандырады. Сондықтан емтихандар оқу жұмысының сапасын көтерудің  тиімді құралы болып табылады. [16.62]

Емтихан жылы шырайлы жағдайда өту үшін барлық оқушыларға билеттің сұрақтары беріледі. Тек қана практикалық  тапсырмалардың, есептердің мазмұны  туралы айтылмайды.

4. Тексеруден диагностикаға  көшу. Оқытудың әр бөлігін оқып-үйренуді  аяқтаған соң оның нәтижелерін  білу үшін диагностика қолданылады.

Диагностика - оқу-тәрбие процесінің барысы және нәтижелері туралы ақпарат  алу тәсілі. Мектептегі диагностиканық міндеттері:

•    оқушылардың  даму барысына және нәтижелеріне талдау жасау (білім алуға әзірлігі, психикасының жұмысы, дамуы);

•    оқыту процесінің барысын және нәтижелерін талдау (білімнің көлемі және тереңдігі, білім, іскерлік, дағдыларды қолдана білуі, ой жұмысының негізгі тәсілдерінің болуы, шығармашылық іс-әрекет тәсілдерін білу);

•    тәрбие барысын  және оның нәтижелерін талдау (тәрбиелік  деңгейін, адамгершілікке сенімін, адамгершілігін).

Неге тексеруден гәрі диагностика  туралы көп айтылуда? Дәстүрлі тексеру  әдістері неге қайта қаралуда? Бұл  оқу-тәрбие процесін ізгілендіруге  байланысты. [16.65]

Егер өткен тәрбиеде талдау, тексеру және бағалаудың объектісі  оқушының еңбегі болса, енді жаңа жағдайда мұғалім мен оқушының бірлескен  еңбегі, оның нәтижелері талданады. "Енді жоспарланған көрсеткішке неге толықтай жете алмадық?" - деген сұраққа  жауап беру керек. "Оқыту процесі  тиімді болу үшін не істеу керек?" - деген сұраққа диагностика жауап  береді.

Диагностика нәтиже мен процесті бірге зерттейді. Оқушының еңбегі мұғалімнің еңбегімен бірге талданып, оқушының мүмкіндігі, қабілеті және икемділігі зерттеледі. Мұғалімнің жұмысына ықпал  еткен жағдайлар ескеріледі. Тексеру  оқушының "оқығым келмейді" деген  пікірімен санаспайды. Ал диагностика  онымен санасады, оқушының оқуға ынтасын  арттыру тәсілдерін табады. Мысалы, тексеру арқылы 3-сыныптың оқушысы  барлық тапсырманы дұрыс орындағаны анықталады. Мұғалім оған "өте  жақсы" деген баға қойды және мадақтады. Процесс те, нәтиже де жақсы сияқты. Тек қана диагностика оқушының "өте  жақсы" баға алғаны есте сақтау қабілетінің  жақсылығынан екендігін, бірақ оның ақыл-ой жұмысына қабілеті нашарлығын анықтайды. Мұғалім кемшілікті жою  мақсатымен оқушыға түрлі тапсырмалар  береді.

Дәстүрлі тексеру нәтижелерді  бағалап, олардың себептерін түсіндірмейді. Диагностика арқылы оқушылардың  білім, іскерліктері тексеріліп бағаланады, сандық мәліметтер талданады, бағыттар айқындалып, одан арғы жұмыстар болжанады. Диагностика үшін көптеген әдістер  және әдістемелер қолданылады. Мысалы, дәстүрлі тексеру, бағалау әдістерімен  қатар тест әдісі, оқушылардың оқуға  керекті психикалық сапаларын, атап айтсақ, есті, зейінді, ақыл-ойды, т.б. зерттеу, жеке оқушылармен жұмысты жобалау  әдісі қолданылады. Қазіргі мектепте қолданылатын диагностика педагогикалық  қатынастар жүйесіндегі оқушыны (сыныпты) жан-жақты зерттеуге мүмкіндік  беретін әдістер мен әдістемелердің жиынтығы. [20.125]

Дәстүрлі тексеру әдістері диагностика арқылы ізгілікке қызмет етіп, мектепте жақсы қарым-қатынас  орнатады. Диагностика оқушыларды "орташа", "үздік" деп бөлмей, олардың  мүмкіндіктерін анықтайды. Диагностикалық қорытындылар дәл, толық болу керек. Барлық мұғалімдер гуманистік идеяларды  мойындағанда ғана диагностика арқылы әрбір оқушы туралы ақпараттар жиналып, оның қабілетін, дарындылығын дамытуға қолайлы жағдай жасалады.

Оқушылардың білімдерін тексеру, бағалаумен байланысты әлі шешілмеген мәселелер көп. Гуманистік педагогикада бірінші орында оқу тәрбие процесінің барысы және нәтижелері туралы ақпараттар алудың тәсілі, мұғалімдер мен оқушылардың  бірлескен еңбегінің нәтижелерін  көтеру жолдарын табу үшін талдайтын  диагностика тұрады. Диагностика  керекті ақпаратты алудың қосымша  тәсілі ретінде тексеру және бағалауды  қолданады.

5. Тексеруді ізгілендіру.  Оқушылардың білім, іскерліктерін  тексеру, бағалау педагогикалық  технологияның ежелгі бөлігі  диагностикалық құрамына кіреді. Бақылаусыз, тексерусіз оқытуға бола ма? Зерттеулер оқу жұмысының сапасы мадақтау әдісіне байланысты екенін дәлелдеп отыр.

Мектеп өміріндегі демократиялық  өзгерістер, ізгілендіру білім, іскерліктерді  бақылау және бағалауды жетілдіруді  талап етеді.

6. Оқыту нәтижелерін бағалау.  Бақылау – білім, іскерліктерді  анықтау, өлшеу және бағалау.  Тексеру – бақылаудың бір бөлігі, негізгі дидактикалық қызметі  мұғалім мен оқушы арасындағы  кері байланысты қамтамасыз ету,  оқушылардың материалды қалай  түсінгендігі туралы мұғалімнің  ақпарат алуы, білімдегі кемшіліктерді  дер кезінде табу. Бақылаудың  жалпы қызметі; тексеру, оқыту,  тәрбиелеу, дамыту, ынталандыру.  Тексерудің мақсаты - оқушылардың  білім деңгейін, оның сапасын,  оқу еңбегінің көлемін анықтау.

Бақылау арқылы процеске, оның нәтижелеріне баға беріледі. Үлгерімнің табеліне, сынып журналына бағалар  қойылады. Әділ бағаның ықпалымен  оқушылар дұрыс баға беруге үйренеді. Үлгерімді диагностикалау мен бақылаудың маңызды принципі әділдік, жүйелілік, көрнекілік. Баға әділ қойылу үшін диагностикалық тестілердің (тапсырма, сұрақтардың) мазмұны  ғылыми әдістермен жасалып, мұғалімдер мен оқушылардың арасында дұрыс  қарым-қатынас болу керек.[51.132]

Жүйелілік принципінің талабына сәйкес диагностикалық бақылау білімді  қабылдаудан оны тәжірибеде қолдануға  дейін жүру керек.

Көрнекілік принципіне сәйкес барлық оқушыларды бір өлшеммен сынақтан өткізіп, бағаны талдап қойып, тестілердің  нәтижелері талқыланады.

Тексеру жүйесіндегі бірінші  звено-білім, іскерліктерді алдын  ала талдау. Ол оқу жылының басында  өткізіліп, оқушылардың өткен оқу  жылындағы білімдері немесе 1-сыныпқа  қабылданған оқушылардың мектепке әзірлігі анықталады. Тексеру нәтижелеріне сүйеніп, оқушылардың білім, іскерліктеріндегі  кемшіліктерді жоюға бағытталған  оқу жұмыстары жүреді.

2-бөлім: әр тақырыпты  меңгеру процесін күн сайын  тексеру.

3-бөлім: жаңа материалды  оқумен қатар бұрынғы оқылған  материалдарды қайталау, қайта тексеру,  білімді бекіту.

4-бөлім: оқушылардың білім,  іскерліктерін жүйелеу мақсатымен  бөлім, тақырыптар бойынша мезгіл-мезгіл  тексеру.

5-бөлім: дидактикалық  процестің барлық кезеңінде алынған  білім, іскерліктердің қорытындыларын  әр тоқсанның аяғында, оқу жылының  соңында тексеру.

Кешенді тексеру арқылы оқушылардың  әр түрлі пәндерден алған білімдерін қолдана білуі анықталады.

Жетістікті тестілеу - бақылаудың әділ әдісі, соңғы уақытта бастауыш сатыға көптеп еніп жатқан тест. Тест ағылшын  сөзі, қазақшасы сынақ, тексеру. Тестілеу - білімді меңгеру деңгейін анықтау  үшін қолданылатын тапсырмалардың жиынтығы. Үлгерім тестілері жетістікті тестілеу - оқушының оқыту және тәрбие арқылы қандай деңгейге жеткенін анықтау.

Дұрыс құрылған тестілер көптеген талаптарды қанағаттандырып, оларды орындауға  көп уақыт кетпейді, сұрақтары  қысқа, нұсқа болады.

Тестілердің түрлері:

•    Ақыл-ой қабілетін, дамуын тестілеу.

•    Арнайы қабілетті  тестілеу.

•    Үлгерімді, тәрбиелікті  анықтауға бағытталған тестілер.

•    Жеке сапаларды  есті, ойлауды, мінезді анықтауға  арналған тестілер.

Үлгерім тестілерінің қорытындысы  оқушылардың даму деңгейін толық  сипаттамайды. [52.133]

Тест құрастыруға қойылатын  талаптар:

•    білім стандартына  сәйкестігі;

•    қате жауаптарды енгізу;

•    дұрыс емес жауаптардың  шындыққа жақын болу керек;

•    дұрыс жауаптарды қате жауаптармен бірге беру;

•    бір сұрақ  жауабының басқа сұрақтарға жауап  беруге көмектеспеуі.

Алдын ала тексеру. Тақырыпты, бөлімді немесе курсты түсіну бұрынғы  оқу материалдарын білуге байланысты. Егер мұғалімде ол туралы ақпарат  жоқ болса, онда ол одан әрі оқыта  алмайды, қажетті ақпаратты мұғалім  бастапқы білімдерді тестілеу арқылы алып, қол жеткен деңгейді анықтайды. Бұрынғы нәтиже мен қазіргіні  салыстырып, білім, іскерліктің қандай деңгейде екенін біліп, процестің тиімділігін  талдап, өз оқушыларының жетістігіне  қосқан үлесі туралы қорытынды жасайды.

Ағымдағы бақылау. Тестілік бақылау үшін 6-8 тапсырма беріліп, 5-8 минут ішінде соңғы 2-3 сабақта алынған  білім мен іскерліктер тексеріледі. Жұмысты аяқтаған соң міндетті түрде  қателері талданады. Ең басты назар  оқушының қатесінің себептерін білуге аударылады.

Тақырыптық бақылау үшін оның жекелеген ұғымдарын олардың  арасындағы байланыстарды қалай  түсінгендігін анықтауға тапсырмалар  беріледі. Білімді тест арқылы тексеру  үшін мамандардың тестілерін қолданған  дұрыс.

Қорытындыны тексеру әрбір  оқу тоқсаны және оқу жылы аяғында  өтеді, оқу материалы жүйеленеді және талдап қорытылады.

Білімді тексерген кезде  ең алдымен өз бетімен оқу үшін өте маңызды болып табылатын  білімдегі кемшіліктер анықталады.